آسمان ایران در دو هفته اخیر بارندگی‌های بی‌سابقه‌ای را تجربه کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد بارش‌های اخیر وضعیت آب کشور را کاملا دگرگون و حجم ذخایر آبی را به بی‌سابقه‌ترین میزان در دهه‌های اخیر رسانده است. مطابق ارزیابی‌ها حجم بارش‌ها در نوروز سال ۹۸ به‌گونه‌ای بود که ۲۰ استان کشور درگیر سیل شدند.
به گزارش دنیای اقتصاد، آسیب‌شناسی‌ها حاکی است در اثر وقوع این سیلاب‌ها مجموعا ۶۲ شهر و دو هزار و ۷۱۴ روستا تحت تاثیر قرار گرفته و با مشکلاتی از قبیل قطع آب و برق و تخریب راه‌ها مواجه شدند.
آمارهای رسمی از صورت وضعیت بارش‌ها همچنین نشان می‌دهد از مجموع ۸/ ۲۷۹ میلی‌متر بارش ثبت شده در ۱۹۳ روز ابتدایی سال آبی جاری (اول مهر ۹۷ تا چهاردهم فروردین ۹۸)، ۱/ ۹۲ میلی‌متر سهم پاییز، ۹/ ۱۳۱ میلی‌متر سهم زمستان و ۸/ ۵۵ میلی‌متر سهم ۱۴ روز نخست بهار بوده است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت (۴/ ۱۹۳ میلی‌متر) ۴۵ درصد افزایش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۸/ ۹۹ میلی‌متر) ۱۸۰ درصد افزایش را ثبت کرده است. این در حالی است که با نگاهی به کارنامه بارندگی در استان‌ها نیز بی‌سابقه بودن میزان بارش‌ها در ابتدای سال ۹۸ بیش از پیش نمایان و آشکار میشود.
براساس ارزیابی‌ها میزان بارندگی تجمعی در ۳۱ استان کشور از ابتدای سال آبی تا ۱۵ فروردین امسال همگی در مدار صعودی بوده و بارش‌ها در تمام استان‌ها چه نسبت به سال آبی گذشته و چه نسبت به متوسط درازمدت (میانگین ۵۰ ساله) رشد را تجربه کرده‌اند. رشد فراگیری بارندگی‌ها در کشور در حالی است که مطابق با آمارهای از پیش اعلام شده، ۳۴۰ شهر در تنش آبی قرار داشتند. اما سیلاب بهاره که مهمان ناخوانده تعطیلات نوروزی امسال بود چه آثار و پیامدهای مثبت و منفی از خود به جا گذاشت؟ «دنیای اقتصاد» در گزارش پیش‌رو دو روی سکه بارندگی‌های بی‌سابقه اخیر را زیر ذره‌بین قرار داده است.
نوروز ۹۸ یکی از پرچالش‌ترین تعطیلات ایرانیان در سال‌های اخیر بود. تنها ۲۴ ساعت مانده به آغاز تعطیلات عید، شهرهای آق‌قلا و گمیشان در استان گلستان به زیر آب رفت تا ایران با چهره‌ای سیلابی به استقبال سال جدید برود. چند روز بعد از بروز حادثه سیل در گلستان، این بار شیراز دستخوش حادثه شد. سیل در روزهای بعد مناطق بیشتری از کشور را با خود درگیر کرد. شهرهای پلدختر، معمولان، کوهدشت، نورآباد، دورود، الیگودرز و خرم‌آباد از جمله شهرهایی بودند که در استان لرستان دچار آسیب‌های جدی از سیلاب نوروزی شدند. در این میان برخی نهادها و سازمان‌ها تشدید سیلاب‌ها در کشور را به سه متهم نسبت می‌دهند. دخالت در بستر و حریم رودخانه‌ها، اجرای سازه‌هایی مانند جاده‌ها و تغییر کاربری اراضی از مهم‌ترین عوامل تشدید خسارت سیل‌های اخیر به شمار می‌روند.
