امین عربی*؛ بر اساس آخرین آمار‌های منتشر شده در سایت شرکت ملی گاز ایران، ایران با برخورداری از حدود ۳۳ تریلیون متر مکعب از ذخایر اثبات شده گاز جهان و سهمی معادل ۱۷ درصد، جایگاه دوم را در میان دارندگان ذخایر عمده گاز جهان به خود اختصاص داده است.
براساس اطلاعات مندرج در سایت گاز پروم، این شرکت ۱۶ درصد از ذخایر اثبات شده گاز جهان را در اختیار دارد. با توجه به اینکه صددرصد ذخایر گاز روسیه در اختیار شرکت گازپروم نمی‌باشد، میزان ذخایر اثبات شده گاز کشور روسیه حدود ۱۸ درصد می‌باشد. به این ترتیب روسیه در مقام اول و ایران در مقام دوم از نظر داشتن ذخایر اثبات شده گاز جهان قرار دارد.
از طرف دیگر طبق گزارش مؤسسه‌ی بریتیش پترولیوم حجم ذخایر گاز روسیه با افت فشار شدید نسبت به سال ۲۰۱۱ به میزان ۹/۳۲ تریلیون مترمکعب کاهش یافته و پس از ایران با در اختیار داشتن ۷/۳۳-۶/۳۳ تریلیون مترمکعب گاز، در جایگاه دوم کشور‌های دارنده‌ی منابع گاز طبیعی قرار دارد (خزاعی؛ ۸).
این میزان ذخایر می‌تواند، منجر به رفاه اقتصادی بالا، محرک نیرومندی برای تولید، مزیتی برای تجارت با کشورها، کانون مطمئنی در خدمت تولید و پشتوانه اطمینان بخشی برای تصمیم‌گیری در عرصه بین‌المللی باشد. با مقایسه این دو شرکت می‌توان دورنمای امید بخشی به همراه نیاز به تلاش‌های فزاینده برای رقابت در عرصه بین‌المللی به نفع اقتصاد کشور به تصویر کشید.
نمایی از ساختار شرکت‌ها
شرکت گازپروم روسیه و شرکت ملی گاز ایران مجری سیاست‌ها و استراتژی‌های مربوط به گاز در این کشورها هستند. این شرکت‌ها اقدام به تولید و فرآورش گاز طبیعی نموده و محصولات تولیدی را در داخل و خارج کشور به فروش می‌رسانند. ساختار شرکت گازپروم به نحوی است که در مقام یک شرکت انرژی جهانی، متمرکز بر اکتشافات زمین شناسی، تولید، انتقال، ذخیره‌سازی، فرآوری و فروش گاز، میعانات گازی و روغن، فروش گاز به عنوان سوخت وسیله نقلیه و همچنین تولید و بازاریابی نیروگاه‌های حرارتی و الکتریکی است.
ساختار شرکت ملی گاز ایران در شرکت ملی نفت ایران تنیده شده‌است و به نوشته سایت شرکت ملی گاز ایران با کشف میادین مستقل گازی نظیر کنگان و پارس، ضروری بود تا تفکیک مسئولیت‌ها در مورد استخراج گاز بین شرکت ملی نفت و شرکت ملی گاز انجام شود. به عبارت دیگر، باید شرکت ملی نفت مسئول تولید، استخراج، تجارت و صادرات نفت و شرکت ملی گاز، مسئول تولید، تجارت و صادرات گاز باشد. در واقع شرکت ملی گاز ایران وظیفه پالایش، انتقال و توزیع گاز در داخل و صادرات آن را بر عهده دارد.
اهداف، وظایف و راهبرد‌ها
اهداف عمده شرکت ملی گاز ایران بر اساس سند چشم‌انداز (افق ۱۴۰۴) تعریف و شامل، قرار گرفتن در رتبه سوم تولید کنندگان جهانی گاز طبیعی، کسب سهمی معادل ۱۰- ۸ درصد از تجارت جهانی و کسب رتبه اول در فناوری گاز در منطقه است.
برنامه‌ها و سیاست‌های شرکت ملی گاز ایران برای نیل به اهداف تعیین شده عبارتند از: فرآورش روزانه حدود ۱۲۰۰ میلیون متر مکعب گاز طبیعی، افزایش سهم گاز طبیعی در سبد انرژی مصرفی کشور از طریق جایگزینی مصرف فراورده‌های نفتی مایع با گاز طبیعی، افزایش صادرات گاز طبیعی به بازار‌های منطقه‌ای و بین‌المللی با استفاده از خطوط لوله و سایر روش‌ها، جذب سرمایه‌های خارجی از طریق بازار‌های سرمایه و یا پروژه‌های مشترک، نگرش بنگاه‌داری اقتصادی و اصلاح ساختار به منظور حداکثرسازی سوددهی و رقابت در بازار بین‌المللی، حداکثرسازی ارزش افزوده حاصل از گاز طبیعی از طریق متنوع‌سازی محصولات و تبدیلات گازی، شامل LNG و CNG، تقویت بخش خصوصی در صنایع پایین دستی و توزیع گاز، همکاری با کشور‌های منطقه در تمامی اجزاء زنجیره تامین گاز طبیعی و تجارت و ترانزیت گاز، تاثیرگذاری بر تجارت گاز در منطقه، اصلاح نظام قیمت¬گذاری گاز طبیعی است.
