فرارو- در حالی که در جلسه غیرعلنی مجلس شورای اسلامی، خبر‌هایی از تدوین بسته‌هایی برای حمایت از اقشار آسیب‌پذیر مطرح شده بود، سازمان برنامه و بودجه در اطلاعیه‌ای با اشاره به نقل‌قول‌های غیررسمی درمورد اظهارات رئیس این سازمان درباره جزئیات بسته‌های حمایتی دولت تاکید کرد: «جلسه صبح امروز مجلس شورای اسلامی به صورت غیرعلنی بوده و هرگونه اطلاع‌رسانی و بیان جزئیات به نقل از رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور مورد تایید این سازمان نیست.»
قرار بود جزئیات این بسته در هفته‌های آتی اعلام شود، اما سازوکار آن به صورت واریز ۶۰۰ هزار تومان در دو نوبت در ۶ ماهه دوم سال و هر بار ۳۰۰ هزار تومان به حساب خانوار اعلام شده بود که تنها از طریق فروشگاه‌های رفاه قابل خرید است. همچنین به گفته برخی نمایندگان مجلس این بسته حمایتی ۱۱ میلیون نفر را تحت پوشش قرار می‌داد. به گفته سخنگوی هیات رئیسه مجلس، بهروز نعمتی، قرار بود فردی که پرداخت‌کننده به بیمه تامین اجتماعی باشد اگر کمتر از سه میلیون تومان دریافتی داشته باشد خانواده‌اش تحت پوشش قرار گیرد.
بسته حمایت ابزاری در برابر تورم
تورمی که در ماه‌های اخیر در برخی اقلام، به خصوص در بخش خوراکی رخ داده، یکی از انگیزه‌هایی است که دولت را به ارائه چنین بسته‌های حمایتی ترغیب کرده است. این تورم به خصوص برای بخش‌های آسیب‌پذیر جامعه و دهک‌های کم‌درآمد آثار رفاهی منفی در پی داشته و تداوم آن ممکن است این اقشار را با مشکلات هرچه بیشتری مواجه کند.
چگونگی اثربخشی بسته‌های حمایتی
هرچند بسته‌های حمایتی در کشور‌های مختلف و از سوی دولت‌های مختلف بسیار اجرا شده‌اند، اما روش‌های مختلفی در ارائه آن‌ها وجود داشته است. در کشور ما نیز دامنه وسیعی از این یارانه‌ها می‌توان مشاهده کرد. از یارانه‌های غیرمستقیمی که شاید به همگان و برخی اقشار کم‌درآمد تعلق نگیرد یا کمتر تعلق بگیرد (همچون یارانه‌های سوخت که اثرات رفاهی آن به دلیل مصرف کمتر فقرا همیشه مورد بحث بوده‌اند) تا انواع یارانه‌های مستقیم مانند یارانه کالایی (همچون سبد کالا) یارانه‌های مستقیم نقدی (۴۵ هزار تومانی) و ارائه کالابرگ در سال‌های گذشته؛ همه تجاربی بوده که برای ایرانیان بیگانه و دور از ذهن نیست.
با این حال و به رغم حمایت دولت‌ها از یارانه‌دهی به فقرا، نحوه پرداخت بسیار مورد بحث بوده است. در جهان امروز و در قالب تجربه‌هایی که صورت گرفته است، مسیر یارانه‌دهی دولتی به سوی ارائه یارانه‌های نقدی رفته و دست مصرف‌کننده را در انتخاب بیشتر باز گذاشته است. طرحی که در حال حاضر از سوی دولت ارائه شده، هنوز نیاز به جزئیات بیشتر دارد، اما اگر موارد اعلام شده درست باشد، این طرح شباهت بسیار زیادی به یارانه‌های کالایی دارد، هرچند تفاوت‌های اندکی نیز در آن به چشم می‌خورد و تا حدودی مشابه با سیستمی است که در هند به کار گرفته می‌شد. چنین یارانه‌هایی خانوار‌ها را مجبور به انتخاب یک محصول خاص می‌کند، کیفیت آن نامشخص است و ممکن است برخی هزینه‌های جانبی نیز داشته باشد. به طور کلی در جهان امروز یارانه‌دهی به سمت یارانه نقدی مستقیم رفته است؛ اما باید منتظر بود و جزئیات بیشتری از این طرح شنید.
محمدعلی مختاری، دانشجوی دکترای اقتصاد شهید بهشتی و پژوهشگر حوزه فقر، در خصوص بسته‌های حمایتی باید در وهله اول به این مطلب اشاره کرد که «چنین طرح‌هایی برای حمایت از زندگی فقرا بسیار مناسب است و در بسیاری از کشور‌ها خصوصا ایران نیز اجرا شده است. این موضوع به خصوص در کشور ما که در واقع دهک‌های پایین در معرض شوک‌های متعدد قرار می‌گیرند، بسیار لازم است.»
