سعید هاشمی*؛ از زمان اکران گسترده فیلم سینمایی جوکر در سینما‌های جهان، زمان زیادی نمی‌گذرد ولی حواشی مرتبط با نمایش این تریلر روانشناختی، استقبال گسترده مخاطبان، آمار و ارقام هزینه‌های ساخت، فروش میلیارد دلاری گیشه و همچنین تعداد جوایزی که این فیلم با آن تحسین شده است، در نوع خود قابل توجه می‌باشد.
جوکرنخستین نمایش خود را در هفتاد و ششمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم ونیز تجربه کرد و برنده شیرطلایی بهترین فیلم شد. فیلم اکران گسترده خود را از تاریخ ۴ اکتبر ۲۰۱۹ آغازکرد. این فیلم با تحسین منتقدان همراه بود و در زمینه فیلم‌نامه، کارگردانی و اجرای خواکین فینیکس (جوکر) مورد ستایش قرار گرفت.
جوکر که یک موفقیت بزرگ در گیشه بود، توانست چندین رکورد فروش در ماه اکتبر را جابه‌جا کند. فیلم بیش از ۱ میلیارد دلار در سراسر جهان فروش کرده در حالی‌که بودجه ساخت آن ۵۵ میلیون دلار است که آن را به ۳۴ا مین فیلم پرفروش تاریخ سینما، ششمین فیلم پرفروش سال ۲۰۱۹ و پرفروش‌ترین فیلم در تاریخ سینما تبدیل می‌کند. جوکر همچنین پرفروش‌ترین فیلم کارنامه فیلیپسو فینیکس (کارگردان و بازیگر نقش جوکر) و تنها فیلم تاریخ سینما است که توانسته به فروش میلیاردی برسد.
ددلاین هالیوود تخمین زد که جوکر ۴۶۴ میلیون دلار برای شرکت فیلمسازی برادران وارنر سود به ارمغان آورده است که آن‌را تبدیل به پرسودترین فیلم تاریخ سینما می‌کند که بر مبنای یک شخصیت کمیک ساخته شده‌است.
جوکر در ۷۷امین دوره مراسم گلدنگلوب در چهار رشته؛ از جمله بهترین فیلم درام و بهترین بازیگر نقش اول مرد فیلم در امبرایفینیکس نامزد جایزه شده‌است. و، اما جوکر کیست؟
در دنیای خیالی، جوکر یک شخصیت ابر شرور درکتاب‌های کمیک آمریکایی بود. شخصیت آن توسط نویسندگان و طراحان کتاب کمیک یعنی بابکین، جریرابین سونوبی‌لفینگر خلق شد و برای اولین بار در نخستین جلد کتاب‌های کمیک بتمن (۲۵ آوریل ۱۹۴۰) حضور پیداکرد. جوکر یکی ازشخصیت‌های منفی داستان‌های بتمن است.
و اما در جدیدترین نسخه سینمایی به نمایش درآمده برای شخصیت جوکر، در سال ۱۹۸۱ مرد میان‌سالی به نام آرتور فلک به همراه مادر خود پنی در شهر گاتهامز ندگی می‌کند. آرتور به عنوان دلقک در مهمانی‌های مختلف ظاهر شده و خرج خود را این گونه درمی‌آورد. گاتهام با جرم و جنایت‌های سازمان‌یافته مواجه‌شده و فقر و بیکاری مردم شهر از جمله آرتور را آزار می‌دهد. آرتور به یک اختلال عصبی نا خویشتن‌داری عاطفی دچار است و در مواقعی که کنترل خود را از دست می‌دهد، به‌طرز هیستری می‌خندد. آرتور که در وضعیت بدی به سر می‌برد، بعد از وقایع متعدد از جمله آزار و اذیت‌های دیگران، بی‌اعتنایی و طرد شدن از سوی افراد جامعه و همچنین مورد حمله قرار گرفتن توسط سارقان گاتهام، تصمیم می‌گیرد که زندگی خود را تغییر دهدکه این اقدامات او به مرور منجر به شورش مردم فقیر علیه ثروتمندان در گاتهام می‌شود.
هم زمان با اکران این فیلم، انتقاداتی نسبت به مضامین و صحنه‌های خشونت‌آمیز فیلم و احتمال تقلید از آن در دنیای واقعی مطرح می‌شد که واکنش‌های بسیاری را نیز بهدنبال داشت که البته با اتفاقات و حوادث رخ داده اخیر در اعتراضات و آشوب‌های برخی شهر‌های ایالات متحده امریکا و همچنین کشور‌هایی از آسیا، آفریقا و خصوصا بخش‌های وسیعی از سرزمین‌های اعراب نشین، این احتمال به واقعیت تبدیل شد. بعد از موفقیت فیلم در گیشه، کمپانی برادران وارنر دستور ساخت دنباله فیلم را صادر کرد.
