فرارو- دکتر محمدعلی آتش سودا*؛ سالهاست که سیستم ارتقاء اعضای هیات علمی مراکز آموزش عالی منوط به چاپ مقالات ISI یا علمی_پژوهشی است که این مقالات باید در مجلات معتبری که مورد تایید وزارت علوم باشند، منتشر شوند.
این شیوهٔ ارتقاء اگرچه زمانی می‌توانست روشی علمی و عادلانه برای ارزیابی علمی اعضای هیات علمی دانشگاهها محسوب شود، اما به مرور زمان، وضع قوانین دست و پاگیر و سلیقه‌ای برای انتشار مقالات در این مجلات و متاسفانه پیدایی نوعی روحیهٔ معامله‌گری در نشر مقالات از سوی برخی نویسندگان مسئول و نیز انتشار مقالات کم ارزش دارندگان مشاغل اجرایی با لابی‌گری، ارزش علمی برخی مجلات یاد شده را پایین آورده است.
از سوی دیگر وجود ناداوری‌ها و در مواردی نیز عدم رعایت انصاف و عدالت در روند داوری مقالات، باعث بی‌انگیزگی و عدم رغبت اعضای هیات علمی برای انتشار مقاله در این مجلات شده است. به این ترتیب و به مرور زمان اصل قضیه که تشویق اعضای هیات علمی به تداوم کار پژوهشی است، فراموش شده و بسیاری از آنان از خیر ارتقاء علمی گذشته و عطای چاپ مقاله را به لقایش بخشیده‌اند.
آن چه گفتیم البته شامل تمام مجلات علمی_پژوهشی نمی‌شود و نگارنده،خود، سردبیران و تحریریهٔ مجلاتی را می شناسد که با رعایت تعهد بر انجام داوری درست نظارت و از چاپ مقالات بی‌ارزش پرهیز میکنند، اما گاه همین افراد متعهد نیز به خاطر ضعف قوانینی که بر روند داوری و نشر مجلات علمی_پژوهشی حاکم است، دستشان بسته می‌ماند.
در این نوشتار سعی میشود در حوصلهٔ یک یادداشت اینترنتی، برخی نواقص و مشکلات موجود در روند نشر مقالات علمی_پژوهشی آسیب‌شناسی شود و در پایان راه‌کاری برای برطرف شدن این نواقص و مشکلات ارائه گردد.
۱-آسیب‌شناسی: ۱-۱-داوری مقالات‌گاه با رعایت موازین علمی و بی‌طرفانه انجام نمی‌گیرد. چه بسا مقالات ارزشمندی که به دلیل تفاوت سلیقهٔ داوران مجلات با دیدگاه نویسندهٔ مقاله، در حین داوری رد می‌شوند. برخی داوران نیز هستند که با وجود آن که وقت یاحوصلهٔ خواندن تمام مقاله را ندارند، با صفاتی کلی آن را رد یا تایید میکنند. آسیب داوری بیشتر ناشی از پنهان بودن هویت داور و جایگاه خداگونه‌ای است که هم مجله و هم خود وی در هنگام داوری مقاله برای او قائل میشود. از اینجایگاه داور می‌تواند هر اشکالی به مقاله بگیرد، بدون آنکه مجبور باشد چشم در چشم نویسنده به او پاسخ دهد.
۱-۲-حاکم شدن روحیهٔ معامله‌گری و لابی‌گری در روند چاپ مقالات، برخی مجلات علمی_پژوهشی را از خاصیت انداخته است. در برخی مجلات چاپ مقالات دیگران در ازای چاپ مقالهٔ متولیان مجله انجام می‌گیرد. در واقع نوعی بده بستان غیررسمی بین متولیان این مجلات وجود دارد. از این رهگذر آسیب دیگری نیز متوجه روند چاپ مقالات میشود و آن انتشار مقالاتی است که از نظر علمی فاقد ارزشند، اما به دلیل روابط یا به خاطر شهرت نام نویسنده و با هدف کسب اعتبار برای مجله منتشر می‌شوند. در مقابل اما مقالات نویسندگان تازه‌کاری که ارزش علمی بالایی هم دارند، فرصت انتشار پیدا نمی‌کنند.
