انواع فال و طالع بینی‌های ایرانی و روش استفاده از آن‌ها

فرارو-مصطفی جرفی. از دیدگاه روانشناسی تفأل و طالع بینی جاذبه‌ای بسیار قوی به شمار می‌رود، که، چون درباره شخصیت و طبیعت افراد بحث می‌کند، به موضوع جالبی برای سرگرمی افراد تبدیل شده است. با این حال تفأل و طالع بینی در گذشته همچون یک علم تلقی می‌شد و از طبقات پایین جامعه تا پادشاهان، بسیاری از امور مهم خود را بر مبنای آن ترتیب می‌دادند. البته این بدان معنا نیست که اروزه همه افراد به فال و طالع بینی به چشم سرگرمی نگاه می‌کنند، بلکه امروزه نیز بسیاری از افراد نیز هستند که به طور کامل به این موضوعات باور دارندو آن را دنبال می‌کنند. واقعیت این است که انسان به اینکه از مسائل آینده مربوط به خود آگاه شود، علاقه دارد و این امر منحصر به هیچ زمان و یا ملت خاص نیست. ایرانیان نیز از گذشته‌های دور تا به امروز به روش‌های مختلفی به تفأل و طالع بینی می‌پردازند که در این نوشته قصد داریم تا شما را با این روش‌های تفأل و طالع بینی ایرانی آشنا سازیم.

فال و طالع بینی؛ یکی از شیوه‌هایی بوده و هست که برخی از انسان‌ها به‌وسیله آن می‌خواهند از رویداد‌های فردا و آینده خویش آگاهی یابند، و بدانند چه رخ‌داد‌های نیک و یا بدی در انتظار آن‌ها است. «فال» در لغت به معنای طالع، بخت و نیز پیشگویی و عاقبت بینی، کلمه‌ای عربی است که در فارسی به معنای شگون، هم در مفهوم خوب و هم در مفهوم بد شناخته می‌شود. در واقع فال گرفتن یعنی اطلاعات از آینده ناشناخته است. در عربی به فال خوب زدن، «تفأل» و به فال بد زدن «طیره» می‌گویند، اما در فارسی، فال خوب زدن را «مروا» و فال بد زدن را «مرغوا» گویند که از دو کلمه «مرغ» و «آوا» تشکیل شده است. ارتباط این اصطلاحات با پرندگان و مفهوم پرواز، نشان می‌دهد که احتمالاً ریشه آن به فرهنگ‌هایی می‌رسد که در آن از پرندگان برای فال و طالع بینی بهره می‌گرفتند. به هرحال فال و طالع بینی را نمی‌توان مختص قوم و فرهنگی خاص در نظر گرفت و این سنت در بین بسیارى از ملت‏ها رواج داشته و دارد.

به نظر می‌رسد تاریخچه تفأل و طالع بینی به دوران بسیار کهن و حتی شاید به انسان‌های اولیه بازگردد چرا که در یافته‌های باستان شناسی، اشیایی در غار‌ها و یا همراه با اجساد این انسان‌ها پیدا شده است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان مربوط به تفأل یا طالع بینی و رهایی از سرنوشت‌های بد است. با این حال کهن‌ترین اسناد مربوط به فال و طالع بینی را دانشمندان از شهر بین النهرینی «سیپار» یافته اند که مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است. در این اسناد الهه «شمش» که از خدایان بزرگ و مقدس مردمان منطقه به شمار می‌رفت، با صفاتی والایی همچون دارا بودن هنر غیب‌گویی و فال‌بینی ستوده شده است. در بین النهرین (عراق امروزی)، «نینازو» که پدر «تموز»، یکی از بزرگترین خدایان بین النهرینی بود، خداوندگار فال‌بینی به وسیله آب به شمار می‌رفت. فال گرفتن همچنین در افسانه بین النهرینی «گیلگمش» نیز وجود دارد. در زندگی اجتماعی و سیاسی یونانیان باستان نیز طالع بینی و تفأل نقش مؤثّری داشته است. یونانیان باستان قبل از انجام هرکار مهمی، اراده خدایان را به وسیله فال بینی جویا می‌شدند و حتی در امور مهمی همچون جنگ و صلح، از این نوع طالع بینی‌ها تبعیت می‌کردند. در منابع باستانی یونانی اشارات متعددی به فال و طالع بینی یونانیان، به ویژه در جنگ‌های خود با پادشاهان هخامنشی شده است. همچنین می‌توان به فال‌های باستانی بودا در هند و فال «ای چینگ» در چین، نیز اشاره کرد که قدمت بسیار زیادی دارند.