شرکت ملی گاز ایران صدرصد گاز طبیعی مورد نیاز داخل کشور را تامین می‌نماید. برای این‌کار براساس آمار منتشر شده در شرکت انتقال گاز بعنوان شرکت زیر مجموعه شرکت ملی گاز ایران، این شرکت از لحاظ حجم خطوط لوله و تأسیسات تحت بهره‌برداری بیش از ۳۶ هزار کیلومتر خط لوله و ۸۱ ایستگاه تقویت فشار گاز، را در اختیار دارد و در نتیجه رتبه نخست را در آسیا و خاورمیانه و رتبه چهارم را در جهان پس از کشور‌های آمریکا، روسیه و کانادا به خود اختصاص داده است.
همچنین این شرکت پتانسیل انتقال بیش از ۲۸۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال یعنی اندکی بیش از نصف آنچه شرکت ملی گاز بعنوان برنامه فرآورش گاز تعریف نموده است را، دارا می‌باشد.
شرکت گاز پروم، وظیفه خود را اطمینان از تأمین مطمئن، کارآمد و متعادل گاز طبیعی، سایر منابع انرژی و مشتقات آن‌ها به مصرف کنندگان می‌داند. هدف استراتژیک خود را نیز تقویت موقعیت پیشرو در میان شرکت‌های انرژی جهانی با تنوع بخشیدن به بازار‌های فروش، اطمینان از امنیت انرژی و توسعه پایدار، بهبود بهره‌وری عملیاتی و تحقق پتانسیل علمی و فنی آن تعریف نموده‌است.
گازپروم تأمین کننده قابل توجهی برای تامین گاز مورد تقاضای مصرف کنندگان روسی و خارجی است. این شرکت صاحب بزرگترین سیستم انتقال گاز جهان است که طول کل آن در مرز‌های روسیه به ۱۷۵.۲ هزار کیلومتر می‌رسد. گازپروم بیش از نیمی از گاز خود را به مصرف کنندگان روسی می‌فروشد و به بیش از ۳۰ کشور در داخل و خارج از اتحاد جماهیر شوروی سابق گاز صادر می‌کند.
نگاهی به اهداف و عملکرد شرکت ملی گاز ایران و اهداف
شرکت ملی گاز ایران سه هدف مهم را تعریف نموده است. هدف اول قرار گرفتن در رتبه سوم تولیدکنندگان جهانی گاز طبیعی است. براساس آخرین آمار‌های رسمی از سایت رسمی شرکت ملی گاز ایران، این شرکت تا پایان سال ۲۰۱۷، با پالایش و تولید بیش از ۲۲۳.۹ میلیاردمتر مکعب گاز طبیعی و سهمی معادل ۶.۱ درصد، بعد از کشور‌های آمریکا و روسیه جایگاه سوم را در میان تولیدکنندگان بزرگ گاز طبیعی به خود اختصاص داده و بنابراین به این هدف دست یافته است.
تصاحب این مقام در حالی است که بیشی گرفتن از روسیه با تولید ۳۳۶ میلیارد مترمکعب، کاری مشکل است و کشور‌های قطر و کانادا با تولیدی تقرییا معدل ۱۷۶ میلیارد مترمکعب در رقابتی نزدیک با جمهوری اسلامی ایران هستند. هدف دوم شرکت ملی گاز ایران کسب سهمی معادل ۱۰- ۸ درصد از تجارت جهانی است که متاسفانه با وجود بازار‌های بالقوه، به دلیل افزایش جمعیت، رشد اقتصادی پویا به خصوص در چین و هند و برنامه افزایش رفاه بعنوان محرک های رشد تقاضا برای گاز طبیعی، این شرکت نتوانسته موفقیتی در این زمینه بدست آورد.
هدف سوم شرکت کسب رتبه اول فناوری گاز در منطقه است. از آنجایی که کشور‌های منطقه که صاحب ذخایر گاز هستند، کشور‌های صاحب نامی در فناوری های مربوط به گاز نیستند و اغلب فناوری مورد نیاز را در قالب قرارداد‌های سرمایه گذاری بدست می آورند، این هدف، هدف مهمی محسوب نمی شود. با توجه به امکانات کشور و نیرو‌های جوان خلاق و با انگیزه در صنعت گاز و مراکز علمی و تحقیقاتی و اقداماتی که با اضافه نمودن امور پژوهش در شرکت ملی گاز ایران صورت گرفته است، شایسته است برای رقابت بجای کشور‌های منطقه، شرکت های بزرگ و صاحب تکنولوژی انتخاب شود.
