فرارو- زهرا مرعشی؛ در شمال غربی ایران جایی که سه کشور ایران، ارمنستان و آذربایجان (نخجوان) به هم می‌رسند، شهرستان جلفا در شمال کوه کیامکی و در حاشیه ارس پهناور، در انتظار شماست. بعضی آن را بهشت و گروهی تبعیدگاه می‌دانند! حالا شما خودتان قضاوت کنید که جلفا را چه می‌تون نامید.
جلفا به ترکی آذربایجانی (Culfa) گفته می‌شود. اگر به دنبال این نام در نقشه بگردید سه نسخه از آن موجود است دو تا را در این سمت مرز به سهولت می‌توایند ببینید! یکی در استان اصفهان است و دیگری در آذربایجان شرقی، ولی برای دیگری جواز عبور و گذرنامه نیاز دارید.
جلفای سوم در جمهوری آذربایجان یا بهتر بگویم نخجوان است. اگر با ماشین شخصی به سفر می‌روید، می‌توانید با ترانزیت کردن خودرو، وسیله نقلیه را نیز به سفر ببرید.
جلفا در تاریخ نیز رد پا دارد. موقعیت جغرافیایی آن طوری است که از پیش از میلاد مسیح دارای توجه و اهمیت بوده است. اصحاب الرس در زمان حضرت سليمان‌بن‌داود در اين منطقه ظهور كردند و دوازده شهر در كنار رودخانه ارس بنا کردند كه نام دوازده ماه را بر آنها گذاشتند.
مردمان ساکن جلفای در گوش‌های گربه بزرگ ایران، آذری زبان و اغلب مسیحی بودند. در زمان شاه عباس صفوی در سال‌هاي 1625 - 1629 میلادی تعدادی از ارامنه این شهر که اقلیت مذهبی محسوب می‌شدند و پیشه‌ور، صنعتگر و بافنده بودند به اصفهان کوچانده و در آنجا شهري در كنار زاينده رود با همين نام احداث كردند. تاريخ جلفا را مورخان به قرن 5 قبل از ميلاد ارجاع مي دهند كه در آن زمان اسم جلفا، جولاء (بافنده) بود و پس از مكان گزيني ارامنه جولا به جوغا تغيير كلمه داد، ولي پس از كوچاندن ارامنه توسط شاه عباس صفوي نام لاتين Jolfa برای اين مكان انتخاب شد.
جلفا به چندین دلیل اهمیت دارد: نخست اینکه منطقه آزاد است و اهمیت تجاری دارد. دیگر اینکه از نظر جغرافیایی مرز است و اهمیت سیاسی و فرهنگی دارد. از طبیعت جلفا به این راحتی نمی‌توان گذشت. مجاور جنگل‌های ارسباران است که طبیعتی بکر و بی‌نظیر دارد. دلیل دیگر اهمیت تاریخی آن است قدمت و تاثیرگذاری آن شایان توجه است، اما یکی از موارد جالب توجه آن فرهنگ بالای مردم و نظافت عمومی است...
تجارت (منطقه آزاد ارس)
منطقه آزاد تجاری ارس در استان آذربایجان شرقی (شهرستان‌های جلفا، کلیبر و خداآفرین) یکی از قطب‌های بازرگانی در ایران است. در این منطقه پروژه‌های مختلفی هم چون احداث فرودگاه بین‌المللی و دانشگاه بین‌المللی در حال اجرا است. منطقه آزاد ارس، پس از منطقه آزاد کیش، دومین منطقه آزاد توسعه یافته و در حال رشد کشور است .مسافری که به جلفا می‌رود محال است بارش اضافه نشود و بتواند از بازارهای جلفا دل بکند. بهتر است پیش از سفر درباره انبوه مراکز خرید موجود در این منطقه تحقیق کنید چراکه وقتی با آنها مواجه می‌شوید زمان کم می‌آورید و دست‌پاچه خواهید شد.
