رسانه‌های جهان هنوز مشغول بررسی ابعاد و عواقب اقدام اخیر اروپا در برپایی سامانه حمایت از تبادلات تجاری هستند.
به گزار شرق، تأثیرات این ابزار در رابطه اروپا با ایران و نیز رابطه اروپا با آمریکا، سرنوشت برجام و آینده استقلال مالی و سیاسی اروپا همچنان سوژه تحلیل‌های کارشناسان و روزنامه‌نگاران است. در ادامه به مرور نمونه‌هایی از این تحلیل‌ها می‌پردازیم.
اتحادیه اروپا بر موضعش ایستادگی می‌کند
ایجاد یک ابزار ویژه برای تسهیل تجارت قانونی با ایران، علامت مورد انتظاری بود از اینکه اروپا نمی‌خواهد در مقابل تحریم‌های فراقلمرویی ایالات متحده سر خم کند. سه رهبر اروپایی، آلمان، فرانسه و بریتانیای کبیر، در کنار هم قرار گرفتند تا سامانه حمایت از تبادلات تجاری، اینستکس را که پایگاهش در پاریس است، بنیان بگذارند. اگر شکل بگیرد، کشور‌های بیشتری به آن خواهند پیوست. این عمل به اراده سیاسی، لازم بود تا تهران قانع شود که اتحادیه اروپا به توافق هسته‌ای جولای ۲۰۱۵ با ایران پایبند است تا این توافق، باوجود خروج آمریکا، همچنان به حیات خود ادامه دهد.
آماده‌سازی پیچیده
این پروژه، اصلا موفقیت کوچکی نیست. پیش از آنکه ابزار ویژه بتواند به تجارت بین کشور‌های اروپایی و ایران برسد، یعنی پیش از آنکه این ابزار اجرایی شود، اعضای مؤسس آن به همراه «پر فیشر»، مدیر آلمانی اینستکس، ناچار خواهند بود کار‌های پیچیده‌ای برای آماده‌سازی انجام دهند تا عرصه را برای عرضه این ابزار آماده کنند. اینستکس باید اول کاملا مشخص و تنظیم کند که چه خدماتی به شرکت‌های علاقه‌مند ارائه خواهد داد. برای این کار، اینستکس لازم خواهد داشت تعیین کند که تا چه حد نیاز به این ابزار وجود دارد و چه کسی علاقه‌مند است. اهمیت این مرحله این خواهد بود که به ایران زمان بدهد تا قدم‌های لازم را بردارد. تهران باید محصولاتی را که برای چنین تبادلی مناسب‌اند، ارائه دهد.
سازوکار حیاتی محافظتی.
اما اینستکس فقط به‌عنوان بستری عمل می‌کند که به نحوی تبادل کالای دو طرف را جبران می‌کند. این شرکت‌ها می‌خواهند تحویل امنی هم داشته باشند؛ مثلا در مقابل ریسک ناتوانی تسویه‌حساب و بدهکاری شرکت درگیر در تبادل. آیا اینستکس این را هم پوشش خواهد داد؟
برای موفقیت اینستکس پاسخ این سؤال حیاتی است: آیا کشور‌های شرکت‌کننده سازوکاری هم برای شرکت‌های اروپایی و کارکنانشان برپا خواهند کرد که از آنها در مقابل تحریم‌های مورد انتظار آمریکا حمایت کند و هر خسارتی را که تحمیل شود، جبران کند؟ ابزار قانونی برای این کار وجود دارد: مقررات مسدودکننده در اتحادیه اروپا. فقط لازم است این مقررات برای رسیدگی به ملزومات جدید به‌روز شود.
تراکنش‌های بین‌المللی مستقل از دلار
دانش و تجربه‌ای که در این فرایند کسب شده، در آینده قابل انتقال به دیگر بخش‌ها خواهد بود، مانند پروژه‌های اروپایی در تراکنش‌های پولی بین‌المللی. این تخصص بعدتر در برپایی کانال‌های پرداخت مستقل از نظام مالی آمریکا و دلار به کار خواهد آمد؛ نظامی که ایالات متحده از آن هم به عنوان اهرمی در سیاست تحریم‌هایش استفاده می‌کند.
