فرارو- سال‌هاست که یافته‌های علمی به ما ثابت کرده که شیر مادر بهترین تغذیه ممکن برای نوزادان است و گذشت زمان نه‌تنها خللی در این یافته‌ها ایجاد نکرده است، توانسته ادعا‌های جدیدی در حمایت از آن‌ها نیز ارائه کند. با این وجود همیشه این امکان وجود ندارد که یک نوزاد بتواند به طور کامل از شیر مادر خود تغذیه کند و بنابر دلایلی مادران مجبور می‌شوند از شیر خشک برای غذا دادن به کودکان خود استفاده کنند. این بدان معنا نیست که شیر خشک مناسب نوزادان نیست و یا این‌که ممکن است خطری برای آن‌ها ایجاد کند. باید توجه داشت که استفاده از شیر خشک نیاز به در نظر گرفتن مواردی دارد که باید با جدیت آن‌ها را رعایت کرد. اگر بخواهیم از شیر خشک برای تغذیه کودکان خود استفاده کنید، چه نکاتی را باید در نظر بگیریم و رعایت کنیم؟ برای یافتن پاسخ این سوال با ما همراه شوید تا اطلاعات کاملی درباره شیر خشک را در اختیار شما قرار بدهیم.
شیر خشک چیست و از کجا آمده است؟
پودر شیر یا شیرخشک نوعی فراورده لبنی است که در آن شیر تبخیر شده و به یک ماده خشک تبدیل می‌شود. هدف از تولید پودر شیر حفظ بهتر آن است؛ چراکه عمر مفید پودر شیر به مراتب طولانی‌تر از شیر مایع است و به علت کم بودن رطوبت نیازی به یخچال ندارد. یکی دیگر از اهداف تولید پودر شیر کاهش حجم آن برای صرفه‌جویی در هزینه‌های ترابری است. به طور معمول برای تهیه شیر خشک شیر پاستوریزه را از لوله‌ای که سوراخ‌های بسیار ریزی دارد، عبور می‌دهد؛ سپس این شیر را روی ورقه فولادی داغی می‌پاشند که عاری از هرگونه میکروب است. در این قسمت آب شیر تبخیر می‌شود و اجزای تشکیل دهنده آن به صورت پودر پایین می‌ریزند.
درواقع شیر مایع را اگر داخل یخچال نگهداری نکنیم، پس از مدتی ترش می‌شود که علت اصلی این رخداد چربی موجود در شیر است و برای همین در شیر‌های خشک این نوع چربی را از شیر جدا می‌کنند. گفته می‌شود در سال ۱۸۶۶ یک داروساز سوئیسی آلمانی تبار به نام «هنری نستله» با استفاده از ترکیبات مختلف شیر گاو، آرد و شکر غذای جایگزینی را برای نوزادانی که از شیر مادر محروم بودند، فراهم کرد. او تولید این محصول جدید را با نام «لاکتوز فارینا نستله» در سال ۱۸۶۶ شروع کرد. هنری نستله یک داروساز و کارآفرین سوئیسی آلمانی‌تبار بود که در همین سال یعنی ۱۸۶۶ شرکت نستله را تاسیس کرد.
مواد تشکیل دهنده شیر خشک
شیر خشک در درجه اول از آب تشکیل شده است. بعد از آن می‌توان به کربوهیدرات‌های به کار رفته در آن ازجمله لاکتوز، کورن مالتو دکسترین، مواد معدنی هیدرولیز شده پروتئین وی اشاره کرد. چربی‌های شیر خشک شامل اولئین پالم، روغن سویا، روغن نارگیل، روغن آفتابگردان، روغن آلپینا، روغن آلگال است. مواد معدنی شیر خشک نیز سیترات پتاسیم، فسفات پتاسیم، کلرید کلسیم، فسفات تری‌کلسیم، کلرید منیزیوم، فروس سولفات، زینک سولفات، کاپرسولفات، سولفات منگنز، سلنات سدیم را شامل می‌شود؛ اما ازجمله ویتامین‌های مهم موجود در شیرخشک می‌توان به آسکوربات سدیم، اینوزیتول کولین، آلفا توکوفرول استات، نیاسینامید، پنتوتنات کلسیم، ریبوفلاوین، ویتامین A، هیدروکلروین پیروکسین، مونونیترات تیامین، اسید فولیک، فیلوکوئینون، بیوتین، ویتامین D۳، ویتامین B۱۲ اشاره کرد. آنزیم تیریپسین و اسید آمینه‌های تائورین، ال کارنتین و نوکلئوتید‌ها هم در شیر خشک وجود دارند.
