زن فریاد می‌زند و اشک می‌ریزد و از پرستارها می‌خواهد دختر ٦ساله‌اش را نجات دهند. شوهرش اما تلاش می‌کند خونسردی‌اش را حفظ کند و به سوال‌های پزشک پاسخ دهد. دختر را با علایم مسمومیت به بیمارستان آورده‌اند. پزشک بعد از توضیحات پدر متوجه می‌شود که کودک بستری‌شده قرص متادون پدرش را مصرف کرده است. ترس در چهره پدر موج می‌زند و ناله‌های مادر هر لحظه بیشتر می‌شود.
تیم فوریت‌های پزشکی دست به‌کار شده تا کودک را به زندگی بازگردانند. کمی آن‌طرف‌تر مردی جوان از درد به خود می‌پیچد. نامش حسین است. برادرش به پزشک توضیح می‌دهد که او پس از مصرف تریاک به این حال و روز افتاده است. تشخیص اولیه درباره حسین مسمومیت با تریاک سرب‌دار است. پرستار با تأسف به پزشک می‌گوید، فکر می‌کنم چهارمین بیمار امروز باشد.
«تریاک‌کِش»های حرفه‌ای وقتی پای بساط می‌نشینند، از مرغوبیت تریاکی حرف می‌زنند که کار دست خودشان است و دست دیگر معتادان از آن کوتاه. حالا مدتی است همین معتادان حرفه‌ای هم مات و مبهوت قواعد بازار شده‌اند. می‌گویند هر بازاری قاعده خودش را دارد و عوامل موثر بر بازار آن را «تنظیم» می‌کنند. «آدم‌های موثرِ» بازار غیرقانونی موادمخدر خواب خوش را از سر مصرف‌کننده‌ها پرانده‌اند. گویی حساب و کتاب کرده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که باید برای کنترل قیمت‌ها و کسب سود بیشتر بر افزودنی‌های تریاک بیفزایند. تصمیمی که باعث شده با به بازارآمدن «تریاک‌های سرب‌دار» چند هزارنفر با علایم مشترک و بر اثر مسمویت با سرب روانه بیمارستان‌های کشور بشوند.
از دی‌ماه ١٣٩٤ که موضوع تریاک‌های سرب‌دار درکشور مطرح شد تا همین امروز مراجعه معتادان تریاک به بیمارستان‌های کشور، افزایش یافته است. بنا بر آمارهای رسمی تاکنون فقط دو‌هزار نفر از این بیماران روانه بیمارستان لقمان تهران شده‌اند، اما همه کسانی که به بیمارستان‌های کشور می‌روند، جان سالم به در نمی‌برند. براساس اعلام پزشکی قانونی تنها در تهران ٨نفر جان باخته‌اند.
هرچند بعید است آمار قربانیان به همین عدد محدود باشد. یک پزشک درمانگر اعتیاد در استان کرمان که نمی‌خواهد نامش برده شود، می‌گوید: تعداد قربانیان بیش از ٨نفر است: «در بسیاری از شهرهای جنوب‌شرق کشور معتادان، تریاک را بر سایر موادمخدر ترجیح می‌دهند و به همین دلیل تعداد قربانیان می‌تواند در این مناطق بیشتر باشد. من درجریان مرگ دو تن از این بیماران قرار دارم اما چون نمونه آنها آزمایش نشده نمی‌توان آن را در آمار رسمی لحاظ کرد.»
مرگ را جلوی چشمانم دیدم
محمد یکی از معتادانی است که با علایم ناشی از مصرف تریاک سرب‌دار به بیمارستان رفته و جان سالم به در برده است. او از ٦سال پیش معتاد شده و در این مدت فقط تریاک مصرف کرده است، اما یک‌باره حالش بد شده و به بیمارستان رفته است؛ «٦سال بود مصرف می‌کردم. هم می‌خوردم و هم می‌کشیدم. هیچ‌وقت این‌طوری نشده بودم. دوهفته پیش حالم خیلی بد شد. حالت تهوع و دل‌درد داشتم، چشم‌هام می‌سوخت، پاهام فلج شده بودند. وقتی رسیدم بیمارستان مرگ را جلوی چشمانم دیدم.
