بازار تهران، دیگر کمتر شباهتی به آن بازاری دارد که در زمان شاه طهماسب صفوی به راه افتاد؛ حالا چندین و چند پاساژ اطراف آن ساخته شده و هر روز زمینی دور و برش گودبرداری می‌شود و چند وقت یک‌بار، ساختمانی به دلیل سستی زمین فرو می‌ریزد.
به گزارش شهروند، فروچاله‌ها چند وقت یک‌بار در منطقه ١٢ تهران دهان باز می‌کنند و به گفته مدیرکل میراث فرهنگی تهران، اتفاقی که بیشتر از ١٠ روز پیش هم در این منطقه تکرار شد، «یک هشدار است» و باید جدی گرفته شود، چرا که زمین سست بازار دیگر تحمل سنگینی این همه پاساژ، ساختمان و حضور جمعیت بیش از ظرفیتش را ندارد و هر لحظه ممکن است نقطه‌ای از آن فرو بریزد.
بعد از نشست زمین در سبزه‌میدان، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی شهر تهران، دلیل این اتفاق را حفر چاه غیرمجاز در بازار دانست و پیش از آن در حادثه‌ای مشابه، مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی شهرداری تهران منطقه ١٢ را بیش از هر نقطه دیگری مستعد بروز فرونشست زمین دانست: «شهر تهران به‌ویژه منطقه ١٢ از سال‌ها پیش تحت‌تأثیر خشکسالی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی با بحرانی به نام گسترش مُغارها مواجه شده است.»
اکنون تکرار این اتفاقات و تغییرات مخربی که در پی آن دیده می‌شود، باعث شده منتقدان بگویند که «این بازار دیگر بازار نخواهد شد»، چرا که مدیران شهری و مسئولان میراث فرهنگی، قلب تاریخی تهران را نادیده گرفته‌اند و هر روز مجوز تازه‌ای برای ساخت‌وساز امضا می‌کنند.
رجبعلی خسروآبادی، مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران دیروز این اتفاقات را «زلزله‌ای پیش از بروز زمین‌لرزه»ای دانست که از پیش درباره آن هشدار داده شده است و گفت که باید متولیان حوزه شهری به‌ویژه سازمان آب و فاضلاب و محیط زیست وضع قنات‌های منطقه در زیر بازار و منطقه تاریخی تهران را بررسی کنند، چرا که «احتمال بسته شدن قنات‌های منطقه ۱۲ تهران بعد از این همه گودبرداری و ساختوسازهای زیاد وجود دارد.»
ساخت‌وساز‌هایی نظیر پاساژ مریم که بعد از فرونشست حمام تاریخی، در دالان بازار ساخته شد یا ایستگاه متروی ١٥ خرداد که بدون استعلام از میراث فرهنگی استان تهران درست از قلب تاریخی شهر رد شد.
گودبرداری در بازار ممنوع است اما انجام میشودمهدی معمارزاده از کارشناسان ارشد میراث فرهنگی است که به اوضاع کنونی بازار امیدی ندارد و معتقد است که «این بازار دیگر بازار نمی‌شود.» او این‌که چرا بازار تهران به این وضع دچار شده را در یک جمله خلاصه می‌کند: «مدیران میراث فرهنگی و شهرداری ضوابط میراث فرهنگی را رعایت نکرده‌اند و نه فقط در بازار که در تمام شهر، به ارزش‌های تاریخی و فرهنگی بی‌تفاوتند.»
معمارزاده وضع بازار را «فاجعه» توصیف می‌کند: «از لحاظ منظری، نادیده گرفتن ارزش‌های هویتی، کف‌سازی، تأسیسات برق و مکانیکی، ساختوسازهای غیرقانونی و غیرمجاز، رعایت نکردن استاندارد، فاضلاب، گودبرداری‌ها، حضور جمعیت بیش از ظرفیت و تغییر کاربری، چاه‌های عمیق غیرقانونی؛ همه اینها بر اثر نادیده گرفتن ضوابط میراث فرهنگی بازار در طول زمان آسیب‌های زیادی به این بازمانده تاریخ تهران زده است. بازار به لحاظ ارزش‌های معنوی هم به سمت اضمحلال رفته است. مدیران شهری برای نوسازی در بازار کارهایی می‌کنند اما نه طرح و برنامه‌ای دارند و نه ضوابط را رعایت می‌کنند. از طرفی همین گاری‌ها بزرگترین معضل است چون در قد و قواره بازار نیستند و آن‌جا را تبدیل کرده‌اند به یک بنگاه بزرگ معاملات.»
به گفته معمارزاده، پیش از صفویه در روستای تهران در زمان شاه طهماسب اینجا شکل و شمایل بازار به خود گرفت. «محله عودلاجان تا سنگلج شهر اولیه را ایجاد می‌کرد و بعد از تخریب حصار ناصری، بازار با همان شاکله گسترش پیدا کرد. جایی که اکنون مرکز تاریخی تهران است و ضوابط قانونی شهری هم نگاه ویژه به حصار ناصری (از عودلاجان تا سنگلج) را مهم دانسته اما اکنون کوچکترین توجهی به آن نمی‌شود. همین ضوابط می‌گوید پاساژسازی، گودبرداری و تغییر کاربری در بازار ممنوع است اما همه اینها درحال انجام است و نفس بازار تاریخی را گرفته است.»
