فرارو- جعفر ساعی*، جهان ما به‌سرعت در حال شهری‌شدن است و بیش از نیمی از جمعیت جهان هم‌اکنون در شهر‌ها زندگی می‌کنند. بهبود محیط شهری برای افزایش رفاه شهروندان، یکی از مهم‌ترین چالش‌های قرن بیست‌ویکم است. اگرچه کارشناسان طراحی شهری اغلب برداشت‌های خاصی از «محیط شهری خوب» دارند، اما این برداشت‌ها عمدتاً محدود به زیبایی دیداری است.
به عبارت دیگر، جنبه‌های کیفی صدا شامل گوناگونی آوایی و اکولوژی آکوستیک، حوزه‌ای مغفول در طراحی شهری به حساب می‌آید. امروزه بسیاری از شهر‌ها دارای مقرراتی برای کاهش تأثیرات منفی سروصدا هستند.
با توجه به اینکه کلانشهرها همواره با مسئله آلودگی صوتی و سروصدای شدید روبرو هستند، چند روش مؤثر برای تعدیل این وضعیت وجود دارد که می‌توان آنها را به‌سرعت اجرا کرد.
رویکرد منظره صوتی (soundscape) که صدای محیطی را به‌عنوان منبع در نظر می‌گیرد، می‌تواند مؤثرترین روش کاربردی در طراحی شهری و فرایند برنامه‌ریزی باشد. هدف مقاله حاضر، معرفی رویکرد منظره صوتی در بازطراحی فضا‌های شهری است و در آن، یک استراتژی مشخص برای توجه به منظره صوتی شهری در کلانشهر‌های ایران ارائه می‌شود.
فرایند طراحی منظره صوتی شهری
فرایند طراحی منظره صوتی شهری، مبتنی بر چند هدف است: کاهش سروصدا، ارائه فضا‌های آرام‌تر و ارتقای پایداری فضا‌های شهری خصوصاً از نظر کیفیت هوا، تنوع زیستی و تغییر اقلیم. طراحی منظره صوتی در فضای باز شهری، یک فرایند پویا به شمار می‌آید. این فرایندها، فقط راه‌حلی برای کاهش سروصدا نیستند بلکه به بهبود تصویر دیداری شهر هم کمک می‌کنند.
هر جامعه و هر مکان دارای منظره صوتی و مشخصات صوتی خاص خود است. درک این مشخصات و نظارت بر نحوه تغییر آن به مرور زمان، باید به یک روش طراحی رایج تبدیل شود. ما باید به‌گونه‌ای طراحی را انجام دهیم که منظره صوتی مناسب در مکان مناسب قرار گیرد. این کار از طریق مراحلی مطابق استراتژی زیر انجام می‌شود:
۱. مشخص کردن ذینفعان دست‌اندرکار فرایند توسعه: متخصصان طراحی شهری، مقامات شهرداری، کارشناسان منظره صوتی و عموم مردم.
۲. مشخص کردن منطقة مورد نظر: این مرحله شامل تعیین منطقه آسیب‌پذیر، ثبت داده‌ها و اسناد و بررسی صدا‌های انسانی و طبیعی موجود در منطقه است و همچنین بررسی ماهیت افراد حاضر در منطقه، کار و فعالیت آنها، کاربرد منطقه و ... است.
۳. تدوین اهداف منظره صوتی و روش طراحی: مسئله اصلی در این مرحله، آماده کردن پروپوزال طراحی و تعیین اهداف پایه صوتی است. مقصد نهایی عبارت است از شکل‌گیری محیطی صوتی که هماهنگ با کاربرد مورد نظر فضا و یکپارچه‌سازی صدا‌های حاصل از فعالیت محلی باشد. این امر شامل ایجاد محیط‌های صوتی مختلف برای مناطق متفاوت است: از مناطق سرزنده گرفته تا ساکت و از مناطق طبیعی گرفته تا شهری.
۴. تحلیل منظره صوتی کنونی: سنجش‌ها و پرسشنامه‌های پیمایشی مشخص می‌کنند که کدام صداها مطلوب و کدام‌ها نامطلوب است. در واقع باید تحقیقاتی راجع به انواع صدا‌هایی که مردم از آن لذت می‌برند یا برایشان مهم است، طراحی کرد. یکی از مناسب‌ترین تحقیقات، پیمایش پرسشنامه‌ای برای ارزیابی فضای صوتی منطقه است.
پرسشنامه‌ها باید شامل پرسش‌هایی راجع به ویژگی‌های کاربردی نقطه مورد نظر و منابع مهم سروصدا در آن باشد. موارد مدنظر در پرسشنامه عبارت‌اند از:
الف. داده‌های کلی راجع به افراد مصاحبه‌شونده (برای ارزیابی تجانس نمونه) و شیوه و زمان حضور در منطقه مورد نظر.