دکترها معده‌ام را شست‌و‌شو دادند. ٥روز بستری بودم. وقتی مرخص شدم، رفتم سراغ فروشنده بهش گفتم بیچاره‌ام کردی. ولی خب آن بدبخت هم تقصیری ندارد؛ از کس دیگری خریده است، وگرنه هیچ فروشنده‌ای خودش را خراب نمی‌کند.» محمد می‌گوید که دیگر سراغ تریاک نمی‌رود و به قول خودش چون می‌داند درمان اعتیاد به این راحتی نیست، فعلا این روزها رفته سراغ متادون‌تراپی زیر نظر پزشک تا به قول خودش از تریاک دل بکند: «ولی باید همین متادون را هم زود کنار بگذارم. متادون هم بدبختی‌های خودش را دارد.»
پیشنهاد توزیع دولتی و کنترل‌شده
مصرف نکردن تریاک شاید به‌عنوان یک دستور‌العمل ساده قابل طرح باشد اما این‌که معتادان بتوانند به آن تن بدهند، با تردید جدی روبه‌روست. شاید به همین دلیل است که سعید صفاتیان، دبیر کارگروه کاهش تقاضای موادمخدر مجمع تشخیص، از لزوم گسترش اجرای برنامه کاهش آسیب درشرایط فعلی سخن می‌گوید و این‌که باید مصرف شربت تریاک و متادون به‌عنوان یک نگهدارنده جدی‌تر پیگیری شود. صفاتیان از احتمال ادامه وضع موجود نگران است و شاید به همین دلیل است که پا را فراتر از این می‌گذارد: «اگر وضع به همین شکل باقی بماند و تعداد قربانیان افزایش یابد، شاید لازم باشد درشرایط خاص دولت توزیع موادمخدر را به صورت کنترل‌شده انجام دهد.» او البته بلافاصله توضیح می‌دهد که مقصودش از طرح این پیشنهاد، آزادسازی توزیع موادمخدر نیست: «توزیع دولتی موادمخدر با آزادسازی مصرف موادمخدر متفاوت است و این طرح دربرخی کشورها تجربه شده است. با این حال باید همچنان اطلاعرسانی ادامه یابد و از طرفی دسترسی معتادان به شربت تریاک هم تسهیل شود.»
مراجعه انبوهِ معتادان مسموم با سرب به مراکزدرمانی، موجب شده مسئولان از لاک احتیاط بیرون بیایند و دایما درباره مصرف تریاک هشدار بدهند، اما در این میان پرسش‌ها و ابهام‌هایی هم وجود دارد. ازجمله این ٣ پرسش: مصرف تریاک حاوی سرب دقیقا چه اثری بر بدن معتادان می‌گذرد و ممکن است چه عوارضی داشته باشد؟ آیا واقعا به تریاک سرب اضافه می‌شود یا ماده دیگری حاوی سرب؟ مواد افزودنی در داخل کشور به تریاک اضافه می‌شود یا بیرون از مرزها؟
کمبود پادزهر سرب‌دار داروخانه‌های بیمارستانی
حمید اولیایی، فلوشیپ سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها، یکی از پزشکانی است که از زمستان سال گذشته تاکنون صدها بیمار مبتلا به علایم مسمومیت با سرب را در مراکزدرمانی استان یزد معاینه و درمان کرده است. بیمارانی که از استان‌های هرمزگان، یزد، سیستان‌وبلوچستان و کرمان در این مراکزدرمانی بستری شده بودند، نشانه‌ای است از گستردگی شیوع مصرف تریاک‌های حاوی سرب درکشور. به گفته او، برخی مطالعات نشان می‌دهد که در دهه٨٠ هم مواردی از مراجعه معتادان بر اثر مسمویت با سرب اتفاق افتاده؛ اما درچند ماه اخیر تعداد بیماران به حدی بوده که سابقه نداشته است. دردهای شکمی و بیماری استحاله‌ای مغز (انسفالوپاتی) دوعارضه اصلی مسمومیت با سرب است.
