پرچم ايران، به رنگ‌های سبز، سفيد، و قرمز، در ميان اين سه رنگ بسته به نوع حکومت‌هايی که بر ايران فرمانروايی کرده‌اند گاه شير و خورشيد و گاه سفيد (بدون نشان) قرار گرفته است، در حال حاضر نشانی که بيان‌گر «الله» و شعار «لااله الا الله» است به رنگ قرمز در ميان پرچم و روی رنگ سفيد قرار گرفته است، همچنين ۲۲ «الله‌اکبر» به رنگ سفيد و به نشانه پيروزی انقلاب در روز ۲۲ بهمن، در حاشيه پايين رنگ سبز و حاشيه بالای رنگ قرمز قرار گرفته است.
معنای رنگ‌های پرچمسبز: نشانه خرمی و دوستی
سفيد: صلح و دوستی (بر گرفته از نشانه زرتشتيان)
قرمز: نشان خون از دست رفتگان در راه ايران (شهيدان)
اين سه رنگ از دير باز در نمادهای ايرانی بکار می‌رفته‌اند. برای نمونه در نگاره‌هايی که از کاخ‌های شوش به دست آمده است اين سه رنگ را می‌توان ديد.
درفش کاويانیدرفش کاویانی، نمادی از کاوه آهنگر ، فریدون و جمشید
اشاره به درفش کاویانی در اساطیر ایران، به قیام کاوه آهنگر علیه ظلم و ستم آژی‌دهاک (ضحاک) برمی‌گردد. در آن هنگام، کاوه برای آنکه مردم را علیه ضحاک بشوراند، پیش‌بند چرمی خود را بر سر چوبی کرد و آن را بالا گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانروای خونخوار را در هم کوبید و فریدون را بر تخت شاهی نشانید.
فریدون نیز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواند و بدین سان درفش کاویانی پدید آمد. بعدها نیز هر پادشاهی بدان گوهری می‌افزود، بگونه‌ای که در شب نیز درفش کاویان می‌درخشید. درفش کاویان نشان جمشید و نشان فریدون نیز نامیده می‌شد.
محمدبن جرير طبری در کتاب تاريخ خود به نام «الامم و الملوک» می‌نويسد: درفش کاويان از پوست پلنگ درست شده، به درازای دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بين نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتی‌متر به حساب آوريم، تقريبا پنج متر عرض و هفت متر طول می‌شود. ابوالحسن مسعودی نيز در «مروج الذهب» به همين موضوع اشاره می‌کند.
به روايت اغلب کتاب‌های تاريخی، درفش کاويان زمان ساسانيان از پوست شير يا پلنگ ساخته شده بود، بدون آنکه نقش جانوری بر روی آن باشد. هر پادشاهی که به قدرت می‌رسيد، تعدادی جواهر بر آن می‌افزود. به هنگام حمله اعراب به ايران، در جنگی که در اطراف شهر نهاوند درگرفت، درفش کاويان به دست آنان افتاد و چون آن را همراه با فرش مشهور «بهارستان» نزد عمر بن خطاب، خليفه مسلمانان، بردند، وی از بسياری گوهرها، درها و جواهراتی که به درفش آويخته شده بود، دچار شگفتی شد و به نوشته فضل الله حسينی قزوينی در کتاب المعجم: «... سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانيدند.»
پرچم ايران پس از تازش تازيان
درفش به جا مانده از کوروش بزرگ
فروهر آراسته شده به سه رنگ سبز، سفید، قرمز به جا مانده از دوران هخامنشیان
درفش اشکانیان با خورشید آراسته می شده است
درفش کاویانی در دوران ساسانی هم مطرح بوده است
پس از تازش تازيان به ايران، ايرانيان تا ۲۰۰ سال هيچ درفش يا پرچمی نداشتند و تنها دو نفر از قهرمانان ملی ايران زمين، يعنی ابومسلم خراسانی و بابک خرمدين، دارای پرچم بودند. ابومسلم پرچمی يک سره سياه رنگ داشت و بابک سرخ رنگ، به همين روی بود که طرفداران اين دو را سياه‌جامگان و سرخ‌جامگان می‌خواندند. از آنجایی که علمای اسلام تصويرپردازی و نگارگری را حرام می‌دانستند تا سال‌های مديد هيچ نقش و نگاری از جانداران بر روی درفش‌ها تصوير نمی‌شد.
