کولیت زخمی روده (زخم روده بزرگ): درمان با دارو و جراحی

آگهی؛ کولیت زخمی یا کولیت اولسراتیو (Ulcerative colitis) یکی از دو گونه‌ی اصلی بیماری التهابی روده بزرگ (IBD) است، بیماری کرون (Crohn’s disease) گونه‌ی دوم است. پوشش داخلی روده بزرگ در بیماری کولیت زخمی، ملتهب و متورم می‌شود و در نتیجه زخم ایجاد می‌شود. ناحیه‌های درگیر گاهی خونریزی می‌کنند و در نتیجه مخاطی تولید می‌شود که هنگام دفع از بدن خارج می‌شود.

اکثر بیماران در بازه سنی 15 ـ 25 سال یا در سنین بالاتر، یعنی بین 55 ـ 65 سال دچار کولیت زخمی روده بزرگ می‌شوند. هرچند احتمال ابتلا به زخم روده بزرگ در هر سنی وجود دارد. علائم برخی بیماران از یک الگوی "عود کننده و بهبود یابنده" تبعیت می‌کند؛ به عبارت دیگر، علائم گاهی به مدت چند ماه یا حتی چند سال از بین می‌رود و سپس دوباره عود می‌کند. بسیاری از بیماران حمله‌ی بیماری را حداقل سالی یک بار تجربه می‌کنند.

زندگی کردن با کولیت زخمی روده بزرگ

به گفته مرکز توانبخشی و طب فیزیکی دکتر فرخانی کولیت زخمی روده بزرگ عارضه‌ای مادام‌العمر با عوارض جسمی و روحی است. حملات بیماری غیرقابل پیش‌بینی است و می‌تواند زندگی اجتماعی، شغلی یا تحصیلی بیمار را کاملاً تحت‌الشعاع قرار دهد. بااین حال بسیاری از بیماران مبتلا به این عارضه موفق می‌شوند با آن کنار بیایند و از یک زندگی پربار لذت ببرند.

طبیعی است که چالش‌های زندگی با بیماری کولیت زخمی شما را بارها دچار نگرانی و استرس کند. اما استرس و اضطراب می‌تواند محرک شروع حملات باشد، بنابراین سعی کنید تکنیک‌هایی را برای آرام کردن خودتان یاد بگیرید.

ورزش منظم به برطرف شدن خستگی کمک می‌کند، وضعیت سلامت عمومی را بهبود می‌دهد و استخوان‌ها را تقویت می‌کند. تقویت استخوان‌ها بسیار مهم است، چون بعضی داروهای مخصوص درمان کولیت زخمی بیماران را مستعد پوکی استخوان می‌سازد.

میزان تاثیر کولیت زخمی بر روده بزرگ

کولیت اولسراتیو معمولاً پایین‌ترین بخش روده بزرگ (رکتوم یا راست روده) را درگیر می‌کند. بااین حال عارضه می‌تواند در بخش دیگری از روده بزرگ یا تمام آن نیز منتشر شود. اصطلاحات زیر برای توصیف انواع مختلف کولیت زخمی روده بزرگ به کار برده می‌شود:

• پروکتیت (Proctitis): پروکتیت نوعی کولیت زخمی است که فقط بر رکتوم اثر می‌گذارد.
• پروکتوسیگموئیدیت (Proctosigmoiditis): رکتوم و سیگموئید روده بزرگ (نزدیک‌ترین بخش روده بزرگ به رکتوم) ملتهب می‌شوند.
• کولیت سمت چپ: التهاب از رکتوم شروع می‌شود و در سمت چپ روده بزرگ ادامه پیدا می‌کند.
• کولیت گسترده: کولیت زخمی بخش اعظم روده بزرگ یا تمام آن را دربرمی‌گیرد، این نوع زخم روده بزرگ، پانکولیت نیز گفته می‌شود.

علل کولیت زخمی روده بزرگ

به گفته دکتر رضادوست فوق تخصص گوارش پزشکان هنوز دقیقاً نمی‌دانند که چرا برخی دچار کولیت اولسراتیو می‌شوند. کولیت زخمی ارثی است، به این معنا که اگر عضوی از خانواده‌تان به کولیت زخمی مبتلا باشد، احتمال دچار شدن شما به این عارضه ده برابر بیشتر می‌شود. بااین حال احتمال ابتلا به کولیت زخمی تحت تاثیر عامل‌های محیطی و سبک زندگی غربی مانند تغذیه نیز قرار دارد.

