فرارو- بازداشت تعدادی از شاهزادگان متنفذ در عربستان، که به تلاش برای انجام کودتا متهم شده اند، بار دیگر چالش‌های مرتبط با انتقال قدرت در این کشور را برجسته کرده است. گمانه زنی‌های رسانه‌ای حاکی از این است که ولیعهد جوان عربستان با هدف تامین انتقال آرام قدرت اقدام به بازداشت تعداد زیادی از شاهزاده‌ها کرده است.
به گزارش فرارو، موج بازداشت ها، صبح جمعه گذشته آغاز شد. رسانه‌های آمریکایی، که برای اولین بار خبر بازداشت‌ها را منتشر کردند، از بازداشت دو شاهزاده بلندپایه خبر دادند. احمد بن عبدالعزیز، برادر کوچکتر پادشاه، و محمد بن نایف، ولیعهد سابق و برادرزاده پادشاه، دو شاهزاده‌ای هستند که نام آن‌ها در میان بازداشتی‌ها دیده می‌شود. این دو شاهزاده، به عنوان رقبای جدی محمد بن سلمان قلمداد می‌شدند. اولی، چند بار از سیاست‌های بن سلمان، مانند جنگ یمن و تطعیل کردن خانه خدا به خاطر بیماری کرونا، انتقاد کرده و از بیعت با وی نیز خودداری کرده بود. دومی نیز تحت فشار محمد بن سلمان، مجبور شد از ولایت عهدی کناره گیری کند. این دو شاهزاده در واقع به کانون مخالفان بن سلمان تبدیل شده بودند.
اما به رغم اینکه هر دوی آن‌ها زمانی متصدی وزارت کشور بودند و به همین دلیل نفوذ قابل توجهی میان نیرو‌های امنیتی داشتند، فاقد ابزار‌ها و امکانات لازم برای کودتا هستند. محمد بن سلمان، بعد از روی کار آمدن، احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف را تقریبا از همه مناصب محروم و تحرکات آن‌ها را به شدت محدود کرد.
رسانه‌های آمریکایی که برای اولین بار خبر بازداشت احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف را منتشر کردند، به نقل از منابع آگاه مدعی شدند که این دو در تدارک کودتا علیه ملک سلمان و پسرش محمد بودند. یک منبع به خبرگزاری رویترز ادعا کرد که این دو ارتباطاتی با طرف‌های خارجی از جمله آمریکایی‌ها داشته اند.
اما خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از منابع خود اعلام کرد که دو شاهزاده بازداشتی، هیچ قصدی برای انجام کودتا نداشتند و بازداشت آن‌ها پیامی هشدار آمیز به سایر خاندان آل سعود بود. همزمان، برخی رسانه‌ها بازداشت شاهزاده‌ها را در چارچوب تلاش‌های بن سلمان برای هموار کردن راه تکیه زدن بر تخت پادشاهی قرار دادند. در همین رابطه، وبگاه خبری تحلیلی «میدل ایست آی» به نقل از منابع آگاه مدعی شد که بازداشت احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف، با هدف تسهیل روند جانشینی ملک سلمان انجام شده است. به گفته این وبگاه، محمد بن سلمان قصد دارد قبل از برگزاری نشست «گروه بیست» در عربستان در نوامبر آینده پادشاه شود. او منتظر مرگ پدرش نخواهد بود و پدرش را به کناره گیری از پادشاهی مجبور خواهد کرد. چون حضور پدر به پادشاهی پسر مشروعیت می‌دهد.
بحران جانشینی در میانه بی ثباتی سیاسی و اقتصادی
تلاش‌های بن سلمان برای تکیه زدن بر تخت پادشاهی، با کنار زدن محمد بن نایف از ولایت عهدی، شروع شد و با دستگیری تعداد زیادی از شاهزاده‌ها و بازرگانان در هتل «ریتز کارلتون» در ریاض ادامه یافت. حال، بعد از بازداشت احمد بن عبدالعزیز و محمد بن نایف، تلاش‌های معطوف به جانشینی ملک سلمان به اوج رسیده است.
علاوه بر بازداشت دو شاهزاده مزبور، برخی رسانه‌ها ادعا می‌کنند که تعداد زیادی از شاهزاده‌ها و افسران نزدیک به آن‌ها نیز بازداشت شده اند. روزنامه فرامنطقه‌ای «رأی الیوم» به نقل از «یک منبع دیپلماتیک بسیار آگاه» مدعی شد که در موج بازداشت‌های روز جمعه، ۱۲۰ شاهزاده و مشاور و افسر نزدیک به آن‌ها بازداشت شده اند. جالب آنکه، حتی عبدالعزیز بن سعود بن نایف، وزیر کشور، و پدرش سعود بن نایف، که برادر محمد بن نایف است، بازداشت شده اند. البته روزنامه وال ستریت ژورنال اعلام کرد که وزیر کشور و پدرش آزاد شده اند.
بیشتر بخوانید:
شدت و گستردگی بازداشت ها، که حتی شامل وزرا شده، شاهدی بر حساسیت مسئله جانشینی در عربستان است. مسئله‌ای که به دلیل بی‌ثباتی‌های سیاسی و اقتصادی حساس‌تر از همیشه شده است. بخشی از این حساسیت به تغییر سازوکار‌های جانشینی در خاندان آل سعود بازمی گردد.
