فرارو- دو سال پیش و در زمان مرگ مریم میرزاخانی ریاضیدان ایرانی ضرورت تغییر این قانون فراگیر شد، زیرا فرزند وی در زمان حیات مادرش امکان دریافت پاسپورت ایرانی و ورود بدون ویزا به ایران را نداشت و پس از مرگ او نیز این امکان فراهم نشد.
نهایتاً هیات دولت در آبان سال گذشته لایحه اعطای تابعیت سیاسی به فرزندانی که مادر آن‌ها ایرانی است را تصویب کرد و چند هفته پیش این مصوبه را به مجلس داد.
روز یکشنبه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۸ کلیات لایحه قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی پس از تغییرات و اصلاحاتی در کمیسیون قضایی در صحن مجلس مطرح و تصویب شد لازم به ذکر است که این لایحه هنوز در شورای نگهبان مطرح نشده است.
در صورت تصویب نهایی این لایحه فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی که قبل یا بعد از تصویب این قانون متولد شده یا می‌شود قبل از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام به درخواست مادر ایرانی به تابعیت ایران در می‌آیند.
در صورت عدم تقاضای مادر، فرزندان می‌توانند پس از رسیدن به سن ۱۸ سالگی تقاضای تابعیت کنند که در صورت فقدان مشکلات امنیتی (به تشخیص و اعلام وزارت اطلاعات) به آنان تابعیت ایرانی داده می‌شوند.
در این نوشتار قصد داریم به این موضوع بپردازیم که تابعیت چیست بر چه مبنایی اعطا می‌شود و اشخاص از چه طریقی می‌توانند تابعیت ایرانی کسب کند.
تابعیت چیست؟تابعیت عبارت از رابطه سیاسی و معنوی است که شخص را به دولت معینی مرتبط می‌سازد و در نتیجه آن شخص و دولت از حقوق و تکالیف متقابل نسبت به یکدیگر برخوردار می‌شوند.
مهم‌ترین اصل در تابعیت این است که هر فرد بایستی تابعیتی داشته باشد، لزوم این اصل از نظر عقل و منطق واضح است، زیرا بشر باید در اجتماع زندگی کند؛ و نمی‌توان تصور کرد که شخصی در اجتماع زندگی کند، ولی به هیچ کدام از اجتماعات بستگی نداشته باشد.
منظور از اشخاص در تعریف تابعیت اشخاص حقیقی (انسان)، اشخاص حقوقی یعنی دسته از افراد که دارای منافع و اهداف و فعالیت‌های مشترک هستند و قانون برای آن‌ها شخصیت حقوق مستقل قائل شده است مثل شرکت‌های تجاری، دانشگاه ها، دولت، انجمن‌ها و ... توجه به این نکته ضروری است که بعضی از اشیاء منقول مثل هواپیما و کشتی نیز نظر به اهمیت آن‌ها دارای تابعیت کشوری معین هستند.
لازم به ذکر است که شرکت‌ها معمولاً دارای تابعیت کشوری هستند که در آن کشور و طبق قوانین آن به ثبت رسیده و هواپیما‌ها و کشتی‌ها نیز تابعیت کشوری را دارند که با پرچم آن حرکت می‌کنند و قوانین و مقررات آن کشور بر آن حاکم است.
انواع سیستم‌های اعطای تابعیتدر دنیا سیستم تابعیت بر دو اصل کلی خون و خاک استوار است و کشور‌ها بر مبنای نیاز‌های اجتماعی خود اعطای تابعیت را بر مبنایی یکی از این سیستم‌ها قرار داده اند و گاهی اوقات نیز ممکن است کشوری سیستم تلفیقی را در اعطای تابعیت انتخاب کند.
سیستم خاکسیستم خاک معمولاً در کشور‌های مهاجر پذیر اعمال می‌شود براساس این سیستم هر کودکی که در قلمرو کشوری متولد شود تبعه آن کشور محسوب می‌شود صرف نظر از اینکه والدینش تابعیت کدام کشور را داشته باشند در واقع در این سیستم تابعیت شخص از روی محل تولدش مشخص می‌شود کشور‌هایی مانند کانادا، آرژانتین، برزیل، استرالیا و … سیستم خاک را پذیرفته اند.
سیستم خونسیستم خون یا تابعیت نسبی سیستمی است که در آن تابعیت از طریق نسب به طفل تحمیل می‌شود یعنی طفل به محض تولد تابعیت پدر یا مادرش یا هر دو را تحصیل خواهد نمود کشور‌هایی مانند سوئیس، اتریش، آلمان، مجارستان، ایران و … سیستم خون را پذیرفته اند.
تابعیت مضاعفتولد اطفال در قلمرو کشور بیگانه‌ای که تابع سیستم خاک می‌باشد موجب می‌شود که از یک سو، تابعیت محل تولد به آنان داده شود، و از سوی دیگر، اگر والدین تابعیت کشوری را دارند که سیستم خون مبنای اعطای تابعیت است تابعیت پدر یا مادر یا هر دو نیز به فرزندان آنان اعطا می‌گردد.
به عنوان مثال تولد فرزندان ایرانیان مقیم در کشور انگلیس موجب ایجاد تابعیت مضاعف می‌شود؛ زیرا، در حقوق انگلستان سیستم خاک پذیرفته شده است، در حالی که در حقوق ایران پذیرش سیستم خون موجب انتقال تابعیت پدران ایرانی به اطفال آنان می‌شود؛ بنابراین زمانی که شخصی به طور هم زمان تابعیت دو کشور را دارا باشد، وی دارای تابعیت مضاعف و یا تابعیت دوگانه است. داشتن تابعیت مضاعف غیرعادی است و ممکن است مشکلاتی را برای فرد دو تابعیتی به وجود آورد.