انواع شیر خشک براساس مواد تشکیل دهنده
امروز با توجه به پیشرفت علم و تکنولوژی و همچنین شناسایی دقیق مشکلات افراد به‌ویژه کودکان صنعت غذایی توسعه چشم‌گیری یافته است و تولید شیر خشک نیز از این قاعده مستثنی نیست. در سال‌های اخیر تولید کنندگان شیر خشک در همکاری نزدیک با جامعه علمی و پزشکی توانسته است انواع مختلفی از شیر خشک را متناسب با کودکان تهیه کند؛ بنابراین اگر کودک خود را با شیر خشک تغذیه می‌کنید، حتما در این زمینه با پزشک مشورت داشته باشید تا شیر خشک مناسب فرزندتان را به شما معرفی کند. در اینجا ما شما را با انواع مختلف شیر خشک بر حسب مواد تشکیل دهنده آن آشنا خواهیم کرد.
۱. شیر خشک بر پایۀ شیر گاو: مادۀ اصلی بیشتر شیر خشک‌هایی که امروز موجود است، شیر گاو است. معمولاً کودکان تا یک سالگی قادر به هضم کردن پروتئین شیر گاو نخواهند بود؛ بنابراین پروتئین موجود در این نوع شیر خشک تا حد زیادی تغییر داده می‌شود تا هضم آن برای کودک آسان باشد. این شیر خشک دارای روغن‌های گیاهی، ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز کودکان است و در بیشتر مواقع با آهن غنی شده است. بیشتر کودکانی که با شیر خشک تغذیه می‌شوند یا در کنار شیر مادر شیر خشک را به عنوان مکمل غذایی می‌خورند، از این نوع شیر خشک استفاده می‌کنند؛ زیرا میزان مناسبی از پروتئین، کربوهیدرات و چربی را دارد. اگر کودک شما به موقع متولد شده است، هیچ مشکلی نداشته است و دارای وزن مناسب باشد، احتمالاً پزشک در ابتدا این نوع شیر خشک را به شما پیشنهاد می‌دهد.
۲. شیر خشک‌های هایپوآلرژنیک یا HA: ممکن است بعضی کودکان به پروتئین‌های موجود در شیر خشک آلرژی داشته یا در جذب مواد مغذی دارای مشکل باشند. این مسئله در بین نوزادان زودرس بیشتر شایع است. در بعضی شیر خشک‌ها پروتئین‌های موجود در شیر طوری پردازش و کوچک شده است که هضم آن برای این کودکان آسان باشد. این شیر خشک‌ها که هایپوآلرژنیک نام می‌گیرد و به سه دسته تقسیم می‌شود که با نام‌های نیمه هیدرولیز، هیدرولیز و شیر خشک بر پایۀ آمینو اسید شناخته می‌شود. این نام‌ها ممکن است به نظر شما پیچیده باشد؛ اما آن‌ها فقط توضیح می‌دهند که در هر کدام از این شیر خشک‌ها پروتئین‌ها تا چه حدی شکسته شده است تا هضم آن برای کودک آسان باشد.
۳. شیر خشک بر پایۀ سویا: این نوع شیر خشک از پروتئین‌های سویا، روغن‌های گیاهی، نشاستۀ ذرت یا ساکارز ساخته شده و گاه با آهن غنی شده است. پروتئین‌های گیاهی درون این شیر خشک تا حد امکان تغییر داده شده است تا گوارش آن برای کودک آسان باشد. به یاد داشته باشید اگر کودکتان به یک ماده در شیر خشک که مبتنی‌بر شیر گاو است، حساسیت داشته باشد، ممکن است نتواند شیر خشک مبتنی بر سویا را نیز مصرف کند. برای مثال بسیاری از کودکانی که آلرژی شیر گاو مرتبط با ایمونوگلوبولین E دارند، به پروتئین سویا هم حساسیت نشان می‌دهند؛ پس بهتر است بدون تجویز پزشک به کودکتان شیر خشک‌های مبتنی بر سویا را ندهید.