ب. ارزیابی آزار نسبت به منابع صوتی مختلف (صدای آدم‌ها، ترافیک خیابان، و منابع طبیعی)؛ ج. ارزشیابی صدا: این بخش به ارزیابی منظره صوتی در سه سطح می‌پردازد: ۱) آزاردهنده، ۲) نه مطلوب و نه آزاردهنده ۳) مطلوب؛ د. توصیفی از «شنیدنی‌ها» و مطلوب‌ترین صداها؛ ه) کیفیت منظره صوتی بر اساس گزینه‌های زیر: خوشایند، آرامش‌بخش، مزاحم، سروصدا، گوشخراش و طبیعی.
۵. طراحی منظره صوتی شهری: این مرحله شامل کار‌های طراحی برای شکل‌گیری محیط صوتی فضا‌های شهری از طریق کاشت گیاه، طراحی ساختار آب و تعبیه حفاظ سروصدا است. باید اطمینان حاصل کرد که منابع صوتی نامطلوب، مانعِ صدا‌های مطلوب (مثلاً حرکت آب، طبیعت، صحبت، موسیقی) نمی‌شوند.
مناطق آسیب‌پذیر
اغلبِ نقاط مرکزی کلانشهرها در ایران، مناطق آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند، زیرا شلوغ و پرسروصدا هستند. سروصدای ترافیک، بوق اتومبیل‌ها، همهمه افراد، صدای ناشی از فریاد دستفروش‌ها و حتی جنس روکش خیابان که صدای پای افراد را منعکس می‌کند، می‌تواند باعث آلودگی صوتی شود.
می‌توان منظره صوتی شهری را در کلانشهر‌های ایران به وضعیتی آرام‌تر و خوشایندتر و سالم‌تر تبدیل کرد. هدف اصلی باید آن باشد که با ایجاد یک منظره صوتی شهری مناسب، آلودگی صوتی کاهش یابد و هویت صوتی کلانشهرها تثبیت شود. در هر منطقه، همان‌طور که چندین پدیده دیدنی وجود دارد، با مجموعه‌ای از «شنیدنی‌ها» نیز مواجه هستیم که بازتاب‌دهنده ویژگی‌های سنتی و فرهنگی آن منطقه به شمار می‌آیند و هویت صوتی آن را تشکیل می‌دهند. در واقع، در هر نقطه مهم از کلانشهرها، باید یک یا چند صدای اصلی به‌عنوان مشخصه صوتی وجود داشته باشد و هر نقطه باید با توجه به منظره صوتی‌اش، منحصربفرد و متفاوت باشد.
طبق تحقیقات قبلی که در نقاط مختلف جهان انجام شده‌اند، افراد معمولاً مشخصه‌های صوتی یا شنیدنی‌ها را اولین صدایی می‌دانند که متوجه آن شده‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت که ماهیت صوتی فضای طراحی‌شده، بسیار اهمیت دارد ویک منظره صوتی که از نظر زیبایی، جذاب‌تر است، کاربران بیشتری را به منطقه مورد نظر می‌کشاند. افراد، به‌طور کلی، دارای نگرش بسیار مثبت به صدا‌های طبیعی هستند.
اکثریت افراد درباره صدای آب، صدای پرندگان و صدای خش‌خش برگ‌ها احساس مطلوبی دارند. در مورد صدا‌های انسانی مثل صدای حرف زدن، بیشتر افراد آنها را «نه مطلوب و نه آزاردهنده» می‌دانند. مهم‌ترین صدا‌های نامطلوب، صدا‌های مکانیکی مثل صدای ساخت‌وساز، موسیقی ماشین‌ها و موسیقی مغازه‌ها هستند.
طراحی منظره صوتی شهری
طراحی منظره صوتی شامل اقدامات کاهش سروصدا از طریق کنترل صدا با استفاده از پوشش‌دهی توجهی (تغییر توجه به سمت منبع صدایی دیگر) یا پوشش‌دهی صوتی (استفاده از صدا‌های مطلوب به‌عنوان مانعِ صدا‌های نامطلوب) است. در بسیاری از کلانشهرها، نیاز به اضافه کردن حفاظ‌های صوتی جدید و سیستم آکوستیک جدید برای کاهش آلودگی صوتی وجود دارد که می‌توان از طریق موارد زیر به آن دست یافت:
گیاه‌کاری
• گیاه‌کاری و ساخت فضای سبز در نقاط شلوغ باعث می‌شود نقطه مورد نظر و منطقه پیرامون، حس آرام‌تری داشته باشند و عایق‌بندی صوتی ارتقا یابد.
