فرارو- در طول عمر تغییرات بسیاری در حفره دهان رخ میدهد. یکی از مهم‌ترین رویداد‌های دندانی که معمولاً در بازه سنی ۱۷ تا ۲۱ سالگی اتفاق می‌افتد، درآمدن دندان‌های آسیاب سوم است که به دلیل رویش در سنین بالاتر و دوران بلوغ به دندان عقل معروفند. اما رویش این دندان‌ها اغلب به شکل عادی رخ نمی‌دهد و بر طبق آمار‌های رسمی، در حدود دو سوم افراد با مشکلاتی در خصوص رشد دندان عقل مواجه می‌شوند. آمار‌های مشابه نیز نشان میدهد که اغلب افراد تصور میکنند که دندان عقل را باید کشید، اما واقعاً دندان عقل چیست و آیا این دندان برای ما مشکل ساز است؟ و اگر چنین باشد چگونه می‌توان آن را درمان کرد؟ اگر شما هم چنین سوالاتی دارید این مطلب می‌تواند به شما اطلاعات لازم در خصوص دندان عقل را ارائه کند.
دندان عقل چیست؟
دندان عقل یا مولر سوم به آخرین دندان در هر قوس فکی گفته می‌شود که در دهان می‌روید و دندانپزشکان اصطلاحاً آن را «آسیای سوم» می‌نامند. سنی که در آن دندان‌های عقل رویش میکنند در همه افراد یکسان نیست، اما به طور کلی می‌توان گفت در اواخر دوره نوجوانی یا اوایل دهه سوم زندگی (بین ۱۸ تا ۲۵ سالگی) شاهد رویش دندان‌های عقل هستیم. از آن جایی که این دندان‌ها معمولاً همزمان با بلوغ عقلی و سنی فرد رویش میکنند، به دندان عقل معروف شده اند. اکثر بزرگسالان دارای چهار دندان عقل هستند که هر کدام در یک طرف فک‌های بالا و پایین واقع شده‌اند؛ اما ممکن است فردی دندان عقل نداشته و یا تعدادی کمتر یا بیشتر از آنچه گفته شد داشته باشد.
انواع دندان عقل
همان گونه که اشاره شد معمولاً هر فردی دارای ۲ دندان عقل در فک بالا،۲ دندان عقل در فک پایین و در مجموع دارای ۴ دندان عقل است، اما رشد این دندان‌ها در افراد مختلف یکسان نیست. برخی کارشناسان معتقد هستند که، چون این دندان نقش چندانی در جویدن غذا ندارد به مرور زمان و با گذشت هزاران سال، فک انسان دچار تغییراتی شده و به اصطلاح کوچکتر شده است و برای همین فضا برای رشد این دندان در فک انسان محدود شده است. به هر حال رشد این دندان در فک افراد به سه شکل متفاوت رخ میدهد و به اصطلاع ما سه نوع دندان عقل داریم که عبارتند از:
۱. دندان عقل کامل و سالم: این دندان برای رشد طبیعی خود با محدودیت فضا مواجه نیست و رشد طبیعی خود را به صورت کامل انجام میدهد. این دندان در فک افراد هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما چون در انتهای فک قرار دارد باید نسبت به بهداشت آن توجه بیشتری مبذول داشت.
۲. دندان عقل نهفته: دندان نهفته دندانی است که از زمان رویش آن گذشته و به دلایل متعدد قادر نیست که در ردیف مناسب سایر دندان‌ها قرار گیرد. چنین دندان عقلی ممکن است در بافت نرم یا سخت گیر کرده باشد. این امر گاهی به دلایلی از جمله دلایل ارثی، بیماری‌های دوران کودکی (کم خونی، راشیتیسم)، عدم هماهنگی رشد استخوان فک با اندازه دندان‌ها و غیر رخ میدهد.
۳. دندان عقل نیمه نهفته: چنانچه به همان دلایل بالاف دندان عقل نتواند به طور کامل رشد کند و تنها بخشی از تاج آن از لثه خارج شود، به آن دندان عقل نیمه نهفته می‌گویند.
شکل رشد دندان عقل
معمولا دندان‌های عقل به چهار صورت ممکن است رشد کنند که در ادامه ملاحظه خواهید کرد:
۱. به سمت دندان دیگر و زاویه دار که به اصطلاح به آن مولر دوم می‌گویند.
۲. به سمت پشت دهان و زاویه دار.
۳. با زاویه نسبت به دندان‌های دیگر.
۴. منظم و عمودی مانند سایر دندان ها.