به همین دلیل است که برپایی ابزار ویژه برای تخطی از تحریم‌های ایالات متحده اهمیت شایان‌توجهی دارد که فراتر از موضوع فعلی ایران می‌رود. امروز، ماجرا تهران است؛ اما اروپا برای اولین‌بار ظرفیت‌های خودش را از لحاظ توانایی سر‌خم‌نکردن در مقابل تحریم‌های فراسرزمینی دولت‌های دیگر می‌آزماید. (دویچه‌وله)
خط حیاتی به ایران و برجام
«.. آنچه اروپایی‌ها پنج‌شنبه اعلام کردند، چیزی نبود که سال گذشته توصیف می‌کردند، زمانی که صحبت از شکل‌دهی به یک اس‌پی‌وی را آغاز کردند. در آن زمان، اس‌پی‌وی به عنوان سازوکار مالی بسیار بزرگ‌تری تصور می‌شد که می‌توانست به ایران اجازه دهد با کمترین اختلال به فروش نفت و گاز به اروپا ادامه دهد؛ اما شرکت‌های بزرگ اروپایی، نگران از این امکان که گرفتار تحریم‌های آمریکا شوند، روابط خود را با ایران قطع کرده‌اند و به نظر بعید می‌رسد که هر میزانی از تضمین از سوی اتحادیه اروپا برای آنها کافی باشد تا ریسک ازدست‌دادن دسترسی به بانک‌های آمریکا و بازار آمریکا را بپذیرند». «متعاقبا، اینستکس احتمالا بلندپروازی بسیارکمتری خواهد داشت و در درجه اول از سوی شرکت‌های کوچک اروپایی استفاده خواهد شد که بسیار کم در معرض تحریم آمریکا هستند و فقط، لااقل در ابتدای کار، برای تجارت کالا‌های انسان‌دوستانه مانند دارو و غذا. تحریم‌های آمریکا مستقیما واردات این کالا‌ها را ممنوع نمی‌کند، بنابراین با تمرکز بر آنها، اینستکس از تقابل بالقوه با واشنگتن پرهیز می‌کند؛ اما تحریم‌های بانکی به‌طور‌کلی مانع تأمین مالی خرید‌های شرکت‌های ایرانی می‌شوند و بنابراین اینستکس نقشی مهم در تسکین دردی ایفا می‌کند که این تحریم‌ها برای مردم ایران ایجاد می‌کنند».
«آیا این اس‌پی‌وی محدود برای راضی‌کردن مقامات ایران کافی خواهد بود؟ عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران، از اعلام اینستکس به‌عنوان «قدم اولی در مجموعه تعهداتی که اروپا در قبال ایران برعهده گرفته» استقبال کرد، اما مؤکدا از این فراتر نرفت. در تماس خبری اندیشکده «شبکه رهبری اروپایی»، تارجا کرونبرگ، رئیس سابق گروه نمایندگی پارلمان اروپا در ایران، اینستکس را «واکنشی مؤثر» به درخواست ایران دانست که «به نوعی بخشی از فشار را کم خواهد کرد... لااقل فعلاً» از لحاظ ساکت‌کردن درخواست‌های تندرو‌های ایرانی برای خروج از برجام». «عمیق‌ترین تأثیر اینستکس شاید اصلا ربط مستقیمی به ایران نداشته باشد. گرچه دامنه تأثیرگذاری‌اش محدود است و مشخصا برای مقابله با عملکرد ایالات متحده طراحی شده، به‌هر‌حال بازتابی است از تمایل فزاینده اروپا برای عایق‌کردن منافع اروپا در مقابل تحریم‌های گسترده ایالات متحده. این ممکن است عواقب عمده‌ای در اثرگذاری تحریم‌های آینده آمریکا داشته باشد...». «سیاست خارجی ایالات متحده به شکلی فزاینده به تحریم‌ها وابسته شده است، به‌عنوان ابزاری برای اعمال زور واشنگتن، قبل از تقابل علنی نظامی؛ اما این ابزاری است که هر چه بیشتر از آن استفاده شود، تأثیرگذاری‌اش را از دست خواهد داد، از آنجا که حتی متحدان آمریکا به سوی پیداکردن راه‌هایی برای حفاظت از خود در مقابل آن مجازات‌ها رانده شده‌اند. اینستکس به نظر به اندازه کافی جامع نیست که توان تحریم‌های آمریکا را به‌طور جدی به چالش بکشد؛ اما، به قول [مارک]دوبوویتز، مدیر عامل بنیاد جنگ‌طلب «دفاع از دموکراسی»، ممکن است «بینی شتر زیر خیمه» ۱ باشد، برای چالشی بسیار بزرگ‌تر علیه نفوذ واشنگتن.» (لوبلاگ)
۱- اصطلاحی به معنای علامتی کوچک از پدیده‌ای بزرگ و نامطلوب.