وزارت نیرو آماده بررسی قنات‌های تهران استهر گودبرداری در زیرزمین، افت آب‌های سطحی را به دنبال دارد و درنهایت رطوبتی که به انسجام خاک می‌انجامد، از دست می‌رود و درنهایت فروچاله اتفاق می‌افتد؛ اتفاقی که در هفته گذشته در بازار تکرار شد. هدایت‌الله فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو به «شهروند» می‌گوید که این پدیده غیرقابل برگشت است: «این اتفاق در شهرها علاوه بر اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی، به دلیل ساخت‌وساز غیراصولی و بی‌رویه، وجود تونل‌ها، مترو و سیستم آبرسانی و هر آنچه با توسعه به شهر رسیده، روی می‌دهد.»
او اضافه می‌کند: «سازه‌های آبی که از قبل در شهرها وجود داشته‌اند هم به این پدیده دامن می‌زنند؛ مثل قنات‌ها که در شهر قدیمی تهران، شبکه گسترده‌ای از آن وجود دارد و اکنون بسیاری از آنها کور شده‌اند و بعضی همچنان هستند اما غیرقابل استفاده‌اند.»
به گفته فهمی، در وزارت نیرو برای قنات‌ها به‌خصوص آنها که در دشت‌ها وجود دارند، بانک اطلاعاتی درحال تهیه است و بخشی از برنامه احیای قنات‌ها هم برعهده جهاد کشاورزی است. «قنات‌های تهران اکنون نیاز به مطالعه دارد و باید تمهیداتی اندیشیده شود که بعدها در جریان توسعه شهر، تهدیدها بیشتر نشود. قنات‌ها در خط موضعی می‌توانند خطرساز باشند اما در ابعاد وسیع مشکلی ایجاد نمی‌کنند. در ساختمان‌هایی که بدون مطالعه، پایه‌هایشان روی قنات تعبیه می‌شود، نشست اتفاق خواهد افتاد. بخش عمده کنترل این مسأله به مدیریت شهری بازمی‌گردد ولی وزارت نیرو هم آمادگی دارد که قنات‌های تهران را بررسی کند.»
هویت تاریخی شهر باید حفاظت شودحسین ایمانی جاجرمی، جامعه‌شناس و عضو شورایاری شهرک اکباتان بازارها را از اصلی‌ترین عناصر اصلی شهرهای اسلامی-ایرانی می‌داند که هویت تاریخی به آنها می‌بخشند: «هویتی که در باقی شهرهای کشورهای دیگر دیده نمی‌شود و اگر هویت تاریخی عنصر مهم و کالبدی به‌شمار برود، پس باید از آن حفاظت کرد.»
این استاد علوم اجتماعی دانشگاه تهران علاوه بر کارکرد اقتصادی بازارها، کارکرد اجتماعی و فرهنگی آنها را هم مهم می‌داند: «این یکی از تفاوت‌های بازار با «مراکز خرید» است. بازارها خدماتی به مستمندان می‌دهند، فضای عمومی و مسجد دارند و محلی برای تعامل اجتماعی و رد و بدل کردن اخبار به شمار می‌روند. فقرا به راحتی اجازه ورود به مراکز خرید مدرن و به اصطلاح «مال»ها را ندارند و مردم را با موجودی جیبشان می‌بینند، درحالی‌که در بازارهای سنتی چنین رویکردی دیده نمی‌شود و خریدارها امید دارند که از فروشنده تخفیف بگیرند. هرچند اغلب کارکردهای مفید بازارهای سنتی به مرور کمرنگ شده و نیاز به مطالعه است که بفهمیم چرا؟»
ایمانی جاجرمی درباره این‌که نقش خود بازاری‌ها در پدید آمدن این تغییرات مخرب چه بوده همچنین توضیحی می‌دهد: «بازاری‌ها همیشه گروه متحدی بودند، اما اکنون این ویژگی اتحاد و هم‌رأی بودن تضعیف شده است. به نظر می‌رسد این‌که گروه‌های ریشه‌دار این منطقه از بازار خارج شده‌اند هم کاربردهای اجتماعی و فرهنگی بازار را از آن گرفته است. محله‌های اطراف که زمانی از مناطق مهم شهر بود، خالی از سکنه شده است.»
این جامعه‌شناس معتقد است توسعه شهری به جای حفظ هویت، به ضرر منطقه ١٢ تهران عمل کرده است و وضع آن را با بازار تبریز مقایسه می‌کند که مردم با کمک سازمان میراث فرهنگی احیایش کرده‌اند: «اینجا انگار کسی دلش نمی‌سوزد. بازار تغییرات جدی کرده و مثل بازار تبریز قابلیت احیا ندارد و آن بسیج اجتماعی هم برای مطالبه این کار وجود ندارد. باید بُعد اجتماعی این اتفاق بررسی شود.»
اینها درحالی است که بازار در طرح جامع تهران دیده شده است و دستگاه‌ها هم درباره آن مسئولند. ایمانی جاجرمی در این‌باره می‌گوید: «در درجه نخست شهرداری و سپس سازمان میراث فرهنگی و حتی وزارت راه و شهرسازی؛ درواقع هم دستگاه‌های محلی و هم ارگان‌های ملی نسبت به آن مسئولند و اکنون هر بلایی به سر بازار تهران آمده از کوتاهی این دستگاه‌هاست.»