می‌گویند پیشینه‌اش به دوران هخامنشیان باز‌می‌گردد. شهری بزرگ با حصاری محکم که اسکندر مقدونی هر چه کرد نتوانست آن را بگشاید. پس دستور داد که مسیر رودخانه را به سمت شهر بگردانند تا در آب غرق شود. بعدها اردشیر که تازه بر اردوان اشکانی شوریده بود، عهد کرد که اگر پیروزی حاصل شود در این محل شهر تازه‌ای بنا کند. همین هم شد. پس از نشستن بر تخت پادشاهی با کمک مهندسان، کوه‌های اطراف جلگه را برید و آب را از آن طریق خارج کرد. سپس بر زمین خشک، شهر جدید گور را ساخت و آنجا را تختگاه خود کرد. «گور» حالا اما یک شهر متروکه است. شهری باستانی در شهرستان فیروزآباد استان فارس که در آستانه ثبت جهانی قرار گرفته اما همزمان با مشکلات، آن چنان دست در گریبان است که هر زمان بیم آن می‌رود که چون نامش مدفون شود.
ساسانیان معتقد بودند که «جهان چهار بخش دارد و شهرها باید طوری ساخته شوند که به چار سوی جهان گشوده شوند» شاید از همین رو بود که شهر گور ساخته شد. شهری که اولین شهر دایره‌ای در ایران و یکی از نخستین شهرهای دایره‌ای در جهان به شمار میآید. گور یا فیروزآباد باستانی در قرن هفتم یا هشتم هجری به دلایل نامعلوم رو به ویرانی گذاشت و خالی از سکنه شد. به جای آن بیرونِ باروی شهر قدیم، روستایی سربرآورد که تا دوره قاجار به نام ده کوشک معروف بود. شهر کنونی فیروزآباد حاصل گسترش همان روستاست. روستایی که امروز سبب شده تا پلان دایره‌ای شهر باستانی گور را مورد تهدید قرار دهد.
وقتی گردی گور بر هم بریزد
علی اسدی، فعال حوزه میراث و باستان شناس در رابطه با ویژگی‌های تاریخی شهر اردشیرخوره به «ابتکار» می‌گوید: شهر اردشیرخوره نخستین شهر تاسیس شده به دست اردشیر بابکان موسس دولت ساسانی است. این شهر تاریخی دارای دقیق‌ترین پلان دایره‌ای در بین شهرهای مدور است. معماری این شهر به قدری دقیق است که پنداری با پرگاری دیوارهای اطراف شهر را رسم کرده‌اند. او با بیان اینکه شهر اردشیرخوره از نظر شهرسازی و معماری ایرانی جایگاه بسیاری مهمی دارد، می‌گوید: شهر اردشیرخوره شهری دایره‌ای به قطر 2 کیلومتر است که در مرکز آن برجی بزرگ بنا شده است. از این برج به عنوان نقطه مرکزی استفاده شده است که دایره شهر را به صورت مدور ایجاد کند. هم اکنون 30 متر از ارتفاع این برج باقی مانده است. این فعال حوزه میراث و باستان شناس بیان می‌کند: شهر اردشیرخوره الگویی برای ساخت شهرهای دیگر در دوره ساسانی شد. داخل این شهر تاریخی بناهای متعددی از جمله نخستین آتشکده چارطاقی دوره ساسانی قرار دارد که هم اکنون باقی مانده این بنای تاریخی در شهر به جای مانده است.
اسدی با بیان اینکه تقسیم‌بندی داخل شهر اردشیرخوره دقیق و منظم به صورت هندسی انجام شده است، می‌گوید: مرکز این شهر بناهای دولتی قرار دارند و اطراف آن نیز خانه‌های مسکونی مردم با فاصله بیشتری از بخش مرکزی شهر بنا شده است. علاوه بر اینها در بیرون از این شهر و در دشت فیروزآباد کاخ اردشیر بابکان بنا شده که کمی بعدتر از شهر ساخته شده است. به گفته این فعال حوزه میراث و باستان شناس، گرچه امروزه بخش عمده این کاخ که یکی از جاذبه‌های دشت فیروز آباد به شمار میآید، برجای مانده است اما شهر اردشیرخوره و همچنین کاخ با مشکلاتی دست و پنجره نرم می‌کنند.
اسدی، فعال حوزه میراث و باستان شناس در گفت‌و‌گو با «ابتکار» در رابطه با مشکلاتی که اکنون این شهر تاریخی با آن روبه رو است، می گوید: بخشی از اراضی شهر اردشیرخوره از سال‌ها پیش به دست کشاورزان مورد استفاده قرار می‌گیرد. به همین خاطر هر ساله به وسیله شخم زدن، آبیاری زمین و کانال کشی زمین‌ها بخشی از آثار تاریخی کشف نشده، تخریب می‌شود. به گفته علی اسدی، فعال حوزه میراث و باستان شناس یکی از خطراتی که امروزه این شهر تاریخی را تهدید می‌کند، از بین رفتن شکل هندسی و پلان دایره‌ای شکل شهر است. او ادامه می‌دهد: متاسفانه بحث مالکیت اراضی شهر تا به امروز انجام نشده و این احتمال وجود دارد که با ادامه دادن کشاورزی به تدریج حالت مدور شهر که امروزه از طریق عکس‌های هوایی قابل تشخیص است از بین برود و قابل تشخیص نباشد. به همین خاطر تملک اراضی شهر فیروزآباد یا اردشیرخوره قدیم اهمیت بسیاری دارد و باید تملک اراضی هر چه زودتر به نتیجه برسد.
