احسان رنجبر، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تهران؛ 11 اردیبهشت ماه 1389 آموزگاری فرزانه و نویسنده ای قلم درست، جمعی بی پایان از شاگردانش را ترک کرد که نه تنها بنیان گذار روشی نو در آموزش عشایر ایران بود، بلکه زندگی و زمانه مردم فارس، کهن بوم تاریخ و فرهنگ ایران، را دگرگون کرد. فراتر از فارس، محمد بهمن بیگی تاج خرد و دانش بر جان عشایر ایران و آموزش ایران زمین گذاشت.
که دانش به شب پاسبان من است / خرد تاج بیدار جان من است (فردوسی)
اگر چه جسم او اکنون نیست، جان او در تاریخ و حافظه مشترک مردمان فارس و عشایر ایران روانه است و مانا. بر ماست از دریچه های گوناگون، دستاوردهای سترگ این انسان بزرگ را برای نسل های آینده بازگو کنیم.
مر آن را که دانش بود، توشه برد / بمیرد تنش نام هرگز نمرد (فردوسی)
این نوشتار دریافتی است بر اساس تجربه زیسته پدر و مادرم، دو معلم از خیل معلم های بهمن بیگی در دانشسرای دوره 19 شیراز. مخاطب این نوشتار بیشتر کسانی هستند که کمتر بهمن بیگی را شناخته اند چرا که این کلمات در برابر تجربه غنی معلمان و دانش آموزان بهمن بیگی روایتی اولیه است.
اسطوره بهمن بیگی و نسل های بهمن بیگی
در دوران کودکی من یکی از لحظات توام با شور و اشتیاق، احترام، شکوه و غرور زمانی بود که در آلبوم مخصوصی تصاویر "آقای بهمن بیگی"، راهپیمایی دانش آموزان دانشسرای عشایری در خیابان باغ ارم شیراز، یادداشت های همکلاسی های مادرم پشت عکسهای یادگاری به تاریخ 1354و عکس های معلمی پدرم در مهاباد را ورق می زدم. روایت پدر و مادر از داستان های جذاب آموزش های مستقیم بهمن بیگی و تاثیر او بر زندگی مردم دیار فارس، فرهنگی ترین خاطره های کودکی من است. با چنین تصاویر گرانسنگی ، برای اولین بار در سال 1380 زمانی که دانشجوی دانشگاه شیراز بودم در تالار صدرا و سینا خیابان نشاط توانستم بهمن بیگی را از دور ببینم. با حضورش فضا سراسر پر از خروش شد، نسلی جوان با اشک های روان و درون هایی لرزان از شوق، به مدتی طولانی به تشویق این بزرگ مرد ایستاد.
ما " نسل دوم بهمن بیگی" بودیم، نسلی که در مدارس بهمن بیگی تحصیل نکرده بودیم ولی الگوی تدریس مدارسش را تا اندازه ای در دبستان و راهنمایی تجربه کردیم." نسل اول بهمن بیگی" کسانی اند که حضور بهمن بیگی را مستقیم درک کردند و معلمان بهمن بیگی شدند و آینده فرزندان خود را دگرگون کردند.
وظیفه ما بازگویی روایت های زیبای بهمن بیگی برای نسل های بعدی است چرا که در هر کجا ایستاده ایم وامدار بهمن بیگی هستیم. موفقیت بی چون و چرای بهمن بیگی را بیش از هر چیز می توان در سه نیروی آگاهی عمیقش به عرف و عادت در زندگی عشایر فارس، خلاقیت ها و نوآوری های آموزشی و اراده ای آهنین در بیدار کردن خرد مردمانش جستجو کرد.
نوآوری های آموزشی بهمن بیگی
مدرسه بهمن بیگی چادری بود سفید که در هنگام کوچ هم جابجا می شد. تخته سیاه تفنگ و گچ سفید فشنگ شد و آرزوی هر روستایی در فارس داشتن مدرسه بهمن بیگی شد. بزرگترین سرمایه اش معلم هایی بودند که خود تربیت کرد و شبانه روز با دل و جان در خدمت اهداف او بودند. معلمانی که گاه شب ها با چراغی کم سو به آموزش می پرداختند.
یادگیری در مدرسه های بهمن بیگی مشارکتی بود. در درس علوم هر دانش آموز مسئول ارائه موضوعی می شد و چنان شیوا، رسا و با زبان بدن دستگاه گردش خون یا ریشه گیاهان را تشریح می کرد که همگی با تمام وجود یاد می گرفتند. کنفرانس درس جغرافیا در معرفی استان های ایران همراه بود با بیان زوایای فرهنگ ایران و غرور ملی. کنفرانس خوزستان این چنین بود:
سلام ِ من به خوزستان ، پیام ِ من به سامانش
به بهمنشیر ِ جوشان و به کارون ِ خروشانش
به خرمشهر ِ زیبا و به اهواز ِ دل افروزش
به آبادان ِ آباد و به هرمز جان ِ ویرانش
الا ای خاک ِ خوزستان ، تو آنستی که دیدستی
سکندر ها و قیصر ها و لشکر های ِ جوشانش
اگر از هول ِ قیصر ، بند شادروان گسست از هم
بدیدی دست و پا در بند آخر زار و گریانش
بمان آباد و فرخ روز و شیرین کام و روشن دل
که ایران مهد دانش هاست ، نپسندند ویرانش
تصور کنید از کلاس دوم ابتدایی کنفرانس ها شروع می شد و دانش آموز مدرسه بهمن بیگی چه اعتماد به نفسی پیدا می کرد.