این عوامل در حالی در نوک پیکان متهمان تشدید سیل‌های اخیر قرار گرفته‌اند که به گفته وزیر نیرو در حال حاضر در کشور ۱۴۶ هزار کیلومتر آبراه اصلی و فرعی وجود دارد که ۷۵ هزار کیلومتر از آبراه‌های اصلی در اولویت آزادسازی تصرفات قرار دارند. اما طبق محاسبات انجام شده حدود هشت هزار میلیارد تومان منابع مالی نیاز است تا موضوع لایروبی ۷هزار و ۵۰۰ کیلومتر از رودخانه‌ها ظرف سه سال انجام و عملیاتی شود. از سوی دیگر در کنار خسارات وارد شده انسانی، اجتماعی و اقتصادی حاصل از سیل‌های به راه افتاده در سطح ایران، متولیان و سیاست‌گذاران دوشادوش بررسی جوانب منفی، جنبه‌های مثبت این بلایای طبیعی را بی‌شمار ارزیابی می‌کنند.
احیای دوباره تالاب‌های خشک ایران، افزایش حجم قابل‌توجه ذخایر آبی سدها، پایان تنش آبی در بسیاری از شهرها و بالاخره جان دوباره گرفتن نیروگاه‌های برقابی و کاهش احتمالات خاموشی‌ها در تابستان، بخشی از مزایایی است که به باور متولیان و ناظران سیل‌های اخیر به دنبال داشته است. حال این سوال مطرح است که با توجه به احیای ذخایر آبی و تالاب‌های خشک شده کشور، باید چه سناریوهایی از سوی سیاست‌گذاران در دستور کار قرار گیرد تا بتوان این شرایط را پایدار نگه داشت؟ همچنین مدیریت‌ها باید در دوران پساسیل چگونه باشد تا مانع از هدررفت دوباره آب‌های تجمیع شده شود؟ برخی تحلیل‌ها مدیریت مخزن را یکی از نخستین مجراهایی می‌دانند که یک متخصص آب با مشکلات عدیده و متعددی با آن مواجه است. زیرا از یکسو باید سد را خالی کرد تا در صورت وقوع سیل مخزن از ظرفیت کافی برخوردار باشد. از سوی دیگر آب را باید برای کشاورزی در ماه‌های آتی ذخیره کرد.
همچنین به گفته ناظران وقتی سال‌های خشک متمادی پشت سر گذاشته شده است، برخی مدیران دچار طمع آب‌اندوزی می‌شوند و فراموش می‌کنند که بخشی از کارکرد این سدها در مرحله طراحی کنترل سیل بوده است. از سوی دیگر کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که ایران نیاز دارد تا مصرفش را با موجودی طبیعی‌‌اش تطبیق دهد. زیرا در حال حاضر فاصله زیادی میان عرضه و تقاضا وجود دارد و صرف‌نظر از اینکه میزان بارندگی‌ها در کشور چقدر است باید کاهش مصرف آب در دستورکار قرار گیرد.
آثار منفی سیلاب
نوروز سخت امسال به پایان رسید، اما سیلاب‌ها چه پیامدهای مثبت و منفی در پی داشتند؟ جنبه‌های منفی و ویرانگر سیل‌های اخیر را می‌توان از چند منظر مورد ارزیابی و واکاوی قرار داد. برآوردها نشان می‌دهد تا روز سیزدهم فروردین‌ماه جاری بر اثر سیل اخیر در استان‌های مختلف کشور بالغ بر ۴۶ هزار و ۶۲۱ میلیارد ریال خسارت به بخش کشاورزی وارد شده که این خسارت ۷۳۱ هزار هکتار اراضی زراعی و ۹۰ هزار هکتار اراضی باغی را مورد تهدید جدی قرار داده است. براساس آخرین آمار وزارت جهاد کشاورزی این خسارت ۳۴ درصد به استان گلستان، ۱۳ درصد خوزستان، ۱۲ درصد مازندران، ۱۱ درصد لرستان، ۶ درصد فارس و ۲۴ درصد خسارت باقی‌مانده به ۱۱ استان کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، اصفهان، همدان، خراسان شمالی، سمنان، سیستان و بلوچستان، ایلام، کردستان و تهران وارد شده است.
