دکتر امین عربی*؛ نقش نفت و گاز در رشد و توسعه کشور بر کسی پوشیده نیست. از آنجایی که رشد و توسعه می‌تواند شامل جنبه‌های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی باشد، پاسخگویی به انتظار جامعه از مسئولیت‌های اجتماعی نیازمند درک عمیق تعهداتی است که از حق شهروندی یک سازمان، وجود دارد.
وزارت نفت در تعریف و ادای تعهدات اختیاری شهروندی سازمان نفت، گاز و پتروشیمی پیشرو بوده است. کمک به تجهیز و تامین نیاز‌های بیمارستان‌ها و پروژه‌های بیمارستانی و توسعه بهداشت، کمک به تکمیل پروژه‌های عمرانی مثل سیستم‌های حمل و نقل، مشارکت در توسعه ورزش، کمک به توسعه آموزش عالی، نمونه‌هایی از مشارکت و توجه وزارت نفت به مسئولیت‌های اجتماعی است.
وزارت نفت تلاش نموده است که نقش برجسته‌ای در پاسخگویی به مسئولیت‌های اجتماعی در سراسر کشور داشته باشد و به دلیل درک عمیقی که از اهمیت مسئولیت اجتماعی نسبت به همه ذی‌نفعان و محیط زیست در فرآیند فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی و تاثیری که بر سیمای وزارت نفت دارد، تلاش نموده سطح این مسئولیت را در شرکت‌های تابعه خود توسعه دهد.
حیات شرکت ملی گاز ایران به دلیل لزوم حفاظت و توسعه‌ی دارایی‌هایی مانند پالایشگاه‌های گاز، خطوط لوله انتقال گاز و شبکه‌ها و انشعابات و تاسیسات تقلیل و تقویت فشار گاز و سایر موارد، به حیات جامعه به جهت توانایی حفاظت از این دارایی‌ها و همچنین تامین مواد اولیه و نیروی انسانی و سایر نهاده‌های تولید، به نحو چشم‌گیری وابسته است. به همین دلیل طبیعی است، تاثیر بلندمدت تصمیمات و رفتار شرکت گاز به فهم مدیران و کارکنان آن به نظریه‌ها، تعاریف و رویکرد‌ها بستگی دارد.
برخلاف رفتار مسئولانه وزارت نفت در مقابل جامعه و محیط زیست، شرکت ملی گاز، تعهدات و وظایف سازمانی را با مسئولیت‌های اجتماعی اشتباه گرفته و درک ناقصی از انواع مسئولیت‌ها دارد. درک ناقص وظایف نهفته در مسئولیت‌های اجتماعی ناشی از اشتباه در مفاهیم مسئولیت‌هایی از نوع اقتصادی، قانونی، اخلاقی و اختیاری است. برای این منظور تعریفی از مسئولیت‌های فوق الذکر براساس مطالعات کارول (۱۹۷۹)، سالمون (۱۹۹۴) لاتوس (۲۰۰۱) و فردریک (۱۹۹۴) ارایه می‌شود.
اساساً مسئولیت اقتصادی ماهیت اقتصادی دارد، برای مثال مهیا کردن سرمایه‌گذاری برای مالکان و سهامداران، ایجاد شغل و حقوق منصفانه برای کارکنان، کشف منابع جدید، ترویج پیشرفت‌های فنی و نوآوری و آفرینش محصولات و خدمات جدید از نوع مسئولیت اقتصادی است. مسئولیت قانونی انتظاری است که جامعه از انجام تعهدات اقتصادی در پرتو چارچوب الزامات قانونی دارد. از آنجایی که ممکن است قانون بتواند با موفقیت، سازمان را مجبور به پاسخ نماید، در واقع اطمینان از اعمال برابر و منصفانه قانون بسیار سخت است.
مسئولیت‌های اخلاقی شامل فعالیت‌هایی است که لزوما در قوانین اشاره نشده است، ولی جامعه از فعالیت‌های تولیدی و تجاری سازمان، انتظار دارد. مسئولیت‌های اختیاری حوزه وسیعی از انتخاب و قضاوت‌های اختیاری در قالب تصمیم‌گیری در مورد فعالیت‌های خاص یا بشر دوستانه پیشرو است که هدفشان خدمت به جامعه است (قاسمی؛ ۴۶).
هزینه‌های شرکتها و واحد‌های تولیدی شامل پرداخت‌هایی است که بابت خرید مواد اولیه، تجهیزات و وسایل مورد نیاز، پرداخت دستمزد و پرداخت اجاره ساختمان و پرداخت بهره به سرمایه‌ها و ... می‌پردازند. علاوه بر این‌ها واحد‌های تولیدی هزینه¬هایی برای جامعه مانند آلودگی، ترافیک، آسیب به محیط زیست و... ایجاد می‌کند که بابت جبران آن باید پرداخت‌هایی به جامعه داشته باشد و لذا در این زمینه مسئولیت‌هایی در قبال جامعه بر عهده دارد که در دل یکی از انواع مسئولیت‌ها مذکور انجام می‌شود.