۱-۳-نیاز اعضای هیات علمی به انتشار مقاله‌ی ISI علمی_پژوهشی برای ارتقاء، باعث شده که آنان دست به دامن دانشجویان خود شوند. در بسیاری موارد استاد اصلا در جریان انتشار مقاله نیست و فقط نام و عنوان دانشگاهی وی به عنوان اعتبار مقاله «زیورآرای» آن میشود. دانشجویان نیز به نوبهٔ خود به موسسات چاپ و انتشار مقاله متوسل می‌شوند؛ موسساتی که با اخذ هزینه‌هایی در حدود یک تا دو میلیون تومان، مقالات دانشجویان را در مجلات به ظاهر معتبر چاپ میکنند. نیز باید گفت که انتشار مقالاتی با سه یا چهار یا پنج نویسنده که به جز یک یا دو نفر بقیه در نگارش آن نقشی نداشته‌اند، حکایت از بده‌بستان‌های ناپسند و مضحک در پشت پردهٔ چاپ مقالاتISI و علمی_ پژوهشی دارد.
۱-۴-روند انتشار مقالات در مجلات معتبر مورد تایید وزارت علوم زمان‌بر است و از سه ماه تا دو سال طول می‌کشد. مواردینیز دیده شده که متولیان مجله پس از گذشت دو سال باز هم از پاسخ‌گویی به نویسندهٔ آن طفره می‌روند.
موارد فوق تنها بخشی از آسیب‌های چاپ مقالات علمی به شیوهٔ حاضر است. حقیقت آن است که عوارض سوء روند کنونی انتشار مقاله در مجلات معتبر علمی، بیش از آن است که شرح آن در این مختصر بگنجد. از این رو نگارنده سراغ مطلب اصلی خود می‌رود که پیشنهادی است برای ایجاددگرگونی در روندانتشار مقالات و امتیازدهی به نویسندگان آنها، با این تذکر که این پیشنهاد در حد یک ایدهٔ اولیه است و نیاز به پرورش و اصلاح دارد.
۲-راهکار: پیشنهاد مشخص نگارنده که الهام گرفته شده از چگونگی انتشار مقالات در سایت‌های اینترنتی است، آن است که مجلات علمی به جای شیوهٔ کنونی داوری مقالات که در آن نام داور پنهان می‌ماند و تعداد آنها نیز محدود به دو یا سه نفر میشود، روشی دیگر را به کار گیرند که در آن، مقاله پس از احراز چند شرط ابتدایی، در معرض دید و داوری تعداد زیادی مخاطب متخصص قرار می‌گیرد و با امتیازدهی آشکار داورانی که هویت آنان مشخص و اشکالاتشان بر مقاله نیز در معرض دید همهٔ خوانندگان است و از سوی دیگر امکان پاسخ‌گویی نویسندهٔ مقاله یا داوران دیگر به این اشکالات نیز فراهم است، مقاله ارزش‌گذاری و رتبه‌بندی میشود. داوران این مجلات از میان فارغ‌التحصیلان متخصص در رشتهٔ تخصصی مجله انتخاب می‌شوند. با توجه به اعتبار علمی یا مدرک تحصیلی آن داور نیز میزان امتیازی که وی می‌تواند به آن مقاله بدهد تفاوت خواهد کرد. هر مقاله بعد از رسیدن به حدی مشخص از امتیازاتی که داوران به آن داده‌اند، در رتبهٔ ترویجی یا علمی_پژوهشی قرار خواهد گرفت. به این ترتیب هر مقاله مراحل ذیل را برای کسب رتبه خواهد گذراند:
۱-مقاله به دفتر مجله وصول میشود.
۲-مقاله از سوی سردبیر یا تحریریه داوری ابتدایی میشود. این داوری ناظر بر فرمت و حداقلی از محتوای علمی خواهد بود.