• نصب سقف سبز روی ساختمان‌های اداری و مسکونی باعث کاهش و بازتاب سروصدا و ارتقای ریزاقلیم منطقه می‌شود.
• در بسیاری از مناطق شلوغ، نیاز به درختان سبز بیشتر برای فراهم‌سازی سایه و سرپناه وجود دارد. نوع درخت باید با مشورت نهاد‌های محیط‌زیستی و فرهنگی انتخاب شود. سایه‌سار‌ها می‌تواند سرپناه و فضای استراحت برای افراد ایجاد کند و همچنین باعث جذب پرندگان و افزایش صدای طبیعی در منطقه شود.
مصالح
• سطح روکش و آسفالت خیابان‌ها در بیشتر مناطق، از مصالح سخت است که صدای قدم زدن افراد را بازتاب می‌دهد و باعث ایجاد سروصدا می‌شود. باید روکش را با مصالح دیگری جایگزین کرد که صدا را جذب کنند و سروصدا را کاهش دهند؛ مثلاً روکش سنگی مناسب می‌تواند وجهه تاریخی منطقه را حفظ کند و سروصدا را کم کند.
ساختار آب
• صدای آب، یکی از مهم‌ترین صدا‌های طبیعی در فضای باز شهری است که می‌توان آن را برای بهبود آرامش فضای پرسروصدا به کار برد. تحلیل منظرة صوتی آب‌نما می‌تواند ارتباط میان طراحی عملی آب‌نما و کیفیت منظره صوتی را مشخص کند و گوناگونی آبنماها می‌تواند فرصتی برای ایجاد صدای آب به‌صورت سفارشی برای بهبود محیط پرسروصدای شهر با منابع صوتی مختلف و ویژگی‌های آوایی مختلف باشد.
• از آنجا که صدای آب برای بیشتر افراد، جذاب است، پیشنهاد می‌شود که فواره‌هایی که قبلاً در میدان‌های بزرگ کلانشهرها وجود داشت، دوباره احیا شود.
• باید بر صدا‌های پوشش‌دهنده مثل جریان آب و فواره متمرکز شد. آبنماها می‌توانند باعث پوشش توجهی (یعنی تغییر جهت توجهِ شنیداری به سمت صدای آب) و کاهش سروصدای محیطی شود.
• استفاده از ساختار آبی و آبنما‌های گسترده‌تر در نزدیکی مناطق شلوغ، بیشتر کارکرد توجهی دارد تا پوشش‌دهی صوتی سروصدای ترافیک. این آبنماها همچنین می‌تواند کیفیت هوا را با شستن آلاینده‌ها ارتقا دهد.
موانع صوتی
• موانع صوتی با ورودی و خروجی مناسب برای افرادی که به محل وارد می‌شوند، باید در میدان‌ها و مناطق پررفت‌وآمد دیگر به کار گرفته شود تا باعث کاهش سروصدا شود.
• روی سطح موانع، می‌توان اطلاعاتی راجع به منطقه مورد نظر به شکل یادبود حکاکی کرد. این کار علاوه بر کاهش صدا می‌تواند باعث بهبود تجربه بازدیدکننده و افزایش ارزش آموزشی مناطق شود.
• از آنجا که مسیر‌های تجاری سرپناه‌دار باعث ایجاد سروصدای زیادی می‌شود، صدا را باید با استفاده از گیاه‌کاری بیشتر و فشرده‌تر و استفاده از گیاهان همیشه سبز که باعث جذب پرندگان به مرکز شهر می‌شوند یا استفاده از گیاهان بالارونده در دیوار‌ها کاهش داد. این کار‌ها باید به‌صورت الزامی در جلوی مغازه‌ها انجام شود.
• بلوک‌های ساختمانی پیرامون مناطق شلوغ را نیز می‌توان به‌عنوان مانع صوتی مورد بهره‌برداری قرار داد. بهتر است این ساختمان‌ها به‌عنوان دفاتر اداری به کار روند، نه ساختمان مسکونی. اگر این ساختمان‌ها برای سکونت به کار روند، باید نمای بیرونی ساختمان به‌خوبی عایق‌بندی شود.
پیشنهاد‌ها
• مسئله صدا باید به صورت جدی‌تر در برنامه‌های طراحی شهری و حوزه‌های طراحی قرار گیرد.
• دولت باید دوره‌های آموزشی برای «طراحان صدای شهری» ترتیب دهد تا روند منفی محیط صوتی آسیب‌زننده در مناطق شهری برعکس شود.
• طراحی صوتی باید در چارچوب رویکردی کلی‌تر نسبت به مدیریت یکپارچه طراحی شهری برای ارتقای پایداری شهر قرار گیرد.