مقایسه توفیقات دو شرکت
مقایسه ابتدایی دو شرکت گاز روسیه و ایران نشان می دهد، شرکت ملی گاز ایران در توسعه شبکه گاز و تامین انرژی مورد نیاز کشور موفق عمل نموده است. شرکت گاز ایران توانسته نزدیک به ۷۰ درصد از سبد انرژی کشور را بخود اختصاص دهد. ترکیب بهینه سبد انرژی نیز موضوعی است که نیاز به بررسی دارد.
توسعه شبکه گازرسانی، الزاماتی را برای بهینه سازی مصرف سوخت در منازل مسکونی به همراه داشته که در استفاده مطلوب از سوخت تجدیدناپذیر، موثر است. اقداماتی که شرکت ملی گاز در کاهش شدت انرژی در نیروگاه ها و صنایع انرژی بر انجام داده یا برنامه‌ریزی نموده است نیز می‌تواند از موفقیت‌های این شرکت محسوب شود.
شرکت ملی گاز ایران در صادرات گاز موفقیت چندانی نداشته، در صورتی که شرکت گاز پروم با برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های بزرگ بهتر عمل نموده‌است. موفقیتی که این کشور در تجارت بین‌المللی گاز بدست می‌آورد، این کشور را برای بازسازی قدرت خود از اهرم انرژی، مجهز نمود و در زمینه صادرات گاز طبیعی به اروپا ایفاگر یک نقش اساسی شد. از آنجایی که تجارت انرژی ۱۰ درصد تجارت جهانی را به خود اختصاص می‌دهد (رمضان زاده؛ ۴۳)، شرکت گاز پروم در خارج از مرز‌های روسیه کنترل خود را برشبکه خطوط لوله، بندرها، تأسیسات زیربنایی و سایر دارایی‌های انرژی در آسیای مرکزی و اروپای شرقی گسترش داده است و با افزایش قیمت خرید انرژی از این کشورها با نرخ جهانی به سمت تقویت سیاست خارجی خود گام برداشته است.
در مواردی که کشور‌های منطقه دارایی‌های انرژی خود را به شرکت‌های غیر روس فروخته‌اند، از طرف این کشور مورد تحریم انرژی قرار گرفته‌اند. کشور‌های منطقه نگران این هستند که روسیه با این روش در امور داخلی آن‌ها دخالت کند (رمضان زاده، ۴۵).
شرکت ملی گاز ایران در تجارت گاز و مهیا نمودن استفاده از اهرم قدرت انرژی و برقراری پیوند محکم در بازار انرژی جهان توفیق چندانی نداشته است. شرکت ملی گاز ایران ابتدا سیاست صادرات گاز به ترکیه را در پیش گرفت. برنامه‌ریزی این شرکت برای صادرات گاز به عراق، هند، پاکستان و عمان تاکنون دستاوردی به همراه نداشته است.
شاید بررسی روند مبادله گازی با ترکمنستان یکی از نقاط ضعف بزرگ مذاکره و برنامه‌ریزی در مورد تجارت انرژی ایران را نشان می‌دهد که نیاز به بررسی و مطالعه دارد. از آنجایی که امنیت انرژی از طریق برنامه‌ریز‌های استراتژیک جهت تضمین متنوع سازی کشور‌های وابسته به انرژی، متنوع سازی منابع موجود و کارا یی و انعطاف‌پذیری در بخش انرژی، حاصل می‌شود (آجیلی هادی؛ ۲) انتظار می‌رود با توجه به اینکه ترکمنستان یکی از دارندگان ذخایر غنی گاز طبیعی است و از سوی دیگر به دنبال مناقشات این کشور با روسیه جهت صادرات گاز آن و با توجه به سیاست انرژی جدید اتخاذ شده از سوی عشق آباد و اقدامات اتحادیه اروپا جهت اجرایی شدن کریدور گاز جنوبی (همان منبع؛ ۳) تعاملی مبتنی بر همکاری درازمدت به خصوص برای تشکیل یک قطب قدرتمند برای تجارت گاز به کشورها آسیاس شرقی، صورت می‌گرفت.
شکست برنامه مبادله تجاری با ترکمنستان در حالی است که روسیه رقیب قدرتمند ایران برنامه‌های دقیقی برای سودآوری از کشور‌های همسایه داشته است و در روند برنامه‌ریزی روسیه آشکار است. روسیه ترجیح می‌داد، نفت و گاز ارزان را از جمهوری استقلال یافته به دست آورد و این منابع انرژی را در بازار اروپا با نرخ قیمتی که خود تعیین کرده بود به فروش برساند.