چرا دندان عقل داریم؟
اشاره شد که دندان عقل در انتها قوس فک قرار گرفته است و این بدان معنا است که انسان به طور طبیعی کمتر از این دندان برای جویدن غذا استفاده می‌کند. اما اگر این دندان چندان مورد استفاده انسان نیست، چرا چنین دندان غیرکارآمدی را در فک خود دارد؟ پاسخ دادن به این سوال نیاز به بررسی مسئله تکامل انسان دارد. به عبارت بهتر پیش از آن که انسان بتواند آتش را کشف کند و غذای خود را طبخ کند، این دندان‌ها کاملاً مناسب خام خواری و بسیار مورد استفاده بشر اولیه در جویدن غذا بود. در آن دوران اگر قرار بر این بود که از گوشت خام، مغز‌ها و ریشه گیاهان استفاده کنید تعداد دندان‌های آسیاب دهان شما کفاف خوب جویدن غذا را نمی‌دادند.
اینکه دندان‌های عقل پس از رسیدن به سن بلوغ شروع به رشد میکنند به این علت است که اگر طی گذر زمان دندان‌های خود را از دست دادید در صورت نیاز بتوانید از دندان‌های عقلتان استفاده کنید. داشتن یک دست دندان آماده که در عقب فک شما قرار گرفته باشند خود امتیازیست که تکامل برایتان فراهم آورده است. در همین حال ما انسان‌ها کم کم شروع به خوردن غذا‌های نرم‌تر کردیم و به آن‌ها رو آوردیم و کم کم بهتر و بیشتر از دندان هایمان مراقبت کردیم. با گذر هزاره‌ها نتیجه این شد که اکنون دیگر به کمک این دندان‌ها نیاز نداریم. اما اگر دیگر نیازی به این دندان‌ها نداریم چرا طی تکامل بشر این دندان‌ها از میان نرفتند؟ پاسخ این است که فک انسان از زمان کشف آتش و عدم استفاده از دندان‌های عقل هنگام اطعام کوچکتر یا به عبارتی جمع‌تر شده است، اما متاسفانه ژن‌هایی که اندازه فک را تعیین میکنند با ژن‌هایی که تعداد دندان‌ها را مشخص میکنند متفاوتند. در نتیجه فک‌های جمع‌تر ما باید بستر ۳۲ عدد دندان باشند، اما از آنجایی که دندان‌های عقل دیرتر از همه رشد میکنند، باید به نحوی در کنار این ۳۲ دندان جا خوش کنند که اغلب باعث ایجاد دردسر می‌شوند.
رشد نامناسب دندان عقل چه مشکلاتی را به وجود می‌آورد؟
دندان عقل در صورتیکه در فضایی فشرده بین سایر دندان‌ها رشد کند می‌تواند مشکلاتی را در دهان ایجاد کند:
۱. آسیب به سایر دندان‌ها
دندان عقل با فشار به دندان آسیای دوم، ممکن است موجب آسیب به آن یا خطر عفونت در آن ناحیه شود. همچنین فشار دندان عقل به دندان‌های اطراف می‌تواند باعث بهم ریختگی در چینش دندان‌ها شود. در این صورت نیاز به درمان ارتودنسی وجود دارد.
۲. ایجاد تورم و کیست
دندان عقل در کیسه‌ای درون استخوان فک رشد می‌کند. ممکن است حین رشد دندان، درون این کیسه با مایعات پر شده و منجر به ایجاد کیست شود که می‌تواند به استخوان فک، دندان‌ها و اعصاب آسیب برساند. گاهی به‌ندرت یک تومور که معمولا غیرسرطانی و خوش‌خیم است، در اطراف محل رویش دندان عقل ایجاد می‌شود که در این‌صورت برای درمان نیاز به برداشتن بافت و استخوان اطراف وجود دارد.
۳. پوسیدگی
به نظر می‌رسد دندان عقلی که تحت فشار دندان‌های دیگر و در نبود فضای کافی رشد کرده، نسبت به دندان‌های دیگر بیشتر در معرض خطر پوسیدگی قرار دارد. احتمالاً دلیل آن این است که مسواک کردن دندان‌های عقل به دلیل موقعیت قرار گرفتن آن‌ها در دهان سخت‌تر است. همچنین مواد غذایی و باکتری‌ها به‌راحتی در فضای بین لثه و دندان عقلی که کامل رشد نکرده قرار گرفته و زمینه را برای پوسیدگی فراهم میکنند.
۴. بیماری‌های لثه
مشکل تمیز کردن دندان‌های عقلی که کامل رشد نکرده‌اند، خطر ابتلا به نوعی بیماری التهابی و دردناک به نام پری‌کرونیت را در ناحیه رشد دندان عقل افزایش میدهد.