شرکت ملی گاز ایران فقط در یک مورد برای انتقال گاز بیش از ۳۶ هزار کیلومتر خط انتقال احداث کرده است و برای این منظور هزاران هکتار از زمین‌های کشاورزی را در اختیار گرفته و جنگل‌ها و مراتع را نابود و به بستر رودخانه‌ها آسیب رسانده و در بسیاری از موارد مانع صدور مجوز برای طرح‌های و پروژه‌های اقتصادی است. علاوه بر این هزینه‌ها، هزینه شبکه‌ها و انشعاباتی موجود در شهر‌ها و روستا‌ها نیز وجود دارد. وابستگی متقابل شرکت ملی گاز و جامعه نشان می‌دهد، لازم است همکاری نزیک و مستمری بین این دو نهاد، وجود داشته باشد.
براساس دیدگاه مسئولیت‌پذیری، مدیران باید نسبت به گروه‌های خاصی که روی سازمان تأثیر می‌گذارند، یا می‌توانند روی منافع و اهداف سازمان مؤثر باشند، احساس مسئولیت کنند. به عبارت دیگر، بنگاه اقتصادی نه تنها بایستی نسبت به سهامداران و سرمایه‌گذاران خود احساس مسئولیت کند بلکه بایستی با همان نسبت به همان گروه‌هایی که در موفقیت آن سهیم هستند، احساس مسئولیت کند (امیری؛ ۷۲). نگاهی به دیدگاه مدیران شرکت ملی گاز ایران نشان می‌دهد که فاصله زیادی میان آنچه جامعه بعنوان مسئولیت‌های اجتماعی شرکت گاز در نظر دارد، با آنچه مدیران شرکت گاز بعنوان مسئولیت اجتماعی بیان می‌کنند، وجود دارد.
برای نمونه تعریف مشاور مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران که از بازنشستگان شاغل در این شرکت می‌باشد از مسئولیت اجتمایی شرکت به این صورت است که مسئولیت اجتماعی به معنی مشارکت آگاهانه و داوطلبانه شرکتها در فعالیت‌هایی است که منجر به بهبود اجتماعی و حفاظت از محیط زیست می‌شوند و این فعالیت‌ها می‌توانند شامل فعالیت‌های حرفه‌ای و سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی باشد.
باتوجه به نامفهوم بودن سرمایه‌گذاری اجتماعی در اینجا او ادامه می‌دهد، گازرسانی به شهر‌ها و روستا‌ها و افزایش سهم نیروگاه‌ها از گاز طبیعی با اثرات مستقیم کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و فراهم ساختن زمینه ایجاد اشتغال نیروی کار کشور و نیز مشارکت مستقیم در توسعه پایدار، با مفهوم اساسی مسئولیت‌های اجتماعی مطابقت دارد. کسانی که با اقدامات وزرات نفت در زمینه مسئولیت‌های اجتماعی آشنایی دارند، می‌دانند که جامعه انتظار کمک‌های اختیاری از نوع کمک‌هایی که در پاراگراف ابتدایی به آن اشاره شد، دارد و تعارض نگاه وزارت نفت با این دیدگاه به روشنی پیداست.
وی که به نظر می‌رسد از دانش کافی در مورد مسئولیت‌های اجتماعی برخوردار نیست، از مشارکت آگاهانه و داوطلبانه صحبت می‌کند یعنی مسئولیت‌های اختیاری و برای آن نمونه‌های از مسئولیت‌های اقتصادی و قانونی را بیان می‌کند. از آنجایی که شرکت ملی گاز کشور در ابتدای برنامه‌ریزی برای احیای مسئولیت‌های اجتماعی است، به نظر می‌رسد، رسوخ این نگاه‌ها در شرکت، علاوه بر تناقض نگاه وزارت نفت با نگاه شرکت گاز، باعث می‌شود در بلند مدت شرکت ملی گاز از منافعی که از این راه می‌تواند بدست آورد محروم شود.
نمونه‌های مهم از مسئولیت‌های اجتماعی که شرکت گاز در شرایط امروز کشور می‌تواند در برنامه‌ریزی شرکت ملی گاز قرار گیرد، عبارتند از حمایت از ورزش، حمایت از محیط زیست، پشتیبانی از پروژه‌های مختلف اجتماعی که به توسعه فرهنگ، علم و آموزش و انتشار سبک زندگی سالم کمک می‌کنند، کمک به تجهیزات مورد نیاز در خدمات پزشکی بخصوص در شرایطی که جامعه به شدت درگیر مبارزه با کرونا هستند.
نگاهی به اقدامات شرکت‌های گاز سایر کشور‌ها در حوزه مسئولیت اجتماعی، نشان می‌دهد، تفاوت فاحشی بین نگاه و اقدامات این شرکتها با نگاه و اقدام شرکت ملی گاز ایران به زیان شرکت ملی گاز ایران در یک برنامه بلند مدت در رقابت و تجارت در بازار جهانی، وجود دارد.
*دکترای اقتصاد بین‌الملل
منابع فارسی
امیری، سمیه. ۱۳۹۶. مسئولیت پذیری اجتماعی شرکتها. دو فصلنامه راهبرد‌های حسابداری، شماره ۲، سال اول، صص ۷۵-۵۹
قاسمی حسین آبادی، فایزه. ۱۳۹۵. مسئولیت اجتماعی شرکتها و نحوه سنجش آن. دو ماهنامه مطالعات کاربردی در علوم مدیریت توسعه، شماره ۲ سال اول، صص ۵۴-۴۳