پیدایش و شیوع جوکر‌های حقیقی در جوامع امروزی
همان گونه که در سکانس‌های پایانی این فیلم دیده می‌شود، شهر آشوب‌زده گاتهام را اعتراضات و اغتشاشات مردمی فرا گرفته‌است که نقطه اشتراک این صحنه‌ها، برخورداری معترضان از ظواهر و آرایش جوکر است که به نوعی گویای وجود تعداد زیاد نارضایتی هم شکل در یک جامعه است.
افرادی که در قالب جوکر‌هایی از اقشار مختلف مردم و با جنسیت‌های مختلف اقدام به تخریب اموال عمومی و آتش‌سوزی‌های گسترده در سطح شهر کرده‌اند و با انواع روش‌های مختلف با نیرو‌های امنیتی و پلیس درگیر شده‌اند و حتی به هنگام دستگیری جوکر اصلی توسط پلیس که دیگر در کسوت یک لیدر و به عنوان نماد مبارزه برای سایر افراد معترض شهر درآمده است، او را در یک صحنه تصادف و با به خطر انداختن جان خودشان، از دست پلیس نجات می‌دهند و همگی در اطراف او حلقه پیروزی تشکیل می‌دهند و مانند فاتحان جنگ‌ها در کنار رهبرشان، با قدرت نمایی و برخوردار از حس پیروزی به ابراز شادی می‌پردازند و جوکر لیدر که در میانه این جمعیت، با شور و هیجان مثال‌زدنی قیام کرده و با دقت نظاره‌گر افرادی است که فارغ از گذشته‌ای که به او بی اعتنا بودند، اذیت و آزارش می‌کردند و به صرف دلقک بازی‌هایش در کانون توجه آنان بود. ولی اینک به سمبل اعتراض، لیدر و شاید پدرخوانده افراد جامعه‌ای که حقوق ضایع شده شان را فریاد می‌زنند، تبدیل شده و سرشار از این حس غرور و قدرت به خودش می‌بالد و شاید دیگر از گذشته‌ی تحقیرآمیزش شرمگین نیست و مالامال از حس تنفر و انتقام مفرط با خون دهانش، قرمزی آرایش لب‌های جوکر را معنای حقیقی می‌بخشد و این پیام بسیار مهم را به جامعه‌ای که او را با دنیایی از آسیب‌های اجتماعی به اینجا رسانیده، مخابره می‌کند: که حتی شکلک نمادین دلقک توسری خور دیروز، با رنگ زنده‌ی خونش مبدل به موجودی جدید شده که هم در پی استرداد حقوق پایمال شده گذشته است و هم مترصد گرفتن جان و مال آن افرادی که وضعیت امروز او را با ظلم‌های و ستم‌های گوناگون برای او رقم زده اند.
نقش محیط در خلق شخصیت جوکر
گذشته از واکاوی نقش جوکر در ایجاد اعتراضات و اغتشاشات گسترده‌ای که یک شهر را به بی‌نظمی، ناامنی و آشوب می‌کشد و دامان مقامات سیاسی را نیز می‌گیرد تا جایی که حتی موجب کشته شدن یک شخصیت مشهور سیاسی و همسرش توسط یکی از جوکر‌ها به ضرب گلوله و در پیش چشمان فرزندش می‌گردد، (که اتفاقا همین فرد سیاسی مشهور از اثرگذارترین عوامل نگون‌بختی این جوکر از دوران طفولیتش بوده) مهمترین نکته در چرایی و چگونگ پیدایش و شیوع تفکر جوکری در جوامع گوناگون است که اگر این پدیده با جدیت و بطور دقیق و روانکاوانه مدیریت نگردد، پر واضح است که بروز و اشاعه این گونه آسیب‌ها در دراز مدت، ضمن تخریب و نابودی منابع و اموال جامعه، موجب ایجاد هرج و مرج، آسیب جدی به اعتماد و اطمینان مردم، عدم امنیت و قتل و کشتار فراگیر در سطح یک کشور می‌شود.