رنگ سیاه نماد پیروان ابومسلم خراسانی
رنگ سرخ نماد پیروان بابک خرم دین
نخستين تصوير روی پرچم ايران
در سال ۲۵۵ خورشيدی (۹۷۹ميلادی) که غزنويان، با شکست دادن سامانيان، زمام امور را در دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی برای نخستين بار دستور داد نقش يک ماه را بر روی پرچم خود که رنگ زمينه آن يکسره سياه بود، زردوزی کنند. سپس در سال ۴۱۰ خورشيدی (۱۰۳۱ ميلادی) سلطان مسعود غزنوی به انگيزه دلبستگی به شکار شير دستور داد نقش و نگار يک شير جايگزين ماه شود و از آن پس هيچگاه تصوير شير از روی پرچم ملی ايران برداشته نشد؛ تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ (۱۹۷۹ ميلادی).
افزوده شدن نقش خورشيد بر پشت شيرحجم عظیم شواهد تاریخی و متون ادبی و باستان‌شناسی که احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی گردآوری و بررسی کرده‌اند، نشان می‌دهد خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقةالبروج از قرن هفتم هجری نقشی نمادین و رایج شد. تحقیقات مینوی، نفیسی و کسروی نشان می‌دهد این نشان از ستاره‌بینی وارد فرهنگ عام، نشان‌ها و نقوش هنری شده است و از آنجا به تدریج و در حدود قرن نهم هجری (معادل قرن پانزده میلادی) به نقوش پرچم‌ها وارد می‌شود. به گفته شاپور شهبازی در ایرانیکا «این نماد تلفیقی از سنن کهن ایران و عرب و ترک و مغول بود.»
قدیمی‌ترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دوره تیموریان بر می‌گردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس‌الدین کاشانی (یک منظومه از جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شده‌است. این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابور را نشان می‌دهد. سربازان را نشان می‌دهد که پرچمی مزین به نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر مزین به هلال ماه حمل می‌کنند.
سلجوقیان
فؤاد کوپریلی در نوشتاری که در مورد پرچم قبایل ترک دارد، در مورد پرچم‌های دوره ایلخانان و تیموریان می‌نویسد:
«در نقاشی‌های برخی از نسخه‌های فارسی راجع به تاریخ مغول، پرچمی با زمینه آبی و تصویر گرگ و سایر نقوش مشاهده می‌شود که اثبات مطابقت آنها با واقعیات تاریخی نیاز به تحقیق دارد. به نوشته حافظ ابرو، امیراحمد خلج پرچم سرخ داشته است. در سپاه از پرچم‌هایی به رنگ‌های زرد و قرمز نیز استفاده می‌شده و روی آنها تصاویر گوناگونی از قبیل اژدها، شیر، قره قوش (نوعی عقاب) و شیر و خورشید منقوش بوده است. احتمال زیاد می‌رود که تمغاهای خصوصی نیز روی پرچم‌ها به کار می‌رفته است. در این دوره، به مقامات بلندپایه پرچم و طبل و علَم نظامی (به مغولی: توغ و کورْگه) داده می‌شده است. ایلخانیان از سویی تحت تأثیر آداب و رسوم کهن مغول ـ ترک و از سوی دیگر تحت تأثیر غزنویان و سلجوقیان بودند و به‌ویژه در مظاهر حقوقی و علامات حکومتی از تمدن سلجوقیان متأثر بودند. بر نوک پرچم‌ها، هلال («ماهچه عَلَم») فلزی نصب می‌شد.»