جغرافیا (مرزهای سیاسی و فرهنگی)
جلفا سومین دروازه مرزی ایران با جمهوری آذربایجان است، البته در حقیقت دروازه‌ای است که رو به نخجوان، جمهوری خودمختار جدامانده از آذربایجان گشوده می‌شود. در مرز ایران و ارمنستان تنها یک دروازه مرزی وجود دارد: نوردوز. این روستا که در مجاورت رودخانه ارس واقع شده است از توابع جلفا به شمار می‌رود. پل نوردوز، شاهراه صادرات به ارمنستان و نقــطه تردد سالانه دو میلیون مسافر است. شاید از این رو بتوان جلفا را تنها شهرستان ایران دانست که با دو کشور هم‌مرز است و برای هر دو نیز گمرکی مجزا دارد.
مجاورت با دو کشور باعث آمیختگی فرهنگی هم می‌شود. در این شهر رد پای مردم آذربایجان و ارمنستان را می‌توان دید. به دلیل شاهراه بودن از دیرباز جمعیت این شهر را غیربومیان تشکیل می‌دادند.
شهر جلفا از دیر باز مبدا تجاری ایران و شاهراه تردد کاروان‌های بزرگ بوده است، در آن زمان به علت نامناسب بودن شرایط آب و هوایی مردم رغبت زیادی برای زندگی در این شهر نداشتند و تراکم جمعیت شهرستان بیشتر در روستاهای هادی شهر، شجاع، گرگه علمدار و شاهمار بود. بر اساس اظهارات اهالی شهر جلفا در زمان‌های گذشته، این شهر به علت دور بودن به عنوان تبعیدگاه استفاده می‌شد، به طوری که روزهای این شهر پر از هیاهو و شب های آن در خلوت و سکوت مطلق سپری می‌شد.
طبیعت
توصیف جاذبه‌های جلفا نیز باعث تفرج می‌شود. این منطقه را می‌توان شاهکار طبیعی ایران محسوب کرد. بی‌ترید این شهر یکی از حیاتی‌ترین و زیباترین شهرستان‌های آذربایجان شرقی است. جاده ارس جلفا در نقطه نقطه‌اش شما را مهمان زیبایی‌هایی می‌کند که چشمه‌هایتان را نوازش خواهد کرد. ارس با اقتدار در طول مسیر با صدایش حضورش را اعلام می‌کند و طراوت و حیات را در همه جا به نمایش می‌گذارد.
جنگل‌های ارسباران
این جنگلی در شمال استان آذربایجان شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده‌است. ارسباران عنوان جدیدی است و در گذشته به آن ناحیه قره‌داغ یا قراجه‌داغ می‌گفتند. ساکنان دشت مغان و اطراف مشکین‌شهر و تقریباً همه افراد بومی منطقه هنوز هم این لفظ را به کار می‌برند.
این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از جنوب به ارتفاعات شهرستان‌های تبریز و سراب، از شرق با استان اردبیل و از غرب به شهرستان‌های جلفا و مرند محدود می‌شود.
در سال ۱۹۷۶، یونسکو۷۲٬۴۶۰ هکتار از اراضی منطقه را بعنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره ثبت کرد. فعالیت‌های اقتصادی در زیستگاه کشاورزی، دامداری، باغبانی، زنبورداری، صنایع دستی و گردشگری را شامل می‌شود.
زیبایی طبیعت ارسباران حتی نظر غربیانی را که منطقه را دیده‌اند بخود جلب کرده‌است. برای مثال، یک گردشگر کانادایی کلیبر را اینگونه توصیف می‌کند، شهری دورافتاده و خواب آلود در میان کوه‌های سر به فلک کشیده‌ای که قله‌هایشان در زیر مه غلیظ از دیده پنهان شده‌اند. … مکانی است عالی، به طراوت و سر سبزی انگلیس و ورای ذهنیت ما از طبیعت کویری و خشک ایران.
در پارک ملی ارسباران ۲۲۰ گونه پرنده، ۳۸ گونه خزنده، پنج گونه دوزیست، ۴۸گونه پستاندار (نظیر کل و بز، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، وشق (سیاه‌گوش) و «پلنگ») و ۲۲ گونه ماهی شناخته شده‌است. از گونه‌های پرندگان بومی ارسباران می‌توان به قره خروس قفقازی کبک، دراج و قرقاول و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی‌شماری پرندگان آبزی و خشکی‌زی اشاره کرد. «مارال»، گونه منقرض شده منطقه ارسباران نیز با انتقال هفت راس از پارک ملی گلستان در فضایی به وسعت هفت هکتار در مرکز تحقیقاتی آینالو رها شده و در حال احیا است.