 

همانگونه که اشاره شده، فال و طالع بینی مختص قوم و فرهنگ خاصی نبوده و هر ملتی بنا به سنت‌های بومی خود و یا حتی متأثر از همسایگانش، با فال و طالع بینی آشنا بوده و آن را در زندگی روزمره بکار می‌گرفته است. کارشناسان بر این عقیده هستند که در میان اقوام مختلف آریایی (و از جمله اقوام ایرانی) که شاخه‌ای از اقوام هندو اروپایی هستند، گونه‌های مختلفی از طالع بینی و پیشگویی رواج داشته است که حتی پس از مهاجرت این اقوام به فلات ایران نیز ادامه یافت. «هرودوت» مورخ یونانی معاصر پادشاهی هخامنشیان (قرن ۶ تا چهارم قبل از میلاد)، اشارات متعددی به اقوام ایرانی «سکایی» دارد که در هزاره دوم قبل از میلاد با استفاده خلسه شدن به وسیله دود برخی گیاهان (همچون شاهدانه)، به طالع بینی و پیشگویی می‌پرداختند. این مورخ یونانی همچنین اشاره به مردان دینی (مغان) دارد که با استفاده از امعا و احشای برخی جانوران و فال گیری و طالع بینی افراد اقدام می‌کردند. استفاده از حیوانات در طالع بینی، به گفته این مورخ یونانی حتی در میان پادشاهان ایرانی نیز مرسوم بوده و داریوش بزرگ هخامنشی (داریوش یکم) نیز براساس یک داستان هرودوت، با شیهه یک اسب به پادشاهی رسید.

علاوه بر این اشارات مورخان یونانی به شیوه‌های مختلف فال و طالع بینی ایرانیان باستان، منابع مکتوب ایرانی مربوط به زبان فارسی میانه (دوره اشکانی و ساسانی) نیز وجود سنت‌های مختلف طالع بینی در میان ایرانیان باستان را ثابت می‌کند. ایرج افشار، ایرانشناس نامی معاصر بر اساس همین منابع معتقد است که در ایران باستان «فال گیری و طالع بینی با عوامل و وسایل متعددی انجام می‌شد، از جمله با ستارگان، کتاب، تاس (در رمل)، جداول و دوایر (در جفر)، استخوان شانه گوسفند (کتف)، کف دست آدمی، گیاهان، جانوران و نخود». با این حال شاید مهمترین انواع طالع بینی در این منابع را بتوان طالع بینی با الهام (کشف و شهود)، طالع بینی با ستارگان، طالع بینی روزها، فال گیری با کتاب، فال گیری با اعداد و فال «انامل»، برشمرد. با ورود اسلام به ایران طالع بینی و فال گیریف به مانند هر جای دیگری ادامه یافت و چه در میان مردم و چه در میان پادشاهان، انبوه فال گیران، طالع بینان و پیشگویان، به کسب و کار خود مشغول بودند.

در این میان قرون طلایی اسلامی (به ویژه از قرن سوم تا ششم هجری قمری) که اوج شکوفایی علمی و فرهنگی جهان اسلام به شمار می‌رفت، تحولی خاص در سنت فال گیری و طالع بینی ایجاد کرد. در این دوره نگارش آثار مکتوب رشد بسیار چشمگیری یافت و این امر به نوبه خود به گسترش فرهنگ کتاب خوانی در میان قشر بیشتری از عموم مردم انجامید. همین امر سبب شد تا فال گیری و طالع بینی با استفاده از کتاب، از انحصار طبقه‌ای خاص (افراد با سواد که در ابتدا فقط متعلق به طبقه اشراف و روحانیون بودند) خارج شده و مردم عادی بیشتری به چنین طالع بینی روی بیاورند. احتمالاً همین امر یکی از عواملی بود که سبب شد سنت فالگیری با کتاب‌هایی همچون شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ، در میان عامه مردم رواج یابد. به عبارت دیگر احتمالاً سنت‌های داستان خوانی و حکایت خوانی که از عصر باستان (با عنوان سنت شفاهی) در میان ایرانیان رایج بوده، سبب شد که در قرون اسلامی، ایرانیان گرایش بیشتری به کتاب‌هایی داستانی و شعر همچون شاهنامه و دیوان حافظ داشته باشند. از طرف دیگر، در فرهنگ اسلامی نیز به اعمالی همچون استخاره با قرآن کریم سفارش شده است و از روایات و داستان‌ها بر می‌آید که باور به فال نیک و بد، نهی نشده است.