به هر حال، سیاست قیمت‌گذاری که روسیه برای منابع انرژی کشورها در منطقه خزر اجرا می‌کرد بر امنیت انرژی اروپا تاثیر منفی داشت اول از همه، روسیه گاز را به قیمت ارزان از این کشورها خریداری و با قیمت بالاتر به اروپا می‌فروخت. دوم، روسیه گازی را که از آسیای مرکزی خریداری می‌کرد را برای مصرف داخلی استفاده می‌نمود که به نسبت ارزان قیمت بود.
همچنین روسیه گازی را که در داخل فراوری کرده بود را با قیمت بالاتر به اروپایی‌ها می‌فروخت. سوم، روسیه شرکت‌های گازپروم مانند ایترا، ورال ترانس گاز و روس اوکراین انرژی را ایجاد کرد تا از طریق فروش گاز ترکمنستان به اوکراین ثروتمند شوند. از زمانی که گازپروم نتوانست به نیاز‌های اروپا و ترکیه پاسخگو باشد، روسیه به گاز ترکمنستان نیاز و تمایل پیدا کرد.
مسکو به خوبی از این واقعیت آگاه بود که عشق آباد برای فروش منابع گاز خود به مسیر‌هایی که از خاک روسیه عبور می‌کنند، وابسته است. به همین منظور، گاهی اوقات جریان گاز را قطع می‌کرد و یا بدهی‌های خود به ترکمنستان را با ادعای پرداخت وام به کشور‌هایی مانند اوکراین که گاز ترکمنستان را به آن‌ها می‌فروخت، پرداخت نمی‌کرد، در ۱۹۹۷، روسیه دستمزد بالایی برای انتقال از طریق خط لوله تقاضا کرد و برای پایین آوردن قیمت گاز با ترکمنستان مذاکره کرد. در نتیجه، روسیه تصمیم گرفت، گاز ترکمنستان را که تنها یک سوم قیمت جهانی بود، خریداری کند و آن را به بازار ارزشمند خود بفروشد و به دلیل شکاف میان قیمت‌ها درآمد خود را افزایش دهد.
روسیه همچنین توافقات جدیدی با قزاقستان و ترکمنستان در حوزه انرژی امضا کرد. براساس توافق میان ترکمنستان و گازپروم در اکتبر ۲۰۰۶، ترکمنستان سالانه ۵۰ میلیون مترمکعب گاز به روسیه می‌فروخت و در ازای آن ۱۰۰ دلار برای هر ۱۰۰۰ مترمکعب دریافت می‌کرد. این تقریبا ۵۰ درصد بیش از قیمتی بود که روسیه قبل از آن پرداخت می‌کرد.
با این حال، گازپروم در همان دوره گاز را با ۲۳۵ دلار به کشور‌های اروپای غربی می‌فروخت. روسیه همچنین یک قرارداد مشترک با قزاقستان امضا کرد، طبق این توافق گاز حفاری شده در منطقه کاراچاناک، توسط گازپروم فرآوری و از طریق خاک روسیه به بازار اروپا منتقل خواهد شد (فرجی راد عبدالرضا؛ ۴۶).
با این توضیح و واقعیت‌هایی که پیش روی صنعت گاز ایران قرار دارد به نظر می‌رسد توافق با همسایگان و انعقاد قرارداد‌های جدید برای همکاری مشترک و کسب سهمی از بازار‌های جدید بخصوص با کشور‌هایی که دورنمایی امیدوارکننده‌ای در مورد رشد اقتصادی آن‌ها وجود دارد، ضروری است.
*دکترای اقتصاد بین الملل
منابع فارسی
آجیلی، هادی. زارع، مهناز. ۱۳۹۴. جایگاه ترکمنستان در چشم انداز انرژی اتحادیه اروپا، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۹۲، زمستان ۹۴.
خزاعی، مجتبی. عماد، طهمورث. ۱۳۹۶، بررسی عوامل مؤثر بر مبادلات نفت و گاز روسیه-اتحادی هی اروپا، مجله علمی و ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز، شماره ۱۵۲.
رمضان زاده، عبدالله. حسینی، سید حمید. ۱۳۸۹، جایگاه گازپروم در راهبرد انرژی روسیه، مطالعات اوراسیای مرکزی، سال سوم، شماره ۶، بهار و تابستان ۱۳۸۹.
فرجی راد، عبدالرضا. صالحی دولت آبادی، روح الله. ۱۳۹۶، اهمیت نقش انرژی در سیاست خارجی روسیه، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۹۸، تابستان ۹۸.