۴. شیر خشک فاقد لاکتوز LF: تحمل نکردن لاکتوز یا ناتوانی در هضم لاکتوز در نوزادان خیلی کم اتفاق می‌افتد. همچنین بعضی نوزادان ممکن است در یک دورۀ محدود نتوانند لاکتوز را به‌خوبی هضم کنند و دچار مشکلاتی شوند. متخصص اطفال می‌تواند تشخیص بدهد که کودک شما نمی‌تواند لاکتوز را هضم کند. در این صورت ممکن است برای فرزند شما شیر خشک سویا یا شیر خشک‌هایی را تجویز کند که به جای لاکتوز حاوی قند‌هایی مانند شربت ذرت باشد.
۵. شیر خشک مخصوص نوزادان زودرس یا کم‌وزن: نوزادان زودرس یا کم‌وزن ممکن است نسبت به نوزادان کامل نیاز بیش‌تری به کالری و دیگر مواد غذایی داشته باشند. شیر خشک مخصوص این نوزادان معمولاً حاوی کالری و پروتئین بیش‌تری نسبت به شیر خشک‌های دیگر است؛ همچنین دارای نوعی چربی به نام تری‌گلیسرید و زنجیرۀ متوسط است که آسان‌تر جذب می‌شود. در برند‌های مختلف این نوع شیر خشک مقدار تری‌گلیسرید دارای زنجیرۀ متوسط متفاوت است و باز هم متخصص اطفال می‌تواند در انتخاب برند مناسب فرزندتان به شما کمک کند.
۶. شیر خشک متابولیک: این نوع شیر خشک برای کودکانی با عارضه‌های خاص تولید می‌شود که ممکن است به تغذیۀ خاصی نیاز داشته باشند. در ایران برای هر فردی که به شیر خشک‌های متابولیک نیاز دارد، سهمیۀ خاصی تعیین می‌شود. اگر کودک شما طبق نظر پزشک نیاز به شیر خشک متابولیک داشته باشد، می‌توانید با ثبت‌نام در سامانۀ مربوط و پر کردن فرم اطلاعات میزان مورد نیاز شیر خشک فرزندتان را دریافت کنید.
۷. شیر خشک‌های ویژه: هر روز شیر خشک‌های جدیدی وارد بازار می‌شود. در بیشتر موارد نسبت پروتئین‌های این نوع شیر خشک‌ها شبیه شیر مادر است و دارای ترکیبات ویژه‌ای نسبت به سایر شیر خشک‌هاست. شیر خشک‌های ویژه معمولاً این وعده را به مادران می‌دهد که به گوارش کودکان و رفع مشکلاتی مثل کولیک نوزادی کمک خواهد کرد. دستگاه گوارش کودکان در شش ماه اول زندگی‌شان می‌تواند سازگاری زیادی را تجربه کند؛ بنابراین موارد بسیار کمی وجود دارد که ممکن است فرزند شما به یک شیر خشک خاص نیاز داشته باشد. این شیر خشک‌ها معمولا گران‌تر از سایر شیر خشک‌هاست؛ اما طبق بررسی‌ها ممکن است تفاوت قابل توجهی در ارزش غذایی بین آن‌ها وجود نداشته باشد. پس بهتر است قبل از خرید و انبار کردن این نوع شیر خشک‌ها برای فرزندتان اجازه بدهید پزشک کودک تعیین کند که او به چه شیر خشکی احتیاج دارد.