بعد از 5 سال آموزش در دوران ابتدایی در کنکوری بسیار رقابتی، دانش آموزان وارد دانشسرا می شدند و یکسال تمام وقت آموزش هایی شبانه روزی می دیدند تا آماده معلمی شوند. ملاک قبولی فقط کسب حد نصاب نمره بود و در موردی حتی وزیر دربار وقت هم سفارش کرد و بهمن بیگی نپذیرفت. خارق العاده است که بهمن بیگی معلمانی با سن 17 سال ساخت. بهمن بیگی این معلمان را با یک جعبه علوم، یک کره جغرافیا، مجموعه فرهنگنامه علوم 24 جلدی و فرهنگ عمید یا دهخدا روانه روستاهایی دوردست می کرد و معلمان با افتخار تمام وجود خود را صرف رضایت بهمن بیگی می کردند. معلمانی که با دل و جان برای تدریس به خارج از فارس روانه شدند.
بهمن بیگی از میان بهترین معلمان خود، راهنمایان تعلیماتی را گزینش می کرد که وظیفه شان بررسی منظم کیفیت کار معلمان و ارائه گزارش حضوری در شیراز بود. روز سرکشی راهنمای تعلیماتی آزمونی بزرگ برای معلم و دانش آموزانش بود. بر اساس گزارش راهنما مدارس نمونه به شیراز دعوت می شدند و معلم و دانش آموزان در فضایی عمومی، در حضور مقامات با بیان ادبی سحر انگیز بهمن بیگی تحسین می شدند. راهنمای تعلیماتی بر اساس تجربه ارزشمندش قدرت شناسایی استعداد های متفاوت میان دانش آموزان را نیز داشت.
در مدارس بهمن بیگی خوشنویسی به اندازه ریاضی ارزش داشت. در یک خلاقیت مثال زدنی اگر معلمی به شیوه ای متفاوت حروف را می نوشت الگو می شد. مثلا شیوه نوشتن "ر" یوسفی یا نوشتن "7 و 8 "جلیل نظری زبانزد بود. کلاس های فوق برنامه در دانشسرا به مشاعره، خواندن و تحلیل متون پایه ادبیات ایران همچون گلستان و بوستان سعدی و آثار داستان نویسان معاصر همچون "یکی بود یکی نبود" جمالزاده و " شلوارهای وصله دار" رسول پرویزی اختصاص می یافت. در این کلاس ها مهارت های اجتماعی کسب می شد.
به مدت یک تا دو هفته در بهار که زمین و زمان در جوششی نو بود، مدرسه های هر منطقه بنا بر سیستم ارزیابی راهنمای تعلیماتی به اردوی آموزشی در دل طبیعت دعوت می شدند. چادرهای هر مدرسه بر پا می شد، تمام امکانات غذا و پشتیبانی دانش آموزان فراهم می شد و تخته سیاه ها در زیر آسمان رقابت سالم دانش آموزان را ثبت می کردند. هر معلم تلاش می کرد تا دستاورد آموزشی خود را در اردوها به نمایش بگذارد.
این موارد گوشه ای کوچک از نواوری های بهمن بیگی است و پرداختن به تمام زوایای این موضوع، نیاز به پژوهش هایی عمیق دارد.
بهمن بیگی میراث معنوی فارس
بهمن بیگی با نوشتن داستان های مدرسه هایش در کتاب های وزین " بخارای من ایل من"، " اگر قره قاج نبود"، " به اجاقت قسم"، " طلای شهامت" و " عرف و عادت در عشایر فارس" بخشی نهفته از تاریخ و فرهنگ ایران زمین را زنده کرد. سیستم آموزشی او دانش آموزان را در عمق تاریخ و فرهنگ ایران انداخت. نثر زیبا و قلم سحر انگیز او در بیان تجربه های زیسته مدارس عشایری، تبدیل به آثار ارزشمند ادبی معاصر شد. بی تردید او را می توان منجی عشایر فارس دانست. بهمن بیگی گنجی بی پایان به مردم فارس هدیه داد و گلستان آثار، افکار و اقدامات او همواره پر گل خواهد ماند. بهمن بیگی روح بزرگ فارس است .
شایسته است که محمد بهمن بیگی به عنوان میراث معنوی فارس ثبت شود.