همچنین مطابق با برآوردهای انجام شده در سیل اخیر ۴۹ درصد به زیربخش زراعت، ۲۲ درصد به زیربخش آب، خاک و امور زیربنایی، ۱۶ درصد به زیربخش باغبانی و ۱۳ درصد به زیربخش دام و طیور و آبزیان آسیب وارد شده است. در این میان ۱۵ هزار راس دام عشایر در جریان سیلاب‌های اخیر نیز تلف شدند که عمده آنها مربوط به استان گلستان است. برآورد خسارت‌ها در حالی تا روز سیزدهم فروردین ماه به روز شده است که برخی تحلیلگران و کارشناسان معتقدند با آسیب‌هایی که به بخش کشاورزی و دامداری کشور وارد شده است، احتمال اینکه کمبودهایی در تامین برخی کالاها رخ دهد، محتمل و جدی است. این استدلال این منطق را پشت خود جای داده که بسیاری از شهرهای سیل‌زده در تامین کالاهایی همچون برنج، گندم، گوشت و... نقش بسزایی داشته و دارند.
حجم خسارت‌ها به بخش کشاورزی و دامداری در حالی در استان‌های سیل‌زده بالاست که روز گذشته معاون وزیر جهاد کشاورزی حامل یک خبر خوش برای کشاورزان خسارت‌دیده بود. به گفته یزدان سیف، تمامی تلاش مسوولان جهاد کشاورزی و دولت این است که خسارت بخش کشاورزی را هرچه سریع‌تر جبران کنند که بر این اساس نیز تصمیمات خوبی هم گرفته شده است.
معاون وزیر و مدیرعامل شرکت بازرگانی دولتی ایران ضمن تاکید بر اینکه مقوله بیمه بیشتر باید مورد توجه کشاورزان و بهره‌برداران قرار گیرد، افزود: صنعت بیمه برای افزایش سهم بیمه و پوشش ریسک حوزه کشاورزی در بخش‌های مختلف باید تلاش بیشتری داشته باشد تا ضمن کاهش نوسان، ثبات در تولید ایجاد شود.
دایره خسارت‌ها در بخش‌های مختلف در حالی همچنان در حال به‌روزرسانی است که خسارت‌های ناشی از قطعی برق نیز از سوی متولیان برآورد شده است. مطابق با بررسی‌ها وقوع سیلاب‌های اخیر در کشور جمعا برق ۲ هزار و ۳۵۲ روستا و تعداد زیادی از شهرها را قطع کرده بود که در حال حاضر وضعیت تمامی نقاط به جز استان لرستان کاملا عادی است.
البته از میان ۸۷۰ روستای استان لرستان نیز که بر اثر وقوع سیلاب با قطعی برق روبه‌رو شده بودند مشکل بیش از ۷۷۰ روستا برطرف شده است و ۹۷ روستای این استان با قطعی برق مواجه هستند که در این مناطق به دلیل نبود راه دسترسی و مشکل معبر برق‌رسانی صورت نگرفته است.
اما در بخش صنعت و معدن هنوز آمار دقیقی درخصوص میزان خسارت وارده به بنگاه‌های صنعتی که در مناطق سیل‌زده قرار دارند اعلام نشده است و در این خصوص باید منتظر آخرین برآورد وزارت صنعت، معدن و تجارت بود. متولیان این بخش معتقدند میزان آسیب‌ها بسیار متفاوت است و این میزان به نوع محصولات بستگی دارد، اما این نکته را نیز باید مدنظر قرار داد که بسیاری از واحدهای تولیدی مواد اولیه‌شان را از دست داده‌اند.
از سوی دیگر خبر اعلام شده در این خصوص حکایت از آن دارد که نحوه جبران خسارت واحدهای تولیدی سیل‌زده در جلسه آتی هیات دولت از سوی این وزارتخانه اعلام خواهد شد. براساس برنامه‌ریزی صورت گرفته تخصیص تسهیلات کم‌بهره برای جبران خسارات واحدهای تولیدی در نظر گرفته شده است که با توجه به میزان خسارت به واحدهای تولیدی این تسهیلات متغیر خواهد بود.