یک نظریه این است که برخی به دلیل واکنش شدید سیستم ایمنی بدن به باکتری‌های دوست و مفید در روده بزرگ دچار کولیت زخمی می‌شوند؛ اما نمی‌توان مطمئن بود. احتمال دارد که ترکیبی از عوامل گفته شده دخیل باشد.

علائم کولیت زخمی روده بزرگ

علائم کولیت زخمی روده بزرگ معمولاً رفت و برگشتی است. بیمار گاهی هیچ گونه علائمی ندارد و اصطلاحاً در دوره رمیشن یا بهبود به سر می‌برد و گاهی بیماری عود می‌کند و بیمار دچار علائم می‌شود. حال بیماران بین دوره‌های حمله‌ی بیماری کاملاً خوب است و دچار علائم نمی‌شوند.

اسهال علامت اصلی در دوره‌ی حمله‌ی بیماری است که ممکن است خون یا مخاط نیز در آن وجود داشته باشد. همچنین برخی بیماران دچار انقباض یا درد پایین شکم نیز می‌شوند و هر از گاه، حتی شب‌ها مجبور می‌شوند که با سرعت خودشان را به سرویس بهداشتی برسانند. درد گاهی بعد از دفع آرام می‌شود. برخی بیماران با وجود این که روده‌شان کاملاً خالی است، احساس می‌کنند که باید روده را تخلیه کنند، این عارضه اصطلاحاً تنسموس (tenesmus) گفته می‌شود.

دیگر علائم کولیت زخمی روده بزرگ عبارت است از:

• احساس خستگی شدید
• کاهش وزن
• احساس کسالت عمومی
• بی‌اشتهایی
• بالا رفتن دمای بدن

عوارض کولیت زخمی روده بزرگ

کولیت زخمی روده بزرگ می‌تواند عوارض متعددی را به دنبال داشته باشد.

مگاکولون سمی

روده بزرگ ملتهب در قالب بخشی از حمله‌ی شدید کولیت زخمی، بزرگ و گشاد می‌شود. بیمار به شدت احساس ناخوشی می‌کند و با علائمی مانند تب، تپش قلب و دل درد روبرو می‌شود. مگاکولون سمی یا گشادشدگی روده بزرگ عارضه‌ی نادری است، اما چنانچه این علائم بروز یابد، باید به سرعت برای درمان اقدام کرد و ممکن است لازم باشد که عمل جراحی برای درمان آن انجام شود.

سرطان روده بزرگ

کولیت زخمی روده بزرگ احتمال ابتلا به سرطان روده بزرگ را اندکی افزایش می‌دهد. چنانچه زخم روده برای مدتی طولانی وجود داشته باشد، به خوبی کنترل نشود و بخش بزرگی از روده درگیر شده باشد، خطر ابتلا به سرطان بیشتر خواهد شد. بیماران دچار کولیت زخمی روده بزرگ باید به طور مرتب کولونوسکوپی روده انجام دهند تا نشانه‌های سرطان در مراحل اولیه تشخیص داده شود. کولونوسکوپی‌های دوره‌ای باید ده سال بعد از نخستین بار مواجه شدن با علائم شروع شود. کنترل کردن کولیت زخمی خطر ابتلا به سرطان روده را کاهش می‌دهد. 

کلانژیت اسکلروزان اولیه

کلانژیت اسکلروزان اولیه نوع پیچیده‌ای از کولیت زخمی روده بزرگ است که در آن، مجاری صفراوی به مرور زمان ملتهب‌تر می‌شوند و بیشتر آسیب می‌بینند. مجاری صفراوی به لوله‌هایی گفته می‌شود که کبد و کیسه صفرا را به روده کوچک متصل می‌کنند.  

تشخیص کولیت زخمی روده بزرگ

پزشک از بیمار می‌خواهد که علائم خود را شرح دهد و او را معاینه می‌کند. همچنین پزشک سوالاتی را درباره پرونده پزشکی بیمار و سابقه خانوادگی ابتلا به مشکلات روده بزرگ می‌پرسد. پزشک برای بررسی احتمال ابتلا به عفونت، از بیمار سوال می‌کند که آیا به تازگی سفر خارجی داشته است یا خیر. آزمایش مدفوع نیز معمولاً برای تشخیص افتراقی عفونت باکتریایی انجام می‌شود. به علاوه پزشک معمولاً دستور آزمایش خون نیز می‌دهد.