 

گفته می‌شود که تاریخچه فال حافظ به ساعاتی بعد از فوت وی باز می‌گردد. ادوارد براون در جلد سوم تاریخ ادبیات ایران اشاره داشته است که پس از فوت حافظ، عده‌ای که کلام وی را متفاوت تفسیر کرده بودند، او را تکفیر و از دفن او در گورستان مصلی جلوگیری کردند. برای حل مشکل و اختلافات، تصمیم بر این شد که از خود حافظ کمک بگیرند. قرار شد دیوان غزلیات حافظ را باز کنند و هرآنچه خواجه شیراز گفت، همان را انجام دهند. پس تمام غزلیات او را نوشته و در سبدی ریختند. کودکی تفال زد و غزل شماره ۸۲ آمد. در این غزل به صراحت آمده بود که از دفن حافظ جلوگیری نشود. آنجا بود که به حافظ لقب لسان الغیب دادند و با تکریم پیکرش را دفن کردند. اما استفاده از کتاب برای تفأل و طالع بینی به دیوان حافظ مربوط نمی‌شود و در منابع تاریخی آمده است که ایرانیان، از شاهنامه فردوسی که چند قرن قبل از دیوان حافظ سروده شده نیز برای تفأل بهره می‌گرفته اند. به درستی معلوم نیست که این نوع طالع بینی با کتاب از چه زمانی در میان ایرانیان مرسوم بوده است، اما این احتمال وجود دارد که این نوع طالع بینی در اصل اول به صورت شفاهی صورت می‌گرفته است. درواقع شاید در ابتدا ایرانیان در عصر باستان با استفاده از سنت شفاهی و گونه‌ای مشاعره، اقدام به طالع بینی می‌کرده اند که بعد‌ها این روش با گسترش و انتشار کتاب‌های بیشتر، به صورت استفاده از کتاب درآمد. شاید جالب توجه باشد که طالع بینی و تفأل به شیوه شفاهی و مشاعره، هنوز هم در میان برخی از اقوام ایرانی ساکن در غرب کشور، با نام محلی «چهل سرود» باقی مانده است.

به هرحال ایرانیان قرن هاست که با استفاده از دیوان خواجه حافظ شیرازی، در روز‌های خاصی از سال از جمله نوروز و شب یلدا یا شب چله، اقدام به تفأل می‌کنند. تفأل زدن به دیوان حافظ نیز آدابی دارد که باید رعایت شود؛ در بیشتر مواقع بزرگتر خانواده یا ریش سفید فامیل که مورد احترام دیگران است و البته از سواد کافی برای خواندن و تفسیر غزل‌های حافظ برخوردار است برای دیگران فال گرفته و تعبیر آن را به فال گیرنده اعلام می‌کند. اولین گام و اصلی‌ترین کاری که شما باید برای گرفتن فال حافظ انجام بدهید نیت کردن است. از قدیم رسم بوده است که پس نیت کردن و برای گرفتن پاسخ دقیق تر، پیش از فال گرفتن، فاتحه‌ای برای لسان الغیب حافظ شیرازی می‌خوانند. در مرحله سوم و پس از خواندن فاتحه، فرد نیت کننده با ذکر عباراتی حافظ را قسم می‌دهد که فال او را خوب قرار دهد. برای این کار معمولا جمله‌ای مشابه این ذکر می‌شود؛‌ای حافظ شیرازی تو محرم هر رازی؛ «تو را به خدا و به شاخ نبات ات قسم می‌دهم که هر چه صلاح و مصلحت می‌بینی برایم آشکار و آرزوی مرا بر آورده سازی». در مرحله چهارم فال گیرنده چشمان خود را می‌بندد و کتاب را با دست چپ گرفته و با انگشتان دست راست صفحه‌ای را تصادفی باز می‌کند. در برخی جا‌ها رسم بر این است که کودکی نابلغ را برای این کار انتخاب می‌کنند چرا که قلب و نیتی پاک دارد، اما در برخی جا‌ها نیز این کار را خود فرد نیت کننده یا ریش سفید جمع انجام می‌دهد. همچنین طبق سنت‌ها باید دیوانی که شما با آن فال می‌گیرید معیوب یا به صورت پاره نباشد. بین دو صفحه‌ای که باز شده، صفحه سمت راست را انتخاب کرده و غزل بالای صفحه پاسخ فال است، زیرا در برخی از دیوان‌ها ممکن است چند غزل در یک صفحه باشد همچنین ممکن است بیت اول غزل در صفحه قبل باشد یعنی غزل از ابتدای صفحه سمت راست شروع نشده باشد که باید به صفحه قبل رفته و از ابتدای غزل، شعر را بخوانید. در غزل فال شما یک یا چند بیت وجود دارد که پاسخ نیت شما در آن نهفته است. اگر پاسخ نیت خود را پیدا نکردید به غزل بعدی که اصطلاحا به آن شاهد فال حافظ گفته می‌شود رفته و یکی از بیت‌های شماره ۱ – ۳ – ۵ غزل دوم را که مطالب غزل قبلی را تایید و تکرار می‌کند بخوانید تا به پاسخ نیت خود برسید.