اولیایی عارضه دوم را بسیار خطرناک می‌داند: «انسفالوپاتی می‌تواند باعث مرگ بیمار هم شود. بروز بیماری کلیوی، دردهای عضلانی و مفصلی و نقرس از دیگر پیامدهای مصرف سرب است.» این متخصص سم‌شناسی هم مانند دیگر کارشناسان، مصرف خوراکی تریاک را در بروز مسمومیت حاد سرب موثر می‌داند: کسانی که مصرف خوراکی دارند یا شیره تریاک را مصرف می‌کنند با مشکلات جدی‌تری روبه‌رو می‌شوند، اما درشرایطی که مصرف‌کنندگان تریاک‌های سربی روانه بیمارستان‌های کشور می‌شوند، کمبود داروی پادزهر سرب هم یکی دیگر از دغدغه‌های جدی مراکزدرمانی است: «با کمبود داروهای پادزهر سرب در داروخانه‌های بیمارستانی کشور روبه‌رو هستیم و باید وزارت بهداشت در این زمینه چاره‌اندیشی کند. البته پزشکان درشرایط فعلی از برخی داروهای جایگزین استفاده می‌کنند اما پادزهرها باید خیلی فوری تأمین شوند.»
ما تریاکِ خوب را می‌شناسیم
این مصائب درشرایطی درکشور رخ می‌دهد که هنوز پرسش اصلی درباره نوع ماده‌ای که به تریاک اضافه می‌شود؛ پاسخ روشنی ندارد. حجت فروشنده موادمخدر است. او نزدیک به ١٥سال است که فروش موادمخدر را به‌عنوان شغل دوم برگزیده. آن هم فقط تریاک. در این مدت چندبار دستگیر شده و مدتی زندان بوده و هربار پس از آزادی دوباره دست به کار شده است. او از برخی روش‌های قاچاقچیان برای افزایش وزن تریاک پرده برمی‌دارد:
از جریان تریاک‌های سرب‌دار چیزی می‌دانید؟
من هم شنیده‌ام از گوشه و کنار. آدمی که اهل خریدوفروش باشه، هیچ‌وقت خودش رو خراب نمی‌کنه. این حرفا دروغه. سم کجا بود؟ کسی نمی‌ره با دست خودش به تریاک سم بزنه.
سم که نمی‌زنند. سرب قاطی‌اش می‌کنند.
خب حالا همون. فرقی نداره. بالاخره سرب هم سمه دیگه. اون‌هایی که شناخته‌شده هستن، هیچ‌وقت از این کارا نمی‌کنن. خیلی چیزا به تریاک اضافه می‌شه ولی کسی سرب نمی‌زنه. احتمالا دو سه نفر که پول کلانی داشتن، رفتن تریاک خریدن و سرب قاطیش کردن. شاید اون‌ورِ مرز این کارها رو می‌کنن. این‌ور مرز که هر کسی اهلش باشه می‌دونه چی بزنه توی تریاک که هم سنگین بشه هم مشکلی پیدا نشه.
چه چیزایی به تریاک اضافه می‌کنید؟ چرا اضافه می‌کنید؟
ما که این کارو نمی‌کنیم، ولی چرا نداره. برای این‌که وزنش بره بالاتر سود بهتری نصیب طرف بشه. من فقط فروشنده‌ام. اهل این کارا نیستم، ولی خب دیدم خیلی چیزا قاطی تریاک می‌کنن.
چه چیزهایی؟
مثلا کاکائو، جگر چرخ‌کرده گاو، جوشانده برگ کنف، چایی ارزون‌قیمت و چیزای دیگه. قرص ترامادول هم اضافه می‌کنن که گیرایی مواد بره بالا. بعضیا هم حنای هندی می‌زنن توی مواد. این کارها رو عمده‌فروش‌ها می‌کنن تقصیر ما نیست. ما تریاک خوب رو می‌شناسیم. تریاک‌هایی که رنگ‌شون خاکستری باشه، معلومه که خیلی قاطی دارن. تریاک باید شفاف و براق باشه.
الان تریاک کیلویی چند معامله می‌شود؟
لب مرز بین [٨٥٠] هزار تومن تا [یک] میلیون و٢٠٠هزار تومن خریدوفروش می‌شه، ولی خب تا بیاد داخل و پخش بشه گرون می‌شه.