آیا باید دندان عقل را بکشیم؟
اشاره شد که رشد نامناسب دندان عقل ممکن است باعث ایجاد دردسر‌های زیادی برای ما بشود، اما باید توجه داشت که این موضوع برای همه یکسان نیست. به عبارت دیگر کشیدن دندان عقل رابطه مستقیمی با رشد شکل رد این دندان در فک ما دارد. ابتدا بایستی گفت این دندان‌ها در ۳۵ درصد از جمعیت دنیا اصلا شکل نمی‌گیرند و این افراد مشکلی از بابت فقدان آن‌ها احساس نمی‌کنند، اما در مورد ۶۵ درصد دیگر، وجود دندان‌های عقل ممکن است مشکل ساز باشد. به طور کلی وقتی دندان عقل به صورت طبیعی در فک ما رشد کرد نیازی به کشیدن آن نیست، اما اگر این دندان بنا به تشخیص پزشک ممکن است عوارض مختلفی برای ما داشته باشد، کشیدن آن ضروری خواهد بود. طبق مطالعه‌ای که در سال ۲۰۰۷ انجام شده و در یک مجله آمریکایی به چاپ رسیده، حداقل دو سوم از عمل‌های کشیدن دندان عقل غیرضروری بوده و این مقدار به هیچ وجه ناچیز نیست. در ضمن این مطالعه نشان میدهد که برداشت دندان عقل ممکن است منجر به افزایش استفاده از مواد مخدر شود. پس قبل فکر کردن به کشیدن دندان‌های عقل بهتر است به توصیه‌های ذیل دقت کنید:
۱. چه موقع لازم نیست دندان عقل خود را بکشیم؟
ــ اگر آن‌ها سالم باشند (هیچ گونه پوسیدگی در دندان وجود نداشته باشد و لثه‌های اطراف آن‌ها ملتهب نباشند).
ــ کاملاً رشد کرده باشند.
ــ به درستی قرار گرفته و در عملکرد طبیعی دندان‌های دیگر دخالت نکند.
ــ تمیز کردن آن‌ها در حین بهداشت روزانه دهان آسان است.
۲. چه موقع لازم است دندان عقل خود را بکشیم؟
ــ دندان‌ها کاملاً در زیر لثه پنهان شده اند، اما نمی‌توانند جوانه بزنند. در این حالت، آن‌ها می‌توانند در تشکیل کیست نقش داشته باشند، که می‌تواند ریشه دندان‌های همسایه را از بین ببرد.
ــ دندان کاملاً بیرون نزده باشد. مشکلات بهداشتی آن‌ها و در نتیجه انباشت زیاد باکتری‌ها می‌تواند منجر به بیماری‌های مختلف حفره دهان شود.
ــ اگر فضای کافی برای دندان وجود نداشته باشد (دندان‌های مجاور خیلی محکم در جای خود قرار گرفته)، رشد دندان عقل باعث آسیب دیدن دندان‌های مجاور می‌شود.
ــ اگر در ناحیه دندان عقل احساس درد می‌کنید.
ــ آلوده شدن مکرر بافت‌های نرم کنار دندان عقل.
ــ شکل گیری تومورها.
ــ ملتهب شدن لثه ها.
ــ پوسیدگی دندان‌های مجاور دندان عقل و ایجاد شکستگی در آن ها.
وقتی به طور منظم به دندان پزشک مراجعه کنید و دندان‌های خود را مرتب چک کنید، به احتمال زیاد پیش از بروز چنین حالاتی می‌توانید مسئله دندان عقل ناسالم خود را با مشکلات کمتری درمان کنید. در واقع چنانچه بتوانید قبل از ۲۵ سالگی دندان عقل نامناسب خود را درمان کنید، با مشکلات و عوارض کمتری مواجه خواهید شد. موکول نمودن درمان دندان عقل نامناسب به دوران سالمندی می‌تواند دردسر‌های بزرگی ایجاد کند. با افزایش سن، ریشه دندان‌های عقل نیز قطورتر می‌شود و این امر ممکن است عوارضی همچون التیام دیرتر، کاهش تحمل بیماری و حتی شکستی فک در افراد سالمند ایجاد کند.