۳-مقاله پس از کسب حداقل‌های لازم، در بخشی از سایت اینترنتی مجله که مخصوص مقالات «در حال داوری» است، منتشر میشود. در این مرحله هم داوران متخصص و هم عموم خوانندگان می‌توانند مقاله را رویت کنند.
۴- داوران مجله که دارای گذرواژهٔ مخصوص خود هستند و تخصصی مرتبط با مقاله دارند، در بارهٔ مقاله نظر می‌دهند و محاسن و معایبش را باز می‌گویند و نهایتا بدان امتیازات مثبت یا منفی می‌دهند. تمام عملکرد داوری در این مرحله باید آشکار و برای عموم قابل دسترسی باشد. نیز نویسندهٔ مقاله باید فرصت پاسخ‌گویی به اشکالات داوران را داشته باشد و سایر داوران مجاز نیز بتوانند در تایید یا رد نظرات هم استدلال کنند و به مقاله امتیاز دهند.
۵-مقاله پس از گذشت یک بازهٔ زمانی مشخص و در صورت رسیدن به حداقلی از امتیاز علمی به بخش مقالات پذیرفته شده سایت مجله منتقل و در زمرهٔ مقالات منتشر شدهٔ آن مجله محسوب میشود. هر مقاله با توجه امتیازی که کسب می‌کند، در رتبهٔ ترویجی یا علمی_پژوهشی دسته‌بندی میشود.
۶- پس از گذشت یک بازهٔ زمانی مشخص و در صورت عدم کسب حداقل امتیاز لازم از سوی داوران، مقاله از فهرست مقالات مجله حذف میشود.
فایدهٔ این شیوهٔ داوری آن است که:
۱-هیچ مقاله‌ای ولو با اندک ارزش علمی از معرض دید مخاطب پنهان نمی‌ماند. نهایتا نیز مقاله یا رد میشود و یا در قالب ترویجی یا پژوهشی منتشر خواهد شد.
۲-هویت آشکار داوران مانع از قضاوت‌های سلیقه‌ای و فاقد مبنا خواهد شد.
۳-تعدد داوران متخصص، ضریب خطای داوری را کاهش می‌دهد.
۴-فرصت بحث و تبادل نظر در بارهٔ مقاله به پر بار شدن مباحث علمی خواهد انجامید.
۵-با توجه به در معرض دید بودن مقاله و فرصت اظهار نظر تعداد زیادی داور برای مقاله، امکان سرقت علمی به حداقل خواهد رسید.
۶-نویسندهٔ مقاله می‌تواند با آسودگی از مطالب خود دفاع و داوران موافق و مخالف را در ارزیابی علمی مقاله‌اش یاری کند.
۷-داوری مقالات از حالت اقتدارگرایانه و تک‌گویی کنونی خارج میشود و شکلی گفتگومدار و چند صدایی می‌یابد.
همان طور که قبلا گفته شد این پیشنهاد در حد یک ایدهٔ اولیه است و یقینا نقایصی دارد که بر طرف شدن آنها نیازمند هم‌فکری مخاطبان متعهد و آگاه آن و نیز توجه ویژهٔ مسئولان پژوهشی مراکز آموزش عالی و متولیان مجلات علمی_پژوهشی است.
(کارشناس ارشد دانشگاه تهران)
این مورد که کلا منتفیه، چون اگه قرار باشه عموم خوانندگان نظر بدن؛ نویسنده و دوستاش و همکاران و همکلاسی ها میان نظرات مثبت میدن و امتیاز مقاله میره بالا و از اونجایی که اکثر داوری ها سلیقه ای و براساس جوزدگی است، خیلی راحت چنین مقالاتی پذیرفته میشه.