درتهران چند؟
٢میلیون و٦٠٠ تا ٢میلیون و٨٠٠هزارتومن.
خب حالا اگر تریاک چیزی قاطی‌اش نباشد، هم همین قیمت است؟
نه آقا. همین الان آدم داریم که دنبال تریاکِ درجه یک می‌گرده. تریاکِ خوب تا کیلویی [٤میلیون] و٥٠٠هزارتومن هم فروش میره، ولی خب همه معتادها که نمی‌تونن این‌قدر پول بدن.
پای روغن موتور خودرو در میان است
معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با موادمخدر درباره نقاط مبهم ماجرا روایت دیگری دارد. پرویز افشار که مسئولیت سخنگویی این ستاد را هم برعهده دارد، احتمال افزوده شدن سرب را درخارج از کشور به تریاک «ضعیف» می‌داند: آنالیز تریاک‌های کشف‌شده درمبادی ورودی کشور در ماه‌های اخیر نشان می‌دهد که این مواد آغشتگی چندانی به سرب نداشته‌اند. به همین دلیل احتمالا قاچاقچیان داخلی با افزودن سرب یا ماده‌ای حاوی سرب قصد دارند نفع مالی بیشتری ببرند و بازار را در کنترل خودشان نگه دارند، اما قاچاقچیان چه ماده‌ای را به تریاک اضافه می‌کنند؟
افشار عقیده دارد این ماده احتمالا بسیار قوی روغن موتور خودرو است: «قاچاقچی‌ها از روغن موتور خودرو به دلیل خاصیت روان‌کنندگی در هنگام آماده کردن تریاک استفاده می‌کنند. همین افزودن روغن موتور خودرو می‌تواند عامل بروز مشکلات اخیر باشد، چراکه میزان سرب در روغن موتور زیاد است.» این نخستین‌بار نیست که از روغن موتور خودرو به‌عنوان متهم اصلی بالارفتن میزان سرب در تریاک حرف می‌زنند. اردیبهشت‌ماه امسال بود که کیوان الچیان، عضو انجمن متخصصان داخلی ایران با ابراز نگرانی از مسمومیت‌های ناشی از مصرف تریاک گفته بود: «در این ماده مخدر، از روغن سوخته خودرو استفاده شده که سیاه‌رنگ و سنگین است و به دلیل داشتن حجم زیاد سرب، کاهش سطح هوشیاری افراد و نارسایی کبدی و حتی مرگ بیماران را هم درپی دارد.» با این حال سخنگوی ستاد مبارزه با موادمخدر تأکید می‌کند، تاکنون کارگاهی که در آن مواد افزودنی به تریاک اضافه شود، کشف نشده است.
پس نمی‌توان دراین‌باره با اطمینان سخن گفت. افشار اطلاعرسانی گسترده به مردم را بهترین کار درشرایط فعلی می‌داند. او این انتقاد را که اطلاعرسانی دراین‌باره محافظه‌کارانه بوده، هم رد می‌کند: «ما از همان روزهای اول به اتفاق مسئولان وزارت بهداشت و سایر دستگاه‌ها جلسه داشتیم و برای تهیه داروهای مورد نیاز درمان مسمومیت هم از طرف وزارت بهداشت اقدام لازم انجام شده و به اندازه کافی دارو وارد کشور شده است.» دسترسی آسان معتادان به شربت تریاک یکی دیگر از همین کارهای فوری مورد اشاره سخنگوی ستاد مبارزه با موادمخدر است، زیرا به نظر افشار فعلا باید تلاش کرد معتادان به جای مصرف تریاک سراغ شربت تریاک یا مصرف متادون زیرنظر پزشک بروند.
ترس و لرز معتادان
حالا دیگر «تریاک‌کِش»های حرفه‌ای هم ترس برشان داشته که نکند مثل فلان رفیق‌شان تریاک‌کشی یا تریاک‌خوری ناکارشان کند. حالا خیلی‌ها وقت خرید از فروشنده تضمین می‌خواهند و خیلی‌های دیگر قید این همه ترس و لرز را می‌زنند و صاف می‌روند سراغ شربت تریاک یا متادون و شاید هم چیزهای دیگر. برخی هم در این میان عزم درمان می‌کنند. شاید به زودی ساز و کار بازار، موجب شود قاچاقچیان از ترس از دست رفتن بازارشان تغییر روش دهند تا آن روز اما بساط کُری‌خوانی معتادها برای هم‌محفلی‌هایشان درباره تریاکِ ناب تعطیل است.