ماهیت متفاوت شیر خشک با شیر مادر
مطالعات علمی ثابت کرده است که شیر مادر بهترین گزینه برای تغذیه نوزاد است؛ چون ترکیبات آن با هر کودکی هماهنگ است و تمام مواد مغذی مورد نیاز نوزاد را تا سن ۶ ماهگی دارد، به طوری که تا پایان ۶ ماهگی نیازی به دادن غذا و حتی آب به نوزاد نیست. از طرف دیگر نوزاد مشکلی برای هضم شیر مادر ندارد و شیر مادر از لحاظ پاکیزه بودن و دمای مناسب شیر برای نوزاد مناسب‌ترین و مطمئن‌ترین نوع تغذیه به شمار می‌رود. همیشه شنیده‌ایم که می‌گویند شیر مادر می‌تواند از بروز برخی بیماری‌ها در کودک جلوگیری کند، درحالی که شیر خشک این اثر را ندارد.
این ادعا‌ها کاملا جنبه علمی دارند؛ چراکه شیر مادر حدود ۳۰۰ عامل ضد بیماری دارد و نوزاد را در مقابل ابتلا به بیماری‌هایی مانند اسهال، سرماخوردگی‌ها، آسم، اگزما و آلرژی محافظت می‌کند. طبق آمارها مرگ و میر نوزادان به دلیل اسهال در بین نوزادانی که از شیر خشک تغذیه کرده‌اند، ۱۸ برابر بیشتر از نوزادانی بوده است که از شیر مادر استفاده کرده‌اند. همچنین شیرخشک به دلیل چربی زیادی که دارد، رشد سریع و چاقی کودک را در پی دارد و می‌تواند باعث بروز ناراحتی‌های قلبی و عروقی در سنین بزرگسالی شود.
استفاده از شیر خشک برای چه کودکانی لازم است؟
مطالعات نشان می‌دهند که شیر مادر کامل‌ترین غذا برای نوزادان است و هنوز هیچ غذایی برای نوزادان نمی‌تواند بهتر از شیر مادر باشد، با این همه گاه بنا به دلایل خاص نوزادان نیاز دارند تا از شیر خشک تغذیه کنند. براین اساس برخی از کودکان هستند که باید از شیر خشک تغذیه کنند که عبارت‌اند از:
۱. نوزادانی که قدرت مکیدن ندارند و نمی‌توانند سینه مادر را تا زمانی که سیر شوند، بمکند. این ضعف سبب گرسنه ماندن و گریه آن‌ها می‌شود؛ پس بهتر است به این دسته از کودکان شیر خشک داد.
۲. گروهی از نوزادان هم در ۳ ماه اول به علت‌های گوناگون وزن اضافه نمی‌کنند که وزن نگرفتن آن‌ها سبب اخلال در رشد بچه‌ها می‌شود. در این شرایط پزشک متخصص مصرف شیر خشک را توصیه می‌کند.
۳. مادرانی که نمی‌توانند به علت شاغل بودن شیر خودشان را در فاصله زمانی کوتاه به شیرخوار خود بدهند، بهتر است از شیر خشک استفاده کنند. این مادران تا ۶ ماه حق استفاده از مرخصی استعلاجی را دارند؛ اما برخی مواقع پیش از پایان این مهلت سرکار می‌روند.
این ۳ گروه از کودکان برای این‌که رشد طبیعی داشته باشند و گرسنه نمانند، باید از شیر خشک تا پیش از ۶ ماهگی استفاده کنند؛ زیرا نمی‌توان از غذا‌هایی مانند فرنی و حریره بادام قبل از ۶ ماهگی استفاده کرد.
حساسیت کودک به شیر خشک
یکی از شایع‌ترین حساسیت‌های غذایی در میان کودکان، آلرژی داشتن به پروتئین موجود در شیر گاو است که در بسیاری از شیر خشک‌ها نیز یافت می‌شود. برخی از نوزادان ممکن است به شیر خشک حساسیت نشان دهند که به دلیل این است که سیستم ایمنی بدنش به پروتئین‌های موجود در شیر گاو واکنش منفی نشان می‌دهند. میزان حساسیت به شیر خشک در نوزادان متفاوت است و به همان نسبت نیز واکنش‌های متفاوتی بروز می‌یابد. البته تشخیص به موقع آلرژی دارای اهمیت است چرا که ممکن است به مرور زمان واکنش آلرژیک نوزادتان از طیف خفیف به سمت شدید تغییر یابد. مطالعات نشان می‌دهد که حدود ۲ تا ۷٫۵ درصد از نوزادان زیر یک سال به شیر گاو آلرژی دارند. این حساسیت معمولاً تا سن سه سالگی از بین می‌رود، البته حساسیت در بعضی موارد تا سن ۶ یا ۸ سالگی نیز باقی می‌ماند. حساسیت به شیر گاو گاهی تا دوران بزرگسالی نیز برطرف نمی‌شود، به ویژه اگر سابقه خانوادگی حساسیت به شیر وجود داشته باشد.