2- من باز هم متوجه نقش استاد نشدم. الان اساتید ما هیچ کاری برای مقاله انجام نمیدن، هیچ. اگه خیلی استاد خوب و وظیفه شناسی باشه، یه بار قبل از ارسال، مقاله رو میخونه تازه اگه راست بگه و بخونه. ضمناً هزینه ای که دانشگاه برای مقالات میده رو به دانشجو نمیدن، یکی خود من،با اینکه استاد من یکی از با انصاف ها بود اما خیلی راحت این موضوع رو فراموش کرد ...
3- هر کاری هم که بکنید باز هم دوستان داور کار خودشون رو میکنن، مقالات سفارش شده رو میپذیرن تا مقالات سفارش شده شون پذیرفته بشه.
والسلام
متولیان این قضیه در وزارت علوم باید هرچه سریعتر در مورد نظام ارتقای اعضای هیأت علمی دانشگاهها و موسسات علمی پژوهشی بازنگری صورت دهند. وگرنه همانطور که مشاهده میکنید بازار دلالی و بی عدالتی سراسر حوزه علم و پژوهش در ایران را در برمیگیرد!
اونموقع ما در كشور اصل ارتقا را به چاپ مقاله موكول كرده ايم
این کار هر عیبی داشته باشد این حسن را دارد که هر فردی با هر کوره سوادی ادعای داوری آن هم در مجلات معتبر را نمی تواند بکند آن هم برای یک دانشجوی دکتری که زندگیش به پذیرش, در چنین مجلاتی بند است.
اولاً باید عرض شود که راه نجات از مسابقۀ مقاله نویسی که شبیه به بیماری طاعون به جان نحیف اعضای هیات علمی ایران افتاده است، تغییر شیوۀ تبدیل وضعیت و ارتقاء اساتید است.
ما در تمامی دانشگاهها با شیوۀ افزایش کمی مقالات مواجه هستیم به نظر بنده باید به کیفیت بها داده شود. وقتی در یک دانشگاهی دوره های تحصیلات تکمیلی برقرار هست اساتید به ترتیب قدرت، موقعیت و روابط چنین و چنانی که دارند چندین نفر از دانشجویان را در همان لحظۀ ورود به دانشگاه صرفاً به خاطر حق التدریس و کسب امتیاز طور می کنند و برای پایان نامه آنها یک موضوع سبک و بعضاً با شباهت محتوایی بسیار بالایی و صرفاً در یک تفاوت خیلی کوچک در نظر می گیرند و دانشجوی بیچاره هم که برای فارغ التحصیلی یا اینکه به خاطر عطش برای مقاله دار شدن، باید فعالیت خودش را به چاپ برساند و این واقعیتی است که در تمامی دانشگاههای ما حکمفرماست. عزیزان، منطقی فکر کنیم، یک استاد با تمام مشکلاتی که گریبانش را گرفته مگر به چند نفر می تواند مشاوره بدهد؟ و مخصوصاً که همه ساله هم این سناریو تکرار می شود. آیا این استاد کم کم بی حوصله و بی تفاوت به مسایل نمی شود. همه ما کم و بیش سراغ داریم که در دانشگاههای خارج یک موضوع مهم مطرح میشه و ابعاد مختلف آنرا چند دانشجو و استاد به صورت تیمی کار می کنند و خروجی اش هم میشود بهترین مقالات با ضریب تاثیرهای نجومی. چرا نباید چنین روندی در دانشگاههای ما اجرا نشود؟ تا کجا باید یکّه تازی کرد؟
من فکر می کنم تحقیقات ما باید کرسی وار انجام شود. اساتید مطرح و با درجۀ پروفسوری دست از تدریس بردارند و فقط خلق ایده نمایند و بقیه اساتید که استادیار و دانشیارند به همراه چند دانشجوی تحصیلات تکمیلی بر روی موضوعات مهم و به روز و در راستای رفع نیازها تحقیق با نتایج واقعی انجام دهند. نتایج واقعی را از این نظر عرض نمودم که ما هر عنوان پایان نامه که برای دانشجو در نظر می گیریم بالاخره باید با نتایج مثبت همراه باشد چون اگر نداشته باشد کلاهمون پس معرکه است. البته با پوزش از اساتید دلسوزی که همیشه در دنیای علم و پژوهش امانتدار هستند و ذره ای در بین آنچه واقعی دارد و آنچه غیر واقعی است، خطا نمی کنند.