گورستانی در جوار کاخ اردشیر
کمی آن سو تر از شهر گور یا شهر اردشیرخوره بقایای کاخی به جای مانده است. کاخی به نام کاخ اردشیر که حالا در جوارش گورستانی وجود دارد که همچنان مردگان در آن دفن می‌شوند. آن طور که اسدی می‌گوید، در جوار کاخ اردشیر، روستایی به نام آتشکده شکل گرفته است که قدمتش تقریبا به 50 یا 60 سال گذشته می‌رسد. نام روستای آتشکده از کاخ برگرفته شده و ساکنان اولیه این روستا را کسانی تشکیل می‌داده‌اند که برای کاوش به کاخ اردشیر رفت و آمد داشته‌اند. آنها آرام آرام در این مکان ساکن شد‌ه‌اند و کم کم روستای آتشکده امروزی را شکل داده‌‌اند. گرچه وجود این روستا خود تهدیدی برای کاخ محسوب می‌شود اما خطر بزرگ‌تر گورستان این روستا است. کاخ اردشیر بابکان گرچه جاذبه‌های تاریخی و گردشگری فیروزآباد محسوب می‌شود اما از لحاظ معماری نیز اهمیت بسیار دارد.
علی اسدی در این رابطه می‌گوید: پلان این کاخ به صورت الگویی برای کاخ سازی دوره ساسانی و دوره های اسلامی در آمده که نمونه های متاخر آن تا دوره قاجار نیز قابل پیگیری است. کاخ اردشیر بابکان دارای یک تالار مرکزی است که با الهام از پلان چهارطاقی ها ساخته شده و در انتهای کاخ نیز یک حیاط پشتی با اتاق هایی در اطراف آن ساخته شده است. همچنین این کاخ دارای طبقات دوم و سوم بوده که احتمالا از فضاهای فوقانی برای سکونت خانواده شاهی استفاده می شده است. کاخ اردشیر بابکان تالارهای تو در تو دارد و با گذشت ۱۸۰۰ سال از عمرش گچ‌بری بخش بالای دیوارهای درونی آن همچنان آسیب نادیده باقی مانده است.
با این حال اما گورستانی که در محوطه این کاخ وجود دارد تهدیدی برای این کاخ باستانی محسوب می‌شود. علی اسدی، فعال حوزه میراث و باستان شناس در رابطه با خطری که این کاخ را از جانب گورستان تهدید می‌کند، می گوید: مشکل اصلی، گورستان این روستا است. گورستانی که در کنار کاخ قرار گرفته است. امروزه باتوجه به اینکه عرصه کاخ فنس کشی شده و حصار دارد، اما گورستان داخل این حصار است و هنوز هم روستاییان مردگان خود را در داخل این قبرستان به خاک می‌سپارند. او به وجود آثار تاریخی در اطراف و محوطه کاخ اردشیر اشاره می‌کند و می‌گوید: مشکل بزرگ این است که در اطراف کاخ آثار تاریخی وجود دارد و با نبش قبرهای جدید این آثار از بین می‌رود. مضاف بر این، کاخ با وجود قبرهای جدیدی با منظره خوبی مواجه نخواهد بود. این فعال حوزه میراث و باستان شناس با بیان اینکه قدیمی ترین گورها در این قبرستان بیشتر از 60 سال عمر ندارند، ادامه می‌دهد: بحث جابه جایی گورستان قبلا مطرح شده و اهالی روستا نیز با این جابه جایی موافق هستند.
ثبت جهانی فیروزآباد تهدید می‌شود
دشت فیروزآباد باید امروز در انتظار ثبت جهانی است با این حال مشکلاتی اعم از تملک اراضی و دفن مردگان در حوالی کاخ اردشیر ثبت جهانی این مجموعه باستانی را دچار مشکل خواهد کرد. اسدی به پرونده ثبت جهانی مجموعه فیروزآباد، بیشاپور و سروستان اشاره می‌کند و می‌گوید: پرونده ثبت جهانی این شهرها امسال به احتمال زیاد به یونسکو فرستاده می شود و یکی از مسائلی که می‌تواند ثبت جهانی شهر اردشیرخوره را که بخش اصلی مجموعه فیروزآباد است با مشکل مواجه کند، عدم تملک اراضی این شهر است.
او در رابطه با تهدیداتی که روستا می‌تواند برای کاخ اردشیر داشته باشد، می‌گوید: اولین خانه‌های روستا 200 تا 300 متر با کاخ تاریخی اردشیر فاصله دارند. گرچه این روستا تهدیدی برای کاخ به شمار میآید اما در اولویت دوم به نسبت جابه جایی گورستان قرار دارد. با این حال خانه‌سازی در اطراف بناهای تاریخی ضوابط خاصی از جمله رعایت ارتفاع بنا و همگونی با منظره این اثر تاریخی دارد که افراد ملزم به رعایت آن هستند. اسدی در رابطه با حفاظت از این بنا بیان کرد: مسئولانی که از این کاخ حفاظت می‌کنند از ساکنین روستا هستند و بخشی از آنها تجربی کار و البته دلسوز هستند. با این حال توانایی این افراد محدود است و خود سازمان میراث باید برای حفظ این بنا فکری کند.
منبع: ابتکار