 

فال نخود یکی از رایج‌ترین نوع تفال دربین زنان و مردان عشایر بختیاری است که بسیاری از آن‌ها اعتقاد زیادی به آن دارند و نتیجه این نوع فال را، درست و واقعی می‌دانند. قبل از انجام این فال وضو گرفته و رو به قبله نشسته و نیت می‌کنند سپس دعایی را می‌خوانند. سپس ۴۱ عدد نخود را که هم اندازه و شسته شده را بر روی پارچه مخصوصی که تنها برای گرفتن فال است، قرار می‌دهند. در ادامه نخود‌ها را با دو دست به سه قسمت دلخواه تقسیم می‌کنند و هنگام تقسیم آن‌ها را نمی‌شمارند. اینگونه مقداری نخود توسط دست راست (دسته اول) و مقداری نخود توسط دست چپ (دسته دوم) و مقداری نخود هم در وسط (دسته سوم) باقی می‌ماند. توجه داشته باشید نخود‌ها باید به وسیله هر دو دست به ۳ قسمت تقسیم شوند. نخود‌های هر قسمت را ۴ تا ۴ تا از هم جدا میکنند و این کار را تا جایی ادامه می‌دهند که ۴ نخود یا کمتر باقی بماند. مثلا اگر در دسته اول ۲۱ عدد نخود وجود داشت ۴ تا ۴ تا جدا می‌کنند به صورتی که ۱ نخود باقی می‌ماند. سپس با توجه به باقی مانده‌ها فال را تفسیر می‌کنند. اگر باقی مانده‌ها اعداد ۲، ۳، ۴ با هر ترتیبی باشند حالت «دوک» ایجاد می‌کند که «بد» قلمداد می‌شود. اگر باقی مانده‌ها اعداد ۰، ۰ و ۱ با هر ترتیبی باشند، نتیجه فال بسیار بسیار خوب است و حالت «الله» صورت گرفته است. اگر باقی مانده‌ها اعداد ۱، ۱ و ۳ یا ۱، ۲ و ۲ باشند و مجموع باقی مانده‌ها ۵ شود، این فال را ۵ تن آل عبا یا حالت آسمان میگویند که بهترین نوع فال است و مراد فرد حاصل می‌شود. اگر از هردسته سه تا باقی بماند، به این حالت «نوح نبی الله» میگویند که تعبیر آن خوب است. اگر از هر دیف ۴ تا باقی بماند به طوری که مجموع آن‌ها ۱۲ تا شود به آن ۱۲ امام می‌گویند که تعبیر آن خوب است و سعادتمندی به دنبال دارد.

 

در فرهنگ اسلامی نیز با استفاده از عملی به نام «استخاره»، به گونه‌ای در خصوص وقایعی که ممکن است در آینده رخ دهد، تصمیم گیری می‌شود. گرفتن استخاره هم با قرآن مجید و هم با تسبیح انجام می‌شود و به ویژه در میان ایرانیان بسیار مرسوم است. در روایات اسلامى آداب ویژه اى براى استخاره به معناى معروف آن، ذکر شده؛ مانند وضو داشتن و رو به قبله بودن و حالت توجّه و ارتباط قلبى با خداوند داشتن و استغفار کردن به هنگام استخاره و مانند آن. روایت شده است که شیوه مرسوم استخاره با قرآن این است که پس از آداب طهارت و گرفتن وضو، سه بار «قل هو الله احد» خوانده و سه بار بر پیامبر و آل او صلوات فرستاد. سپس جمله «اَللّهُمَّ اِنّی تَفَأَّلْتُ بِکِتابِکَ، وَ تَوَکَّلْتُ عَلَیْکَ، فَاَرِنی مِنْ کِتابِکَ ما هُوَ مَکْتُومٌ مِنْ سِرِّکَ الْمَکْنُونِ فـی غَیْبِـکَ.» را خوانده و آنگاه قرآن مجید را می‌گشاییم. در ادامه به سطر اول صفحه دست راست مراجعه کرده و مطلب خود را در آنجا می‌یابیم. برای استخاره باتسبیح نیز پس انجام آداب طهارت، سه مرتبه صلوات مى‏فرستیم و سه مرتبه‏ مى‏گوییم؛ «استخیر الله برحمته خیره فى عافیه‏». سپس‏ قبضه‏اى از تسبیح را گرفته مى‏شماریم، اگر دو تا بماند، بد است و اگر یکى ماند، خوب است.