1- به واسطه ی رشته ی دانشگاهی بنده که ادبیات فارسی است، نگارنده هیچ دسترسی به آن مجلات بین المللی نداشته و تاکنون حتی یک مقاله نیز برای مجلات خارجی یا کنفرانسهای خارج از ایران ارسال نکرده است.
2-با این وجود در یادداشت مذکور ادعا نکرده ام که این ایده برای اولین بار از سوی بنده ارائه شده است.
3- شما به خود پیشنهاد فکر کنید. چکار دارید که در جای دیگر اجرا می شود یا خیر؟ مشکل اینجاست که برخی می گویند: در همه ی دنیا شیوه ی داوری مقالات همین طور است پس ما هم همین طور عمل کنیم. برخی هم مثل جناب عالی مدعی این شده اند که ایده را دزدیده ام.
در نهایت پیشنهادم به شما و همکاران منفی باف دیگر این است که به جای موضع گیری ستیزه گرانه و بدبینانه نسبت به این ایده کمی در باره ی معایب و محاسنش بیندیشید و ببینید که در ایارن قابل اجرا هست یا خیر. فارغ از این که مال کیست و کجا اجرا شده یا نشده.
باید قبول کنیم پویایی و زایا بودن علم در گرو تعامل با جهان خارج است. داشتن چند صد مجله علمی و پژوهشی به زبان فارسی کمکی به افزایش کیفیت پژوهش در ایران نمی کند.
البته مجلات ایرانی با زبان علمی جهانی (غالبا انگلیسی) قابل احترام هستند ولی متاسفانه به دلایل متعددی پربازدید و پرارجاع نمی باشند.
از مسئولان تقاضا داریم که این بساط را در ارتقاء اساتید جمع کنند
با تشکر از این همکار عزیز و پیشنهادات در مورد روند داوری. غیر از بند 1-1 در قسمت آسیب شناسی، بقیه بند ها هیچ ربطی به داوری و روند آن در دنیای علم ندارد. بلکه مربوط به عوامل فرهنگی بسیاری هستند که جای بحث آن در اینجا نیست.
اگر قرار بود در تمام بنگاه های انتشاراتی معتبر و ژورنالهای علمی در دنیا این مشکلات وجود داشته باشند، سنگ روی سنگ بند نبود و این روند طولانی بود.
ولی چرا در کشورهایی مانند کشور ما این مشکل وجود دارد!؟؟
مسلما تنها روند داوری نیست. بلکه عوامل فرهنگی اجتماعی بسیاری در این امر دخیل هستند که با هیچ قانونی درست نخواهند شد مگر اینکه خود ما بخواهیم، مگر اینکه صنعت «متوقع از پژوهشگران داخلی» داشته باشیم نه کارخانه مونتاژ کالاهای بنجل که نیازی به دانش ندارد، رقابت داشته باشیم نه حسادت و و و که متاسفانه با هزاران مقاله، علمی در ایران تولید نشده است، بلکه کارهای سطح سوم و چهارم کشورهایی مانند چین در ایران کپی برداری شده است و فقط رنگ آمیزی شده است!!!
خانه از پای بست ویران است!
نکته دیگر اینکه در مجلات خوب و معتبر نظر داوران پس از وصول مجددا توسط سردبیر تخصصی داوری خواهد شد و نظرات بایاس حذف خواهند شد
نگرانی مولف این نوشتار بی مورد است
متاسفانه بااین روندانداره گذاری کنونی ازهرموضوع ضعیف ازحیث پشتوانه علمی می توان باپرداخت پول مقاله چاپ کردبخصوص دراین کنفرانس هاکه محل درامدشده تاتبادل وافزایش علم پژوهشگران