فرارو- ناآرامی‌های کم سابقه عراق، نظام سیاسی پیچیده این کشور را با یک چالش بزرگ مواجه کرد و رابطه دولت و ملت در عراق را به نحو قابل توجهی شکننده کرد. برخی معترضان خواستار براندازی کل نظام سیاسی شده‌اند. اما به دلایل متعدد داخلی و خارجی، براندازی حکومت عراق بعید است.
به گزارش فرارو، تظاهرات اعتراضی عراق، که تقریبا یک هفته پیش آغاز شده بود، تا روز یک شنبه شب ادامه یافت. در این شب فقط در بغداد، بیش از ۱۱ نفر کشته و تعدادی دیگر مجروح شدند. دولت عراق، برای جلوگیری از استمرار ناآرامی، ضمن اعمال محدودیت بر رسانه‌ها و تشدید فیلترینگ اینترنت، نیرو‌های امنیتی و ارتش را برای کنترل اوضاع بسیج کرد. روز یکشنبه، ارتش عراق مسئولیت محافظت از اماکن دولتی در چند استان جنوبی را برعهده گرفت.
دولت عراق، که در اثر تظاهرات ادامه‌دار به شدت از جانب جریان‌های سیاسی و معترضان تحت فشار قرار گرفته، برای آرام کردن اوضاع و محقق کردن مطالبات معیشتی معترضان به تکاپو افتاده است. عادل عبدالمهدی، نخست وزیر عراق، برای بهبود اوضاع معیشتی، فرامین زیادی صادر کرد. این فرامین حوزه‌هایی همچون ایجاد اشتغال، توزیع زمین، مسکن‌سازی و کمک مالی به خانواده‌های بی‌بضاعت را شامل می‌شود. از سوی دیگر، محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان، با نمایندگان معترضان دیدار کرد و مطالبات مردم را مورد بررسی قرار داد.
جریان‌های سیاسی هم برای حفظ وجهه خود نزد مردم، با معترضان همدردی می‌کنند و بر لزوم تحقق سریع مطالبات معترضان تاکید می‌کنند. اما به نظر می‌رسد ورای این همدردی، نوعی نگرانی از احتمال وخیم‌تر شدن اوضاع وجود دارد. خصوصا که مقتدی صدر، رهبر جریان صدر، به معترضان پیوسته و خواستار استعفای کل دولت شده است. علی، شهروند جوان عراقی اهل کربلا، که به خاطر مسائل امنیتی نخواست نام کاملش فاش شود، در گفتگو با فرارو، پیش بینی کرد که پس از پیوستن جریان صدر به معترضان، اوضاع وخیم‌تر می‌شود. وی به فرارو گفت: «صدر میان مردم محبوب است و پیوستن او به تظاهرات، باعث قوت قلب معترضان می‌شود.»
از بی‌برنامگی اعتراضات تا نگرانی همسایگان
در تظاهرات عراق، شعار معروف «الشعب یرید اسقاط النظام» (ملت براندازی نظام را می‌خواهد)، هر چند با بسامد کم، طنین‌انداز شد. برخی محافل سیاسی نیز بر این باور هستند که حداقل بخشی از معترضان دنبال براندازی نظام عراق هستند. روزنامه الشرق الاوسط، در گزارشی از بغداد، به نقل از یک عضو برجسته ائتلاف پارلمانی «سائرون» صدر، نوشت: «هدف اعتراضات، براندازی نظام است و نه اصلاح آن.» این عضو جریان صدر، با بیان اینکه اعتراضات در استان‌های شیعه‌نشین رخ داده، افزود همه گروه‌های سیاسی نگران هستند.
اما سوال این است که آیا براندازی در عراق امکان‌پذیر است؟
اگر چه معترضان بسیار خشمگین هستند و به گفته علی، فکر می‌کنند برای اصلاح کشور باید خون ریخته شود، اما به دلایل مختلف احتمال براندازی کم است. دلیل نخست این است که تظاهرات، هیچ رهبر و برنامه مشخصی ندارد. اعتراضات ابتدا در بستر فضای مجازی شکل گرفت و فراخوان‌ها در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. معترضان هیچ رهبر مشخصی ندارند که بتواند برای نظام فعلی عراق، یک نظام جایگزین معرفی کند. آن‌ها می‌گویند از بیکاری و فساد اقتصادی و سیاسی و فقدان خدمات عمومی در کشورشان به ستوه آمده‌اند، اما حتی برای حل این مشکلات هم راه حلی پیشنهاد نمی‌کنند. مثلا آن‌ها نگفته‌اند که دولت برای حل مشکل بیکاری چه کاری باید بکند. البته آن‌ها از دولت می‌خواهند که جوانان را استخدام کند. اما واضح است که این امر بدون توسعه اقتصادی امکان تحقق ندارد. به هر حال، دولت می‌تواند تعداد محدودی را استخدام کند.