وی با اشاره به پیش‌بینی‌هایی که در خصوص افزایش نرخ تورم و کاهش رشد اقتصادی در کشور مطرح می‌شود، ادامه داد: «بر مبنای پیش‌بینی نهاد‌های بین‌المللی و برخی شواهد دیگر، به نظر می‌رسد که در سال‌های آتی در نتیجه تحریم‌ها تورم صعودی باشد و رشد اقتصادی کاهش یابد که اثرات رفاهی بر جامعه و خصوصا اقشار کم‌درآمد خواهد گذاشت.»
او در مورد یارانه‌های اعطایی دولتی و اهمیت طراحی چنین بسته‌هایی به فرارو گفت: «اصل طرح بسیار خوب و جالب است، اما بحث مهمی که باید در این گونه طرح‌ها در نظر گرفته شود، نحوه اجرای و طراحی این بسته‌ها است که چند نکته باید توسط طراحان آن‌ها لحاظ شود.»
وی افزود: «یکی از مباحث مهم در مورد چنین برنامه‌هایی این است که ممکن است آن‌ها آثار نامناسبی روی بازار‌ها بگذارند. اگر قرار باشد که این کالا‌ها در حجم زیاد و با استفاده از ظرفیت‌های تولیدکنندگان داخلی تهیه شود، با توجه به آنکه در حال حاضر تولیدکنندگان درون کشور تورم بالایی را متحمل می‌شوند، این امکان وجود دارد که بخش زیادی از منافع این بسته دچار مشکل شود. دلیل آن هم افزایش قیمتی است که در بازار این کالا‌ها رخ می‌دهد. برای مثال فرض کنید اگر دولت بخواهد به اقشار آسیب‌پذیر روغن و تخم‌مرغ بدهد، قیمت این اقلام در بازار داخلی افزایش پیدا خواهد کرد و در واقع اثر این سیاست خوب می‌تواند به راحتی خنثی شود. باید به این نکته توجه خاصی موضوع کرد.»
وی در خصوص طراحی بسته‌ها به اهمیت دور زدن واسطه‌ها اشاره کرد: «نکته دوم در این رابطه بحث واسطه‌ها است. تجارب زیادی در سطح جهان نشان می‌دهد که اگر این بسته‌ها به طور مستقیم به دست مصرف‌کنندگان نرسد، معمولا زمان‌بر و هزینه‌بر شده و واسطه‌های دست‌اندرکار انجام این طرح ممکن است دچار فساد شوند و باز هم این نکته کارآیی طرح را زیر سوال برده و تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.»
مختاری پیرامون نکاتی که باید در مورد طراحی چنین بسته‌هایی لحاظ شود، افزود: «من فکر می‌کنم برای مساله تامین کالا‌های اساسی، در شرایط کنونی بهتر باشد که این کالا‌های موردنیاز وارد شوند، که البته به نظر می‌رسد این موضوع نیز پروسه دشواری باشد، زیرا این مساله وجود دارد که دولت ارز ۴۲۰۰ تومانی لازم برای این واردات را به چه کسی اختصاص دهد. در این مورد باید دقت بسیار زیادی صورت گیرد و همچنین باید شفافیت و پاسخگویی در مورد آن وجود داشته باشد. با واردات می‌توان اثر افزایش قیمت در بازار را کنترل نمود تا قیمت کالا‌های اساسی در داخل افزایش پیدا نکند.»
وی در پایان خاطرنشان کرد: «برای حل مساله شناسایی فقرا نیز فکر می‌کنم با توجه به بستر‌های فناوری اطلاعات که امروزه در دسترس است به راحتی می‌توان نیازمندان را شناسایی کرد. به نظر می‌رسد با یک راهکار ترکیبی از سوی نهاد‌های کمیته امداد و سایر نهاد‌های ذی‌ربط حمایتی در کنار فرآیند‌های خوداظهاری بتوان به درستی مکانیزمی برای شناخت نیازمندان واقعی طراحی کرد. همچنین می‌توان سازوکاری برای معرفی افراد فقیر از سوی دیگران مطرح کرد که پس از بررسی دولت و نهاد‌های مربوطه مورد حمایت قرار بگیرند. به نظر می‌رسد اگر این مسائل در نظر گرفته شود، در شرایط کنونی و با توجه به شوک‌هایی که در حال حاضر وجود دارد، بسیار موثر باشد.»