علائم حساسیت کودکان به شیر خشک
۱. استفراغ‌های مکرر: استفراغ بیش از حد و غیر طبیعی که با خارج شدن مقدار زیادی بزاق دهان همراه است، ممکن است نشانه‌ای از بروز حساسیت به شیر خشک باشد.
۲. تغییرات پوستی: حساسیت به شیر خشک می‌تواند به صورت بروز التهابات پوستی، کهیر، اگزما، خشکی و خارش پوست یا پوست پوست شدن آن نمایان شود. تورم‌هایی که در ناحیه صورت دیده می‌شود، ممکن است تنفس کودک را دشوار کند.
۳. قرمز و حساس شدن ناحیه مقعد: یکی دیگر از نشانه‌های بروز آلرژی نوزاد به شیر خشک قرمز شدن ناحیه مقعد است. در صورتی که متوجه شدید پوست ناحیه مقعد نوزاد به صورت دایره‌ای قرمز شده است، امکان وجود آلرژی نسبت به شیر وجود دارد.
۴. مدفوع غیرعادی: بروز تغییرات عمده در کارکرد روده نوزادتان به صورتی که مدفوع به صورت خیلی سفت یا خیلی شل در آمده باشد؛ همچنین وجود خون در مدفوع می‌تواند یکی دیگر از علائمی باشد که نشان دهنده حساسیت کودکتان به شیر خشک مصرفی است.
۵. کاهش وزن: با توجه به این‌که حساسیت نوزاد به شیر خشک با اسهال و استفراغ همراه است، ممکن است کودک دچار کاهش وزن شود.
۶. بروز مشکل در هضم غذا: در صورتی که کودک با مصرف شیر خشک دچار بی‌قراری و ناآرامی می‌شود، به صورت مداوم گریه می‌کند و به خود می‌پیچد، ممکن است به شیر خشک مصرفی حساسیت داشته باشد. همچنین در مورادی حساسیت به شیر خشک ممکن است با بروز مشکل خواب در نوزاد همراه باشد.
قبل از این‌که خودسرانه به داروخانه یا فروشگاه مواد بهداشتی بروید، به متخصص کودکان معالج فرزندتان سری بزنید و علائم فرزندتان را برای او شرح بدهید. متخصص می‌تواند نوع مناسبی از شیرخشک را به شما پیشنهاد کند تا فرزندتان دوباره دچار حساسیت به شیرخشک نشود. یادآوری می‌شود تغذیه کودک با شیرمادر تا ۶ ماه اول زندگی احتمال بروز حساسیت به انواع شیر و به‌خصوص شیر خشک را کاهش می‌دهد.
اصول مهم تغذیه کودک با شیر خشک
اگر به هر دلیلی تصمیم دارید تا کودک خود را با شیر خشک تغذیه کنید، باید بدانید که فرزندتان به چه میزان از این شیر نیاز دارد، بر همین اساس باید اصول زیر را درنظر بگیرید:
۱. شیر خشک دادن براساس سن: در هفته اول هر وقت نوزادتان شیر خواست به او بدهید؛ اما پس از آن مهم است که بیش از اندازه به او غذا ندهید تا در وزن مناسب بماند. بیشتر کودکان در بازه‌های زمانی کوتاه نیاز به شیر خوردن دارند. برای هفته اول از ۴۵ تا ۶۰ سی سی در هر نوبت شیردهی را آغاز کنید و تا ۹۰ سی سی در هر سه الی چهار ساعت بالا ببرید. همچنان که کودکتان رشد می‌کند و معده‌اش بزرگ می‌شود، در هر روز تعداد بطری کم‌تر با میزان شیر بیش‌تری مصرف می‌کند. در حدود یک ماهگی برای مثال هر ۲۴ ساعت ۵ تا ۶ بطری حاوی ۱۲۰ سی سی شیر می‌خورد و در شش ماهگی ۴ یا ۵ بطری حاوی ۱۸۰ تا ۲۴۰ سی سی در هر روز است.