• منظره صوتی هر محیط شهری باید با ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی آن مکان هماهنگ باشد و جنبه‌های محیطی و اجتماعی باید در ایجاد و طراحی منظره صوتی در فضای باز شهری در نظر گرفته شود.
• برنامه‌ریزی و طراحی شهری باید شامل قوانین صریح‌تر و الزامات مشخص‌تر برای ساخت‌وساز‌های جدید و محیط‌های شهری جدید باشد تا طراحان شهری امکان بیشتری برای طراحی منظره صوتی داشته باشند.
• برنامه‌ریزان و طراحان شهری باید در فرایند برنامه‌ریزی و طراحی محیط شهری، توجه بیشتری به مسئله صدا داشته باشند و راه‌حل‌هایی را در نظر بگیرند که مبتنی بر جنبه‌های شنیداری و گوش دادن به محیط باشد.
• آکوستیک طبیعی مکان‌ها که شامل انعکاس صداست، باید در فرایند طراحی چشم‌انداز در نظر گرفته شود. افزودن فضای سبز در مناطق مناسب می‌تواند حس طبیعی محیط را افزایش دهد و آواز پرندگان را وارد محیط کند.
• امکان بهره‌برداری از مصالح گوناگون، انواع مختلف گونه‌های گیاهی و سایر موجودات زنده برای ایجاد نوع جدیدی از محیط صوتی اهمیت دارد. این کار نه فقط با هدف کاهش سروصدا و افزایش صدا‌های طبیعی بلکه با هدف ایجاد محیط صوتی ترکیبی انجام می‌شود که از خصوصیات فضای شهری است.
• ایجاد سطوحی که از نظر آکوستیکی، نرم‌تر باشند، باعث آرامش بیشتر محیط می‌شود و بر کاهش سروصدا تأثیر می‌گذارد.
• باید با استفاده از ایجاد حفاظ و موانع گیاهی، نوعی حفاظت در برابر سروصدا به وجود آورد.
• کاهش و پوشش‌دهی منابع صدا. این استراتژی شامل کاهش سروصدای اتومبیل و اتوبوس از طریق استفاده از اتوبوس‌های برقی و کاهش سفر‌های خودرویی با افزایش سفر‌های دوچرخه‌ای و پیاده و تغییر شیوه‌های حملونقل است.
• تشویق فعالیت‌هایی که باعث ایجاد صدا‌های منحصربفرد می‌شوند و منعکس‌کننده عناصر طبیعی، اجتماعی یا فرهنگی هستند. برای افزایش این صداها لزوماً نیاز نیست که با صرف انرژی، صدا‌های نامناسب را پوشش دهیم؛ بلکه این صداها می‌توانند صرفاً توجه شنیداری را جلب کنند و به این ترتیب، صدا‌های نامناسب را از نظر ادراکی پوشش دهند.
• هنگام طراحی منظره صوتی یک فضای باز شهری، تأکید بر مشخصه‌های صوتی بسیار مفید است. این مشخصه‌های صوتی یا «شنیدنی‌ها» نشان‌دهنده ویژگی‌های سنتی و فرهنگی هستند.
نتیجه‌گیری
منظره صوتی شهری، بخش مهمی از هویت آوایی یک شهر است، زیرا صداها در ایجاد حس مکانی، نقش اساسی دارند. طراحی منظره صوتی شهری باید به‌عنوان جنبه مهمی از طراحی شهری مد نظر قرار گیرد. ایده اصلی مقاله حاضر، تأکید بر توسعه آکوستیک فضا‌های باز شهری به‌عنوان بخشی از فرایند برنامه‌ریزی شهری است. مفهوم منظره صوتی در فضا‌های باز شهری طبق تعاریف، اهداف و طبقه‌بندی‌ها در این مقاله بررسی شد.
این مقاله، چارچوبی برای فرایند طراحی منظره صوتی شهری ارائه داد که می‌توان آن را برای تعیین هویت شهر‌ها مورد استفاده قرار داد. در مقاله حاضر، یک استراتژی برای تغییر منظره صوتی مناطق شلوغ کلانشهر‌های ایران معرفی شد. منظره صوتی در فضا‌های باز شهری، فقط مسئله کنترل سروصدا یا فقط یک مسئله صوتی نیست، بلکه جنبه‌های مختلفی از جمله آکوستیک، ویژگی‌های اجتماعیِ صدا‌های مختلف، ویژگی‌های جمعیت‌شناختی کاربران و شرایط محیطی را باید مد نظر قرار داد. نتیجه‌گیری این مقاله آن است که طراحی منظره صوتی، بخش حیاتی فرایند برنامه‌ریزی برای شهر‌های پایدار که قرار است مکانی خوشایند برای زندگی باشند، به شمار می‌رود.
* کارشناس ارشد فیزیک