گذشته از این، نظام عراق با تمام کاستی‌هایش، یک نظام دمکراتیک به شمار می‌رود. تمام جریانات سیاسی، از احزاب دینی و ملی‌گرا گرفته تا احزاب قومی و کمونیستی، در انتخابات آزاد مشارکت می‌کنند و تقریبا تمام گروه‌های قومی و مذهبی در پارلمان نماینده دارند. از این رو، در عراق، گروه اپوزیسیون خارج‌نشین، جز تعدادی از بازماندگان حزب بعث، که حداقل در میان شیعیان، پرطرفدار نیستند، وجود ندارد. البته در داخل عراق، برخی گروه‌ها، مانند جریان حکمت به رهبری خاندان حکیم، خود را اپوزیسیون دولت می‌دانند، اما این گروه‌ها به طور قانونی و در فضایی امن فعالیت می‌کنند و اتفاقا در اعتراضات اخیر نتوانستند اعتراضات را نمایندگی کنند. اساسا در تظاهرات عراق، علیه احزاب سیاسی شعار‌های تندی سر داده شد و حتی دفاتر احزاب در آتش خشم معترضان سوخت.
تظاهرات عراق، حالت «انفجاری» داشت. در اثر تراکم نارضایتی‌ها، ناگهان خشم بخش قابل توجهی از جوانان برافروخته شد. چنین تظاهراتی معمولا بعد از مدتی فروکش می‌کند. خصوصا که تعدادی از تظاهرکنندگان ممکن است وعده اصلاحات عبدالمهدی را باور کنند و به خانه‌های خودشان بازگردند. نکته دیگر آنکه، معترضان عراق، از هیچ دولتمرد خاصی «نفرت نهادینه‌شده» ندارند. بسیاری از دولتمردان فعلی عراق، همین چند سال پیش، وارد دولت شدند. این در حالی است که در کشور‌هایی مانند مصر یا لیبی، بسیاری از معترضان از شخص حاکم (حسنی مبارک و معمر قذافی) نفرت ویژه‌ای داشتند. چرا که این حاکمان برای چند دهه، بر مسند قدرت تکیه زده بودند.
اعتراضات عراق رهبر مشخصی ندارد و در فضای مجازی شکل گرفت.
دلیل دیگر بعید بودن براندازی در عراق، بی‌خاصیتی ارتش این کشور است. فرض کنیم کل نظام سیاسی عراق سرنگون شود، آن وقت تنها نیرویی که می‌تواند موجودیت کشور را حفظ کند، ارتش است. ولی ارتش عراق توانایی این کار را ندارد. می‌توان تصور کرد که به محض فروپاشی نظام، ارتش هم فروخواهد پاشید. آمریکا پس از حمله به عراق، اولین کاری که کرد، انحلال ارتش عراق بود. ارتشی که بعد‌ها ایجاد شد، یک ارتش ضعیف و بی‌خاصیت بود. همین ارتش در سال ۲۰۱۴، در موصل و بسیاری شهر‌های دیگر در مقابل داعش فرار کرد. اساسا یکی از دلایل تشکیل حشدالشعبی ضعف ارتش عراق در مقابل داعش بود. البته این ضعف، موجب شده که سیاستمداران عراق، از اموری مانند کودتا و شورش نظامیان آسوده خاطر باشند. کودتا در عراق، تقریبا غیرقابل تصور است.
ضعف ارتش عراق و احتمال بروز جنگ داخلی در این کشور، مهمترین دلیل عدم استقبال همسایگان عراق و سایر کشور‌ها از براندازی در عراق است. کشور‌هایی مانند ایران، آمریکا، عربستان، ترکیه و اردن، منافع متعارضی در عراق دارند. اما فروپاشی نظام فعلی، که به سختی تاسیس شد، منافع همه این کشور‌ها را تهدید می‌کند. آمریکا و سعودی‌ها، نگران هستند که در صورت فروپاشی نظام عراق، نفوذ ایران در این کشور بیشتر شود. ایران نیز نگرانی مشابهی دارد. ترکیه نگران است که فروپاشی دولت مرکزی عراق، به جدایی کامل اقلیم کردستان عراق منجر شود. امنیت اردن هم به خاطر آورگان سوری به اندازه کافی شکننده است و این کشور توان میزبانی از آورگان بیشتر را ندارد.
از این رو، هر کدام از بازیگران خارجی سعی می‌کنند از حوادث عراق، به طور کنترل شده به نفع خودشان استفاده کنند. مثلا عربستان و آمریکا، مایل هستند که این تظاهرات را ضدایرانی نشان دهند تا نفوذ ایران در عراق را تضعیف کنند. اما بعید است که این کشور‌ها از فروپاشی کامل نظام سیاسی عراق استقبال کنند. به نظر می‌رسد حفظ ساختار سیاسی عراق و تضعیف رقبا در چارچوب همین ساختار، گزینه مطلوب تمام بازیگران خارجی در عراق است.