آبشار آسیاب خرابه
آسیاب خرابه به ترکی آذربایجانی «خارابا دییرمان» یکی از مناطق دیدنی و گردشگری منحصر به فرد این منطقه است که وجود صدها آبشار کوچک و بزرگ در کنار آن، چشم همگان را به خود جذب می‌کند. وجود این تعداد از آبشارهای کوچک و بزرگ و صداى یکنواخت ریزش آب، چشم‌انداز بدیع و هواى خنک، از جاذبه‌هاى دلپذیر و بسیار زیبای این منطقه به حساب می آید. آب این چشمه زیبا و زلال از کوه کیامکی، یکی از کوه‌های بلند منطقه دیزمار غربی ارسباران و شهرستان مرند و بخش زنوز سرچشمه می‌گیرد.
دیواره های آبشار لباس سبزی از خزه ها و سایر گیاهان آبزی بر تن کرده اند و یکی از چشم نواز ترین مناظر را به وجود آورده اند. زیبایی ها دو چندان می شود وقتی که چشمها به چشمه ای که اطرافش چندین درخت انجیر است می افتد . سر ها که بچرخد در سمت راست دره آبشارهای ریز و درشت در حال سر ریز شدن هستند و نسیم خنکی که بر صورت می وزد گاهی قطرات آبی بر صورت می نشاند. شاید این همان تصویری است که در رویاها نقش بسته اما چشم که باز کنی می‌بینی اینجا آسیاب‌خرابه است و همه چیز واقعیت دارد.
آسیاب‌خرابه، آسیابی آبی بوده‌است که سال‌ها پیش مورد استفاده مردم منطقه می‌گرفت. معمولا نام مکان‌های دیدنی قبل از بازدید آنچه در ذهن متبادر می‌کند از خود آن مکان بهتر است، ولی آسیاب خرابه بر خلاف نامش خراب نیست! اگر به تماشای آن بروید همین الان هم در حال کار است و گندم آسیاب می‌کند.
اهمیت تاریخی
کلیسای سنت استپانوس، بنایی تاریخی در دل شهرستان جلفاست که در قدمت تاریخی آن آمده است که دومین کلیسای بزرگ ارامنه جهان بعد از قره کلیسا به حساب می‌آید. محوطه این کلیسا در دل مناطق کوهستانی و سرسبز بی‌نظیر شهرستان مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان واقع شده است. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱به ثبت ملی رسید.
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس (یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به خارابا کلیسا نیز شهرت دارد.
درباره تاریخ بنای کلیسا، اظهارات گوناگونی ابراز شده‌است. عده‌ای آن را از بناهای اوائل مسیحیت، می‌دانند برخی چون تاورنیه بنای آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. در حالی که شیوه معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزئینات مفصل و زیبای آن مؤید این مطلب است که کلیسا همانند و هم‌زمان با کلیساهایی چون قره‌کلیسا در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شده است و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه‌های مختلف معماری اورارتو، اشکانی و رومی است.
نظافت
آنچه نظر مسافران را علاوه بر مطالب مذکور جلب می‌کند نظافت و پاکیزگی است. در دل جنگل و کنار جاده و شهر و روستا شما زباله نمی‌بینید. در کمال ناباوری در میان جنگل سطل زباله و ماشین حمل آن را مشاهده می‌کنید. در ورودی شهرها پس از خوش‌آمدگویی به شما کیسه زباله داده می‌شود و در نگهداری این ویژگی همراهی شما را می‌طلبند. در کنار جاده کیسه‌ه‌ای زباله را می‌بینید که منتظر ماشین‌های حمل هستند و همه و همه جاذبه‌ای را می‌سازند که امیدواریم در همه ایران پهناور و عزیزمان مشاهده شود.