این افراد، چون تابعیت دو کشور را دارند می‌توانند هم زمان از امکانات هر دو کشور استفاده کنند در قبال این مزیت باید حق شهروندی خود را هم در هر دو کشور به جا بیاورند به عنوان مثال باید به هر دو کشور مالیات بپردازند یا در هر دو کشور به خدمت سربازی بروند.
حال که با انواع سیستم‌های اعطای تابعیت آشنا شدیم و دانستیم که تابعیت در ایران در درجه اول بر مبنای سیستم خون اعطا می‌شود لازم است به این مسئله نیز توجه کنیم که در مواردی سیستم خاک و ازدواج نیز در ایران مبنای اعطای تابعیت قرار گرفته است لذا در این قسمت ماده ۹۷۶ قانون مدنی را مورد بررسی قرار می‌دهیم به موجب ماده ۹۷۶ قانون مدنی اشخاص زیر تبعه ایران محسوب می‌شوند:
۱- کلیه ساکنین ایران به استثنای اشخاصی که تابعیت خارجی آن‌ها مسلم بوده و اسناد تابعیتشان نیز مورد اعتراض دولت ایران نباشد.
۲- کسانی که پدر آن‌ها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا در خارج متولد شده باشند. (سیستم اعطای تابعیت مبتنی بر خون)
۳- کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آن‌ها معلوم نباشند. (سیستم خاک)
۴- کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجی است متولد شده و بالافاصله بعد از رسیدن به ۱۸ سال تمام لااقل ۱ سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند.
۵- کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آن‌ها در ایران متولد شده به دنیا آمده باشند.
۶- هر زن تبعه خارجی که با مرد ایرانی ازدواج کند.
۷- هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کند.
وضعیت تابعیت زنان خارجی که شوهر ایرانی دارند
به موجب بند ۶ ماده ۹۷۶ قانون مدنی هر زن تبعه خارجه که شوهر ایرانی اختیار کند ایرانی محسوب می‌شود اگر شوهر از تابعیت ایران خارج گردد زن مزبور در تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند همچنین با پایان یافتن ازدواج، در اثر فوت شوهر یا طلاق نیز این تابعیت خود به خود از بین نمی‌رود.
وضعیت تابعیت زنان ایرانی که با مردان خارجی ازدواج می‌کنند
به موجب ماده ۹۸۷ قانون مدنی هر زن ایرانی که با تبعه خارجه ازدواج می‌نماید به تابعیت ایرانی خود باقی خواهد ماند مگر اینکه مطابق قانون مملکت زوج، تابعیت شوهر به واسطه وقوع عقد ازدواج به زوجه تحمیل شود، ولی در هر صورت بعد از وفات شوهر و یا جدایی به صرف تقدیم درخواست به وزارت امور خارجه به انضمام ورقه تصدیق فوت شوهر و یا سند جدایی تابعیت اصلی زن به او تعلق خواهد گرفت.
شرایط تحصیل تابعیت ایران
مطابق ماده ۹۷۹ قانون مدنی اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند می‌توانند تابعیت ایران را تحصیل کنند:
۱- به سن ۱۸ سال تمام رسیده باشند.
۲- ۵ سال اعم از متناوب یا متوالی در ایران ساکن بوده باشند.
۳- فراری از خدمت نظامی نباشند.
۴- متقاضی تابعیت ایران در هیچ کشوری به جنایت غیر سیاسی محکوم نشده باشد.
لازم به ذکر است کسانی که به امور عام المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند و همچنین اشخاصی که دارای عیال ایرانی و از او فرزند دارند و یا دارای مقامات عالی علمی هستند، در صورتی که دولت ورود آن‌ها را به تابعیت ایران صلاح بداند، بدون رعایت شرط اقامت ممکن است با تصویب هیئت وزیران به تابعیت ایران قبول شوند.
افرادی که متقاضی تحصیل تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران باشند می‌توانند در صورت شرایط مندرج در ماده ۹۷۹ قانون مدنی درخواست تابعیت خود را به اداره تابعیت وزارت امور خارجه در مرکز و یا دفاتر امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری‌های سراسر کشور تسلیم نمایند.
اشخاصی که تابعیت ایرانی را کسب کنند از کلیه حقوقی که برای ایرانیان مقرر است بهره مند می‌شوند، اما نمی‌توانند به مقامات ذیل نائل گردند:
۱- ریاست جمهوری و معاونین او
۲- عضویت در شورای نگهبان و ریاست قوه قضاییه
۳- وزارت و کفالت وزارت و استانداری و فرمانداری
۴- عضویت در مجلس شورای اسلامی
۵- استخدام در وزارت امور خارجه و نیز احراز هرگونه پست و ماموریت سیاسی
۶- قضاوت
۷- عالی‌ترین رده فرمانده در ارتش، سپاه و نیروی انتظامی
۸- تصدی پست‌های مهم اطلاعاتی و امنیتی
همان طور که ملاحظه نمودید در قانون مدنی فرزندانی که از مادر ایرانی و پدر خارجی متولد می‌شوند تبعه ایران محسوب نمی‌شوند و برای اینکه تبعه ایران محسوب شوند باید مثل یک بیگانه اقدام به کسب تابعیت ایرانی نمایند در صورتی که قانون مذکور در شورای نگهبان تایید شود گامی بزرگ است در جهت برابری حقوق مرد و زن