آمارهای موجود از تعداد معتادان دقیق نیست
فرید براتی( رئیس سابق پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی): ناخالصی داشتن موادمخدر موردی است که نه‌تنها در مواد صنعتی و جدید، بلکه در موادمخدر سنتی هم سابقه‌دار است و اخیرا به دلیل رسانه‌ای شدن این موارد و البته بیشتر شدن تعداد افرادی که توسط این مواد آسیب دیده‌اند، به چشم می‌آید. پیش از این هم تریاک‌هایی که در بازار وجود داشتند با جگر، خون، امعاء و احشاء مخلوط می‌شدند تا مواد سنگین‌تر شود و از آنجایی که فروش این مواد از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارد، ناخالصی بیشتر هم صرفه اقتصادی بیشتری برای پخش‌کنندگان داشت.
سرب هم ازجمله مواردی است که می‌تواند بر روی حجم مواد اثرگذار باشد و حجم آن را به‌شدت افزایش دهد؛ اما این‌که بدانیم این حجم سرب موجود در تریاک‌ها از چه منشایی است، بسیار دشوار است و نمی‌توان به نتیجه درستی رسید و البته برخی معتقدند که سرب موجود در تریاک‌ها از خارج از کشور به مواد اضافه شده است. نکته مهم اما پیدا کردن راه‌حلی است تا افرادی که مصرف‌کننده این مواد هستند با این میزان از آلودگی روبه‌رو نباشند که یکی از این راه‌حل‌ها می‌تواند توزیع تریاک سالم باشد که البته این مورد در سال‌های پیش از انقلاب تجربه شده است.
در آن زمان به افراد بالای ٦٠سال کوپن مصرف مواد داده می‌شد و افراد بدون واسطه می‌توانستند به تریاک دست پیدا کنند. این مورد موافقان و مخالفان زیادی هم داشت؛ عده‌ای بر اين نظر بودند که این امر باعث افزایش میزان مصرف در کشور مي‌شود و عده دیگری هم حذف واسطه و پاک بودن مواد را دلیل موافقت خود می‌دانستند. درنهایت برای اجرای چنین طرح‌هایی، ستاد مبارزه با موادمخدر و سازمان‌های مسئول دیگر، باید تحقیقات لازم را انجام دهند تا مشخص شود که آیا چنین طرحی امکان عملیاتی شدن دارد یا خیر.
نکته‌ای که درباره راه‌اندازی اتاق امن برای مصرف هرویین هم مورد توجه قرار گرفت؛ اتاق‌هایی که در بسیاری از کشورهای دیگر دنیا مورد استفاده قرار گرفته و در ایران هم قرار است ایجاد شود. اتاق‌هایی که می‌توانند معتادان هرویین را از آلودگی بسیار زیادی که این مواد دارد، ایمن کند و از طرفی رابطه بین معتادان و قاچاقچیان را هم به حداقل برساند. ادامه این روند حتی می‌تواند باعث بهبود وضع افراد درگیر با اعتیاد هم شده و حتی کمکی برای ترک‌کردنشان باشد. درنهایت هم باید گفت که سازمان‌های مسئول باید توجه ویژه‌ای به تغییر روند رسیدگی به وضع معتادان داشته باشند.
از سال ١٣٩٠ که براساس اعلام رسمی یک‌میلیون و چهارصد‌هزار نفر معتاد در کشور وجود داشته تا حال حاضر، پنج‌سال گذشته و در تمامی این سال‌ها نه‌تنها تعداد معتادان افزایش داشته بلکه نوع مواد هم تغییرات زیادی به خود دیده و همه اینها یعنی باید نحوه برخورد با این افراد مورد بازنگری قرار گیرد و این نکته را هم در نظر داشت که آمارهای موجود از تعداد معتادان، عموما آمارهای درست و دقیقی نیست.