جستجویی سطحی در لا به لای صفحات اخبار حوادث سیاسی سال‌های اخیر، یادآور موج اعتراضات، اغتشاشات و آشوب‌هایی در اکثر کشور‌های عربی و آفریقایی می‌باشد که جرقه آغاز آن‌ها از اقدام به خودسوزی فردی بنام محمد بوعزیزی، دوره‌گرد دست فروش تونسی در اعتراض به بدرفتاری یک مامور زن شهرداری زده شد و منجر به ایجاد تحرکات وسیعی شد که با واژگان بهار عربی شهره گردید و جهانیان نتایجش را به وضوح شاهد بودند که دامنه این آتش خانمان‌سوز، تخت حاکمان و دیکتاتور‌های خودکامه‌ای، چون قذافی، بن‌علی، علی عبدلله‌صالح و حسنی مبارک را در خود بلعید و همچنان بعد از گذشت چندین سال هنوز هم این اعتراضات و درگیری‌ها در اکثر این کشور‌ها ادامه دارد و با وسعت و شدت این تحرکات، دامنه این اعتصابات و اغتشاشات به کشور‌های دیگری همچون سوریه، کویت، یمن، بحرین و سودان هم کشیده شد تا جایی که حتی عمرالبشیر هم بعد از چندین سال حکومت در سودان از آسیب ترکش‌های این قائله مصون نماند.
ذکر این نکته نیز ضروری است که به جزء کشور‌های آفریقایی، عربی و آسیایی، موج این تظاهرات و اعتراضات گوناگون به مواضع اقتصادی دولت‌ها، افزایش نرخ مالیات‌ها و بیکاری، اشرافی‌گری و همچنین کاهش قدرت خرید مردم در کشور‌های قدرتمند اروپای غربی همچون فرانسه، اسپانیا و انگلیس هم رخی نشان داده‌است که هم اکنون التهابات و آشوب‌های شنبه‌های پاریس و جمعیت جلیقه زردها، نمونه بارز آن می‌باشد.
نمونه نزدیک‌تر این حوادث و اتفاقات در کشور دوست و همسایه عراق است که دقیقا بعد از برگزاری مراسم اربعین حسینی (ع) در سال جاری، به یکباره موجی از اعتراضات و اغتشاشات در این کشور به راه افتاد و حالا بعد از گذشت حدود دو ماه از این اتفاقات و با وجود حجم انبوهی از تلفات جانی و ایجاد خسارات مادی بسیار زیاد و حتی با وجود کناره‌گیری نخست‌وزیر این کشور، هر روز نقطه بحران در کشور عراق وسعت بیشتری پیدا می‌کند.
علاوه بر عراق در ماه‌های اخیر شاهد این گونه وقایع در کشور لبنان نیز بوده‌ایم و همین موج اعتراضات، اغتشاشات و اعتصاب‌ها در حجم قابل توجهی در خیابان‌های بیروت و آنتلیاس وجود داشته و افراد معترض زیادی بر علیه مواضع حاکمان خود که ناشی از عدم تدبیر و فقدان اراده جدی آنان برای مشکلات عدیده‌ی اقتصادی مردم و خصوصا اعمال مالیات روی بنزین، دخانیات و تماس‌های تلفنی آنلاین از طریق واتساپ بوده است، دست به اعتصاب و تظاهرات‌های گسترده‌ای زدند که با وجود دلایل مختلفی به سوی اغتشاش و آشوب در سطح شهر‌ها کشیده شد.
البته در منطقه پر التهاب خاورمیانه، علاوه بر مشکلات و بحران‌های اقتصادی، همواره حضور قدرت‌های خارجی و دخالت در امور کشور‌های این منطقه سبب تنش، ناامنی و بروز جنگ‌های زیادی شده است که وضعیت بی‌ثبات و ویرانه‌های سوریه، عراق و لبنان بهترین شاهدان این مدعا هستند.
گذشته از دلایل مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... در بروز این تنش‌ها و التهابات، نکته جالب و مرتبط با موضوع این بحث، الهام‌گیری برخی هنرمندان و تعدادی از معترضین از شمایل و آرایش شخصیت جوکر در هنگامه اعتصاب‌ها و آشوب‌های کشور‌های عراق، لبنان، بولیوی، شیلی و هنگ کنگ بود که بنظر می‌رسد با ملحوظ داشتن حتی یک درصد از احتمالات، می‌توان نتایج زیر را از خلق و تکثیر شخصیت‌های این چنینی توسط کمپانی‌های بزرگ فیلمسازی، چون برادران وارنر که در مقام عمل بازوان پرقدرت صنعت پربازده اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی هالیوود به عنوان یک اهرم بسیار پر کاربرد در ایجاد، گسترش و نزج هژمونی غرب در میان سایر کشور‌ها و خصوصا در میان کشور‌های جهان سومی در حال توسعه و توسعه نیافته، متصور بود:
الف) قدرت فراگیر و تاثیرگذار رسانه و فعالیت در عرصه‌های فرهنگی و هنری همچون سینما که اکران یک فیلم در مدت زمانی کوتاه، چگونه حتی در کشور‌های بحران زده و دچار آشوب هم در دسترس و مورد استفاده ابزاری گروه‌های هدف قرار می‌گیرد.