آزمایش‌های زیر نیز در صورت لزوم انجام می‌شوند:

• کالپروتکتین مدفوع: این آزمایش برای تشخیص افتراقی عارضه‌های دیگری مانند سندرم روده تحریک‌پذیر مفید است. برای انجام آزمایش کالپروتکتین مدفوع لازم است که نمونه مدفوع دیگری علاوه بر نمونه آزمایش مدفوع معمولی گرفته شود.
• کولونوسکوپی: پزشک پوشش داخلی روده بزرگ را برای یافتن زخم یا التهاب بررسی می‌کند.
• سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر: پزشک داخل رکتوم (راست روده) و بخش تحتانی روده بزرگ را نگاه می‌کند.
• نمونه‌برداری: پزشک نمونه کوچکی از بافت را حین کولونوسکوپی روده یا سیگموئیدوسکوپی از داخل روده بزرگ برمی‌دارد. نمونه در آزمایشگاه برای بررسی تغییرات بافتی مربوط به کولیت زخمی آزمایش می‌شود.
• رادیوگرافی شکم: رادیوگرافی معمولاً فقط در صورت شدید بودن حملات کولیت زخمی و برای کمک به تشخیص افتراقی مشکلاتی جدی مانند مگاکولون سمی انجام می‌شود.
• سی تی اسکن یا ام آر آی: این روش‌های تصویربرداری نشان می‌دهد که چه مقدار از روده بزرگ در اثر زخم آسیب دیده است.

درمان کولیت زخمی روده بزرگ

زخم روده بزرگ درمان قطعی ندارد، اما به کمک بعضی روش‌ها می‌توان حملات بیماری را آرام کرد و علائم را برای مدت طولانی‌تری تسکین داد. دوره‌ی تسکین علائم را اصطلاحاً دوره رمیشن یا بهبود می‌نامند.

درمان کولیت زخمی به شدت زخم، واکنش آن به درمان و میزان درگیر شدن روده بستگی دارد. پزشک ترجیح خود بیمار را نیز در نظر می‌گیرد. بیماران تحت نظر گروهی از متخصصین قرار می‌گیرند که از دانش لازم در زمینه‌ی درمان بیماری‌های التهابی روده برخوردار هستند.

درمان دارویی

دارو می‌تواند علائم را کنترل و از عود حملات بیماری جلوگیری کند. بیماران باید داروهای متفاوتی را در دوره‌ی بهبود و دوره‌ی عود علائم مصرف کنند. مصرف دارو طبق دستور پزشک بسیار مهم است و بیماران باید حتی در مواقعی که حالشان خوب است، نیز دارو را طبق دستور مصرف کنند.

داروهای زیر برای درمان کولیت زخمی روده بزرگ تجویز می‌شود:

• آمینوسالیسیلات‌هایی مانند مزالازین: آمینوسالیسیلات به صورت قرص، شیاف ـ کپسول قابل حلی که در راست روده قرار داده می‌شود ـ یا تنقیه ـ پمپاژ مایع داخل راست روده ـ مصرف می‌شود. بیماران غالباً این دارو را به دو شکل مصرف می‌کنند. آمینوسالیسیلات‌ها را می‌توان در زمان عود علائم و بین حملات بیماری مصرف کرد تا علائم مدت طولانی‌تری خاموش بماند.
• استروئیدها: استروئیدها یا کورتیکواستروئیدهایی پردنیزولون در صورتی تجویز می‌شوند که آمینوسالیسیلات‌ها نتوانند علائم را در زمان شروع حمله‌ی بیماری کنترل کنند. استروئیدها به صورت قرص مصرف می‌شوند، بعضی از این داروها به شکلی طراحی می‌شوند که دارو پس از رسیدن قرص به روده بزرگ آزاد شود، این مکانیسم عوارض جانبی مصرف استروئیدها را کاهش می‌دهد. البته داروهای استروئیدی به صورت تنقیه یا شیاف مقعدی نیز تولید می‌شوند. چنانچه حمله بیماری بسیار شدید باشد، بیمار استروئید را از راه سرم دریافت می‌کند.
• سرکوب کننده‌های سیستم ایمنی: داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی مانند آزاتیوپرین پس از یک حمله‌ی شدید یا در صورتی تجویز می‌شود که علائم با بهره‌گیری از درمان‌های دیگر بهبود نیافته باشد.
• پادتن‌های مونوکلونال: پادتن‌های مونوکلونال از قبیل اینفلکسی‌ماب در صورت نتیجه‌بخش نبودن درمان‌های دیگر تجویز می‌شود.