۲. شیر خشک دادن براساس وزن: در ۴ تا ۶ ماه اول هنگامی که کودک هیچ غذایی جامدی نمی‌خورد، یک قاعده ساده این است که در ۲۴ ساعت به ازای هر یک کیلوگرم وزن کودک ۱۵۰ سی سی شیر خشک به او بدهید. برای مثال اگر کودکتان ۳ کیلو گرم وزن دارد، در یک روز ۴۵۰ سی سی و چنانچه ۶ کیلوگرم است، ۹۰۰ سی سی به او شیر بدهید. البته این قاعده را نباید سفت و سخت دانست؛ چراکه به طور معمول کودکان در روز‌های مختلف ممکن است میزان مختلفی شیر بخورند.
۳. شیر خشک دادن براساس گرسنگی کودک: یادگیری علامات گرسنگی کودک به شما کمک می‌کند تا بدانید کی و چقدر به کودک شیر خشک بدهید. اگر نوزاد شما گرسنه باشد، بالاخره گریه می‌کند؛ ولی باید بدانید که گریه کردن نوزاد آخرین نشانه گرسنگی است. پیش از این کودک نشانه‌هایی از خود بروز می‌دهد که عبارت‌اند از:
۱. مکیدن لب‌ها
۲. گذاشتن دست‌ها در دهان
۳. چرخاندن سر به سمت دست مادر هنگام نوازش کردن او
۴. در طول جهش‌های رشد ممکن است کودکان گرسنه‌تر از معمول باشند. این امر معمولا ۱۰ تا ۱۴ روز بعد از تولد در ۳ هفتگی، ۶ هفتگی، ۳ ماهگی و ۶ ماهگی رخ می‌دهد.
۵. وقتی کودکتان شیرش را به‌سرعت تمام می‌کند و برای شیر بیشتر به اطراف نگاه می‌کند، می‌فهمید که شیر بیش‌تری می‌خواهد.
نکات مهم در مورد آماده کردن شیر خشک
در اینجا موارد مهمی وجود دارد که باید در مورد تغذیه با شیرخشک به خاطر داشته باشید:
۱. شستن دست‌ها: همیشه قبل از تهیه شیر خشک دستان خود را با دقت بشویید.
۲. شستن لوازم تغذیه نوزاد: بطری‌ها و نوک سینه‌های مصنوعی را با آب داغ و تمیز به دقت بشویید. جوشاندن و استریل کردن آن‌ها ضروری نیست. حتماً شیر خشک باقی‌مانده را تمیز کنید که ممکن است فاسد شود و شکم نوزاد را ناراحت کند.
۳. گرم کردن شیر خشک: هرگز شیر خشک را در مایکروویو گرم نکنید. مایکروویو شیر خشک را به طور یک‌نواخت گرم نمی‌کند و قسمت‌های داغ شده نوزاد را می‌سوزاند. بطری حاوی شیر را برای چند دقیقه در یک کاسه آب گرم قرار بدهید تا آن را به دمای اتاق برساند.
۴. وضعیت نوزاد: شخصی که تغذیه نوزاد را برعهده دارد، باید سر نوزاد را با زاویه کمی بالا نگه دارد؛ سپس بطری را با دست دیگر در دهان نوزاد نگه دارد تا هوای زیادی کشیده نشود.
۵. دور ریختن شیر خشک مصرف شده: اگر نوزاد سر بطری را به دهان نگذاشته باشد، می‌توان شیر خشک آماده شده را به مدت ۲۴ ساعت در یخچال نگهداری کرد. اگر نوزاد نوک شیشه را مکیده باشد، باید باقی‌مانده شیر خشک دور ریخته شود.