ب) باتوجه به کارایی و اثربخشی بسیار زیاد این تیپ‌ها و شخصیت‌ها به عنوان نماد و سمبل مبارزه بر علیه موجودیت جوامع خودمانی شان، اقدام برای تولید و تکثیر این گونه موجودات از موثرترین راه کار‌ها برای ایجاد تنش و التهابات گسترده اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در کشور‌های هدف است.
ج) صحنه گردانان غربی در لوای حمایت‌های مادی و معنوی از افراد محروم و مستضعف جامعه درگیر که بر علیه ظلم و تبعیض‌های موجود در جوامع خودشان قیام می‌کنند، با بهره‌گیری از رسانه‌های قدرتمند در اختیار، این اقدامات را جنبش‌های مردمی، آرمان خواهانه و بر علیه وضعیت موجود در آن کشور نمایش می‌دهند. (در دنیای واقعیت، تصویری جدای از اقدامات عامدانه، طولانی مدت و صرف هزینه‌های کلان در راستای ایجاد عدم امنیت و بروز اعتراضات و اغتشاشات گسترده در بسیاری از کشور‌ها که هم اکنون نیز شاهد آن هستیم.)
علی ایحال اگر بخواهیم به نمونه‌های وطنی این گونه اعتراضات و اغتشاشات هم گریزی بزنیم، اتفاقات و حوادث اخیر در ایران هم در موارد مشابهی از این قوائد مستثنی نیست.
وقایعی که در مقاطع زمانی مختلف شاهد آن‌ها بوده‌ایم ولی به جهت کمیت و کیفیت موج تخریب‌ها و خشونت‌ها قطعا اغتشاشات فراگیر ماه اخیر با اتفاقات سال‌های ۹۶، ۸۸ و ۷۸ بسیار متفاوت ارزیابی می‌گردد. در اینکه بعد از اعلام افزایش نرخ بنزین، عده قابل توجهی از افراد جامعه در واکنش به این مقدار از گرانی سوخت، سوء تدبیر و عدم مدیریت به موقع مدیران شهری در شرائط بحران، افزایش نرخ ارز، تورم، گرانی‌های مستمر کالا‌های اساسی در سال‌های اخیر، افزایش نرخ بیکاری و یا هر آسیب اجتماعی دیگر اقدام به اعتراض مودبانه و تجمعات مسالمت آمیز کردند، هیچ شک و بحثی نیست و قطعا بر هیچ کس پوشیده نیست که افراد عامی جامعه از حیث شخصیتی و رفتاری در ردیفی قرار نمی‌گیرند که منابع و اموال محل زیست خودشان را تخریب کنند و یا با انواع سلاح سرد و گرم به جان دیگر همنوعان خود بیافتند ولی نکته قابل تامل اینجاست که در وضعیت بحران و به هنگام ایجاد هرج و مرج و خصوصا قرار گرفتن افرادی همچون جوکر‌ها به عنوان لیدر در رآس این اعتراضات، رنگ و بوی همین تجمعات مصلحانه به اغتشاش، آشوب و درگیری مسلحانه و کشتار عده‌ای از افراد بی گناه جامعه می‌شود که متاسفانه در اتفاقات اخیر در شهر‌های مختلف ایران، خصوصا ماهشهر، صدرای شیراز، شهر قدس، شهریار، البرز، کرمان، یزد، زنجان و... شاهد آن بوده ایم؛ و در نهایت غم‌بارترین فصل داستان اینجاست که با وجود حجم انبوهی از تخریب‌های ناشی از این درگیری‌ها و اغتشاشات در سراسر کشور و صرف انرژی مضاعف برای بهبود اوضاع و برقراری نظم و همچنین اتلاف هزینه‌های قابل ملاحظه برای سامان دادن خرابی‌ها و ویرانی‌های صورت گرفته، این مطالبات به حق و جدی اقشار مختلف جامعه و بخصوص جوانان درگیر با معضلات و آسیب‌های اجتماعی فراوان (عدم وجود بازار کار متناسب و مطلوب، تقریبا ناممکن بودن شرائط ازدواج، اشاعه اعتیاد، فقر، فحشاء و...)، است که تا حدود زیادی در غبار این حوادث و وقایع تلخ و آزاردهنده رنگ می‌بازد و با اینکه قاطبه‌ی ملت بار دیگر به صحنه می‌آید تا از موجودیت و تمامیت ارضی این سرزمین باشکوه دفاع می‌کند، زخم دیگری بر پیکره نظام مقدس اسلامی واردشده و باز هم بر جمعیت مادرانی که با دیده اشک آلود، عزادار عزیزشان هستند، افزوده شد!
*کارشناس ارشد مدیریت فرهنگی