بیماران باید پیش از شرع مصرف دارو از عوارض احتمالی آن اطلاع داشته باشند و مزایای آن را نسبت به عوارضش بسنجند.چنانچه سوالی درباره مصرف دارو دارید، حتماً پیش از شروع درمان با پزشک معالجتان یا دکتر داروساز مشورت کنید.

درمان حملات شدید

چنانچه حمله کولیت زخمی شدید باشد، بیمار باید برای دریافت مراقبت تخصصی و داروهای درون‌وریدی به سرعت به بیمارستان مراجعه کند؛ احتمالاً داروهای استروئیدی در بیمارستان به بیمار تزریق می‌شود. اگر تزریق استروئید موثر یا مناسب نباشد، پزشک داروی دیگری به نام سیکلوسپورین یا پادتن‌های مونوکلونال مانند اینفلکسی‌ماب را تجویز می‌کند. برخی بیماران باید فوراً جراحی شوند تا روده‌شان در صورت لزوم بیرون آورده شود.

جراحی

گاهی اوقات در صورت شدید بودن حمله بیماری لازم است که عمل کولکتومی یا برداشتن روده بزرگ به صورت اورژانسی انجام شود. اما جراحی برای درمان کولیت زخمی معمولاً از قبل برنامه‌ریزی می‌شود.

چنانچه دارو کمکی به بهبود علائم نکند، جراحی توصیه می‌شود. همچنین اگر تعداد حملات  بیماری زیاد باشد و کیفیت زندگی بیمار را کاملاً مختل کرده باشد، جراحی پیشنهاد می‌شود. اگر درصدد انجام جراحی هستید، باید ابتدا درباره‌ی مزایا و معایب جراحی با پزشک معالجتان مشورت کنید. از هر سه بیمار مبتلا به کولیت زخمی در نهایت یک نفر به جراحی نیاز پیدا می‌کند.

وقتی روده بزرگ برداشته می‌شود، مسیر روده کوچک تغییر داده می‌شود تا بدن باز هم بتواند پسماندها را دفع کند. بیماران بعد از جراحی کولکتومی احتمالاً به ایلئوستومی موقتی یا دائمی نیاز خواهند داشت، جراح سر روده‌ی کوچک را در عمل ایلئوستومی روی سطح شکم قرار می‌دهد. مواد دفع شده داخل کیسه ایلئوستومی که به خروجی روده کوچک روی سطح شکم متصل می‌شود، جمع می‌شود.

پزشک مناسب‌ترین روش جراحی و مراحل آن را به بیمار توضیح می‌دهد. متداول‌ترین عمل‌های جراحی که برای درمان کولیت زخمی انجام می‌شود، به شرح زیر است:

• جراحی پاچ: جراحی پاچ (pouch)، جراحی آناستاموز ایلئال پاچ ـ مقعد یا جراحی IPAA نیز گفته می‌شود. جراح روده بزرگ و رکتوم را برمی‌دارد، سپس کیسه یا پاچی را از انتهای روده کوچک درست می‌کند و آن را به مقعد بخیه می‌زند؛ در نتیجه اجابت مزاج از راه مقعد انجام می‌شود. برخی بیماران به مدت چند ماه به ایلئوستومی موقتی نیاز دارند تا مواد دفعی را تا زمان التیام یافتن پاچ جدید بتوان از راه دیگری به بیرون بدن هدایت کرد. جراح ایلئوستومی را بعد از التیام یافتن پاچ می‌بندد.
• کولکتومی ساب‌توتال همراه با ایلئوستومی: جراح در عملی به نام کولکتومی بخش اعظم روده بزرگ را برمی‌دارد، اما راست روده را نگه می‌دارد. بیمار به ایلئوستومی موقتی نیاز دارد و بعداً می‌توان جراحی پاچ را بر روی او انجام داد.
• پروکتوکولکتومی همراه با ایلئوستومی دائمی: جراح تمام روده بزرگ، راست روده و مقعد را برمی‌دارد و مجرای پشتی را می‌بندد. بیمار بعد از انجام این عمل به ایلئوستومی دائمی نیاز خواهد داشت.