کشیدن دندان عقل
میزان سختی یا آسانی مراحل درمان در کشیدن دندان عقل، به میزان رشد و موقعیت آن در دهان بستگی دارد. کشیدن دندان عقل اگر به‌صورت کامل رشد کرده باشد، به آسانی کشیدن دندان‌های دیگر است. دندانپزشک یا جراح با توجه به وضعیت دندان‌های شما می‌تواند پیش‌بینی خوبی از مراحلی که پیش روست، داشته باشد. کشیدن دندان عقل اگر به‌صورت کامل رشد کرده باشد به‌راحتی کشیدن دندان‌های دیگر است، اما اگر در زیر پوشش لثه و داخل استخوان فک قرار گرفته باشد، جراح بایستی لثه را برش داده و بخشی از استخوان اطراف دندان را خارج کند. اغلب در مورد دندانی که این شرایط را دارد، به‌جای اینکه کل دندان یکجا کشیده شود، قطعات کوچکتر از آن برداشته می‌شوند تا میزان تراشیدن استخوان فک اطراف دندان عقل به حداقل برسد.
عوارض کشیدن دندان عقل
از جمله عوارض شایع در کشیدن دندان عقل می‌توان به خونریزی‌های شدید، آسیب به اعصاب و مهم‌تر از همه نفوذ به سینوس ماگزیلا اشاره کرد. سینوس ماگزیلا حفره‌ی بزرگی است که در بالای دندان عقل فک بالا قرار دارد و گاهی ممکن است با کشیدن دندان، حفره‌ای به قطر ۱ میلیمتر تا حدود ۱ سانتیمتر در محل کشیدن ایجاد شود که اگر قطر آن کمتر از ۲ میلیمتر باشد خود به خود ترمیم می‌شود، ولی اگر قطر آن بیشتر بود، نیاز است پزشک متخصص لثه یا فک و صورت از طریق تکنیک Flap آن را ترمیم کند.
مراقبت‌های بعد از کشیدن دندان عقل
مدت زمان بهبود یافتن بستگی به سختی و نوع جراحی دارد. به طور کلی زمان بهبود یافتن کشیدن دندان عقل بین ۵ تا ۷ روز و لثه بین ۳ تا ۴ هفته به طول می‌انجامد. اگر در حین انجام جراحی استخوان فک دچار آسیب شود، بهبود کامل آن تقریبا به ۶ ماه زمان نیاز دارد. پس از کشیدن دندان عقل باید مراقبت‌هایی را مد نظر قرار دهید تا دوره درمان شما به خوبی سپری شود که عبارتند از:
ــ برای جلوگیری از خونریزی در طول ۲۴ ساعت اول، بعد از کشیدن دندان عقل می‌توانید یک گاز استریل را کمی مرطوب کرده و به مدت ۴۵ دقیقه روی محل دندان کشیده شده، فشار دهید تا خونریزی متوقف شود.
ــ چای کیسه‌ای به دلیل داشتن اسید تانیک باعث لخته شدن خون و توقف خونریزی می‌شود که می‌تواند گزینه‌ی مناسبی به جای استفاده از گاز باشد.
ــ در جراحی دندان عقل نهفته به دلیل برش دادن لثه برای بهبودی سریع‌تر، جراح آن را بخیه می‌زند. در صورت جذب نشدن بخیه‌ها برای بیرون کشیدن آن‌ها باید به دندانپزشک خود مراجعه کنید.
ــ یکی دیگر از عوارض کشیدن دندان عقل ورم کردن صورت است. برای کاهش دادن آن می‌توانید یک کمپرس یخ را به مدت ۱۰ دقیقه در محل ورم کرده قرار دهید. این عمل را در طول ۲۴ ساعت اول به دفعاتی که لازم است، انجام دهید.
ــ استفاده از آنتی بیوتیک قبل و بعد از جراحی جهت از بین بردن هر گونه باکتری و عفونت در اطراف دندان توصیه می‌شود. همچنین برای تسکین درد پس از کشیدن دندان، با تجویز دندانپزشک می‌توان از دارو‌های مسکن استفاده کرد.
عادات و توصیه‌های غذایی که بعد از کشیدن دندان عقل باید رعایت شود
ــ بیمار باید تا زمانی که اثر ماده‌ی بیهوشی که جهت جراحی استفاده شده از بین برود از مایعات استفاده کند، بعد از آن هم باید تا چند روز غذا‌های نرم و پوره شده بخورد. به این نکته توجه داشته باشید که مایعات را با نی میل نکنید، زیرا عمل مکیدن باعث نرم شدن لخته‌های خون می‌شود.
ــ خوردن غذا‌ها و مایعات سرد باعث کاهش و تسکین درد می‌شود. بستنی می‌تواند گزینه‌ی مناسبی باشد که می‌توانید پس از کشیدن دندان عقل نهفته برای کاهش درد استفاده شود.
ــ به طور مرتب (روزی دو مرتبه) به مسواک زدن ادامه دهید، اما از مسواک زدن محل دندان کشیده شده و اطراف آن تا ۲۴ ساعت اول خودداری کنید.