 

ایرانیان قدیم، آسمان، ستارگان و سیارات را در جایگاه نیرو‌های ایزدی و اهریمی می‌دانستند که با جادوی خاص خود، در جهان و پدیده‌های آن دخل و تصرف ایجاد می‌کردند. اعتقاد به تأثیر ستاره‌ها و سیارات بر سرنوشت و زندگی انسان در میان ایرانیان به احتمال زیاد از مذهب «زروانی» تأثیر پذیرفته است که در آن قبول تقدیر و جبر اختری، از اعتقادات اصلی بود. به طور متداول، این طالع بینی که به تفسیر ستارگان اشاره دارد، معمولا اساس آن یک منظومه خورشیدی است که در ستاره شناسی به نشانه خورشید معروف است. مبنای آن نیز شدت قرار گیری موقعیت خورشید در زمان تولد، یا در زمان رویدادی خاص است، که در طالع بینی چینی نیز مرسوم است.

 

در بین ایرانیان باستان هریک از سی روز ماه، به نام یکی از «امشاسپندان» (معادل فرشته ها) و ایزدان نام گذاری شده است. هفت روز اول ماه به نام آفریدگار و شش امشاسپند و ۲۳ روز دیگر به نام سایر ایزدان زرتشتی است. در مورد انجام کار‌ها ر هر روز، باید‌ها و نباید‌هایی وجود داشت که با نام و وظیفه ایزد حافظ آن روز مرتبط است. این نوع فال روزانه به علت ورود اسلام به مرور در میان ایرانیان فراموش شد و جای خود را به ترکیبی از فال‌های روزانه‌ای داد که اغلب برگرفته از فرهنگ چینی بود که در دوره اسلامی بابه همراه مغولان به ایران آمد. امروزه یکی از پرطرفدارترین انواع فال، فال روزانه می‌باشد. در این نوع فال، برای هر یک از ماه‌های سال، یک فال یا طالع گرفته و نوشته می‌شود. در حقیقت، این فال فقط برای آن روز بوده و برعکس بقیه‌های فال ها، ثابت نبوده و روزانه تغییر می‌کند.

 

این نوع یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین انواع فال به شمار می‌رود که به طرق مختلفی گرفته می‌شد. منابع یونانی در اشاره به اقوام ایرانی سکایی، ذکر می‌کردند که این اقوام استخوان حیوانات را در آتش انداخته و براساس الگو‌های ترک خوردگی ایجاد شده، به تفأل می‌پرداختند. برخی نیز اشاره دارند که تفأل با شکستن استخوان یک حیوان قربانی و الگوی شکستگی صورت می‌گرفت. به نظر می‌رسد این طالع بینی باستانی هنوز نیز در میان برخی از عشایر ایرانی، به گونه‌های مختلفی باقی مانده است.

یکی از روش‌های رایج فال گرفتن استفاده از اعداد است که در فرهنگ‌های مختلف به صورت گوناگونی دیده می‌شود. در ایران باستان گونه‌های مختلفی از فال اعداد وجود داشته که در دوران اسلامی در ترکیب با فال اعداد دیگر فرهنگ‌ها ترکیب شده و فال «جفر» پدید آمد. در فال اعداد، هر عدد دارای معنای روحانی خاصی در برخی از سبک‌های فال گرفتن است و بر طبق عددی که به دست می‌آید معنای مربوطه استخراج می‌شود.

 

امروزه انواع مختلف دیگری از انواع فال و طالع بینی وجود دارد که در میان ایرانیان محبوبیت زیادی دارد. از جمله این فال‌ها می‌توان به فال قهوه، فال تاروت، کف بینی و یا فال حروف ابجد اشاره کرد که اگر چه در میان ایرانیان بسیار مشهور و پرکاربرد هستند، ولی ریشه اغلب آن‌ها غیر ایرانی است.