براساس آخرین آمار اعلام شده مجموع واحدهای خسارت‌دیده در استان مازندران برابر با ۳۸۰ واحد است که سیل اخیر خسارتی ۳۵۰ میلیارد ریالی به این واحدها وارد کرده است. ارزیابی‌های صورت گرفته درخصوص خسارت وارده به بنگاه‌های صنعتی مستقر در ایلام نیز با توجه به آخرین اخبار اعلام شده بیانگر آن است که هنوز آمار دقیقی از وضعیت بنگاه‌های آسیب‌دیده در دسترس نیست و میزان خسارت وارده به واحدهای تولیدی در حال تهیه است، بنابراین متولیان این استان در حال دریافت اطلاعات و فرآیند مستند‌سازی میزان خسارت‌های وارده به واحدهای تحت پوشش هستند.
سیل و مزایایش
اما روی دیگر سکه بارندگی‌ها و سیل در ایران، مزایا و منافعی است که با خود به همراه داشته است. رضا اردکانیان، وزیر نیرو یکی از مزایای این سیلاب‌ها را این‌گونه تشریح می‌کند: به برکت سیلاب‌ها از ۲۷ اسفند تا۱۳ فروردین بیش از ۵ میلیارد مترمکعب آب شیرین اضافه بر روان‌آب‌های قبلی در مخزن ۱۷۲ سد مخزنی کشور ذخیره و ۴۰ تالاب بزرگ کشور سیراب شده‌اند. این در حالی است که به گفته متولی نیروی کشور برای فراهم کردن ۵ میلیارد مترمکعب آب شیرین، نیازمند شیرین‌سازی آب دریا با صرف ۵/ ۲ میلیارد دلار هزینه بوده‌ایم اما اکنون این نعمت در اختیار ماست.
به گفته اردکانیان از این طریق مصارف شرب شهرهای مهم کشور از جمله مشهد از سد دوستی، زاهدان و زابل از چاه نیمه‌ها، اصفهان و یزد از زاینده‌رود، مرودشت و شیراز از سد درودزن و شهرهای زیادی در استان‌های هرمزگان، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد، فارس و خوزستان از سد کوثر تامین خواهد شد.
اما سیلاب‌ها با تالاب‌ها چه کردند؟ ارزیابی‌ها نشان می‌دهد تالاب‌های کشور نیز پس از سالیان سال از این سیلاب بهره‌مند شده و ۴۰ تالاب بزرگ کشور سیراب شده است. به گفته معاون آب و آبفای وزیر نیرو احیای تالاب‌ها و مهار ریزگردها، خبر خوش سیلاب‌ها بوده است. زیرا بخشی از رهاسازی مخازن سدهای کشور برای اولین بار پس از ۱۰ سال به تالاب‌هایی چون گاوخونی، هورالعظیم و شادگان هدایت شده است.
قاسم تقی‌زاده خامسی معتقد است بارش‌ها معمولا به‌صورت پراکنده در کشور صورت گرفته است، بنابراین علاوه بر ۳۶ میلیارد متر مکعب موجودی مخازن کشور ۲۶ میلیارد مترمکعب آب رها شده است که بخشی برای زراعت کشاورزان و بخشی برای اولین بار به تالاب‌های مذکور هدایت شده است.
وی با بیان اینکه ظرفیت کل سدهای بزرگ ۵۰ میلیارد متر مکعب است عنوان کرد که در کشور حدود ۱۷۲ سد بزرگ وجود دارد که اکنون بیش از ۷۳ درصد از آنها پر هستند. علاوه بر آن دریاچه ارومیه نیز افزایش قابل ملاحظه‌ای در میزان آب خود داشته است. اما خبر خوش دیگر برای منابع آب کشور این است که از میان ۴۵ میلیارد مترمکعب آورد رودخانه‌های کشور در سال آبی جاری، حدود ۲۸ میلیارد مترمکعب آن در سدهای خوزستان آرام گرفته است.
علت این موضوع هم وجود ۱۰ سد بزرگ در این استان عنوان میشود. کاهش شهرهای دارای تنش آبی بر اثر وقوع سیلاب‌های اخیر نیز در کشور از دیگر مزایایی است که از سیلاب‌های اخیر به جا خواهد ماند.