این خاندان بسیار بزرگ و شامل حدود ۱۰ هزار شاهزاده است. اکثر این شاهزاده‌ها از حیث نظری، می‌توانند مدعی پادشاهی باشند. بن سلمان در جریان موج بازداشت‌های سال ۲۰۱۷ بسیاری از این شاهزاده‌ها را تحت عنوان مبارزه با فساد اقتصادی منزوی کرد و در این امر، از حمایت افکار عمومی برخوردار بود. اما احمد بن عبدالعزیر و محمد بن نایف، از موج پاکسازی سال ۲۰۱۷ جان سالم به در بردند و در کنار پسران ملک عبدالله، پادشاه سابق، و دیگر شاهزاده‌های ناراضی به عنوان آخرین مانع صعود بن سلمان، به کانون مخالفت با ولیعهد جوان تبدیل شدند. طبق روایت میدل ایست آی، ملک سلمان به شکل مودبانه از برادرش احمد خواسته که از پادشاهی محمد بن سلمان حمایت کند، اما شاهزاده احمد از تایید برادرزاده اش خودداری کرد. در نتیجه، بازداشت شد.
چنین مخالفتی می‌توانست مانع مهمی برای پادشاهی بن سلمان باشد. خصوصا که عملکرد اقتصاد عربستان به دلیل شیوع بیماری کرونا و کاهش شدید قیمت‌های نفت افت کرده است. همچنین، طرح جاه طلبانه ولیعهد جوان برای کاهش وابستگی عربستان به نفت (چشم انداز ۲۰۳۰) به خوبی پیش نمی‌رود. افزون بر اینها، بخشی از غول نفتی عربستان، سهام شرکت آرامکو، با حمایت سرسختانه بن سلمان در بورس عرضه شد. حالا سقوط قیمت‌های نفت و شیوع کرونا موجب شد که قیمت سهام آرامکو از قیمت عرضه اولیه آن هم کمتر باشد. به طور کلی بورس عربستان در چند روز اخیر شاهد خسارت‌های هنگفتی بوده است.
محمد بن سلمان آخرین موانع را از سر راه خود برداشته است.
خانه تکانی خاندانی
سوای شرایط اقتصادی و سیاسی، مسئله جانشینی در عربستان از منظر دیگری نیز قابل بررسی است. همانطور که پیش‌تر ذکر شد، خاندان آل سعود، حدود ۱۰ هزار شاهزاده دارد و ایجاد اجماع میان همه اینها، امری به غایت دشوار است. چه بسا بسیاری از آن‌ها به قدرت طمع دارند. این در حالی است که زمانی، قدرت در فرزندان معدود عبدالعزیز، خصوصا شاخه سدیری، محصور بود. برای دهه‌ها، قدرت از برادری به برادر دیگری منتقل می‌شد و این امر به یک رویه و سنت تبدیل شده بود. اما با مرگ اکثر فرزندان عبدالعزیز، (فعلا فقط دو تن از فرزندان عبدالعزیر از شاخه سدیری، زنده هستند: ملک سلمان و برادرش احمد که روز جمعه بازداشت شد) این سنت در معرض چالش قرار گرفت. به اعتقاد برخی ناظران، دیر یا زود باید یکی می‌آمد و سنت جانشینی از برادر به برادر را تغییر می‌داد. انتصاب محمد بن نایف به عنوان ولیعهد در واقع راستای تغییر همین سنت بود. چرا که محمد بن نایف نوه عبدالعزیر بود. اما محمد بن سلمان که خود وی نیز نوه عبدالعزیز است، از موقعیت استفاده کرد و پسر عموی‌اش را از ولایت عهدی کنار زد.
اما محمد بن سلمان علاوه بر تغییر سنت جانشینی برادر به برادر، سعی کرد قدرت را در خاندان ملک سلمان محصور کند و تمام مدعیان دیگر را از مناصب بلندپایه محروم کند. در نتیجه، رویه تصمیم سازی و توزیع قدرت در خاندان آل سعود را به هم زد.
به عبارت دیگر، محمد بن سلمان، دیکتاتوری فردی را جایگزین دیکتاتوری خاندانی کرد. امری که در داخل خاندان حاکم برای وی دشمنانی ایجاد کرد. امروز، بسیاری از شاهزاده‌ها که قبلا جزو طبقه حاکم به شمار می‌رفتند و حاشیه امنیتی داشتند، مانند سایر مردم عادی از بازداشت‌های فراقضایی در امان نیستند. شاید وضعیت شاهزاده‌های رقیب از مردم عادی هم بدتر باشد. چرا که در غیاب یک اپوزیسیون قوی در مقابل نظام حاکم، محمد بن سلمان رقیبی میان مردم عادی ندارد. رقبا در خاندان حاکم هستند. بازداشت وزیر کشور، که پسر پسرعموی ولیعهد است، به خوبی وضعیت بی اعتمادی میان خاندان آل سعود را نشان می‌دهد.