تیموریان
راهبی اسپانیایی که در قرن هشتم در کتابش تصویری از پرچم ایران با زمینه زرد و تمگای (تمغا) چهار گوش قرمز در وسط ارائه می‌کند که به احتمال زیاد به دوره ایلخانیان تعلق دارد. در نسخه‌ای از شاهنامه نوشته شده در قرن نهم (زمان مغول‌ها) نگاره‌ای به چشم می‌خورد که پرچمی را با تصویر شیر و خورشید در وسط نمایش می‌دهد. این پرچم به احتمال زیاد متعلق به ایلخانیان است، زیرا این نقش، نقشی رایج روی سکه‌های ایلخانان بوده است.
فؤاد کوپریلی همچنین می‌گوید:
«تصویر شیر و خورشید در سکه‌های برخی از فرمانروایان این سلسله (آق قویونلوها) و بعضی سلسله‌های دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت. با وجود این، می‌توان حدس زد به منزله نقش نیز در بعضی پرچم‌ها به کار رفته باشد.»
با توجه به این پرچم و نمونه‌های مشابه آن در قرن نهم هجری قمری (پانزده میلادی)، بسیاری از مراجع معتبر مانند دانشنامه بریتانیکا و ایرانیکا زمان اولین مدارک موجود از استفاده شیر و خورشید در پرچم‌های ایران را این دوران می‌دانند.
پرچم در دوران صفوياندر ميان شاهان سلسله صفويان که حدود ۲۳۰ سال بر ايران حاکم بودند، تنها شاه اسماعيل اول و شاه تهماسب اول بر روی پرچم خود نقش شير و خورشيد نداشتند. پرچم شاه اسماعيل يک سره سبز رنگ بود و بر بالای آن تصوير ماه قرار داشت. شاه تهماسب نيز چون خود زاده ماه فروردين (برج حمل) بود، دستور داد به جای شير و خورشيد تصوير گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روی پرچم‌ها و هم بر سکه‌ها ترسيم کنند. پرچم ايران در بقيه دوران حاکميت صفويان سبز رنگ بود و شير و خورشيد را بر روی آن زردوزی می‌کردند. البته موقعيت و طرز قرار گرفتن شير در همه اين پرچم‌ها يکسان نبوده، شير، گاه نشسته بوده، گاه نيمرخ و گاه رو به سوی بيننده بوده است. در بعضی موارد هم خورشيد از شير جدا بوده و گاه چسبيده به آن. به استناد سياحتنامه ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، استفاده او بيرق‌های نوک تيز و باريک که بر روی آن آيه‌ای از قرآن و تصوير شمشير دو سر حضرت علی (ع) يا شير خورشيد بوده، در دوران صفويان رسم بوده است. به نظر می‌آيد پرچم ايران تا زمان قاجارها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده نه چهارگوش.
مهم‌ترین و اصلی‌ترین پرچم دوران صفویه (نشان شیر و خورشید برای اولین بار به طور رسمی از اینجا وارد پرچم ایران شده است.)
پرچم شاه اسماعیل
پرچم شاه طهماسب
پرچم در عهد نادرشاه افشار
نادر که مردی خودساخته بود، توانست با کوششی عظيم ايران را از حکومت ملوک الطوايفی رها ساخته، بار ديگر يکپارچه و متحد کند. سپاه او از سوی جنوب تا دهلی، از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا و از غرب تا موصل و کرکوک و بغداد و از شرق تا مرز چين پيشروی کرد. در همين دوره بود که تغييراتی در خور در پرچم ملی و نظامی ايران به‌وجود آمد. درفش شاهی يا بيرق سلطنتی در دوران نادرشاه از ابريشم سرخ و زرد ساخته می‌شد و بر روی آن تصوير شير و خورشيد هم وجود داشت؛ اما درفش ملی ايرانيان در اين زمان سه رنگ سبز و سفيد و سرخ با شيری در حالت نيمرخ و در حال راه رفتن داشته که خورشيدی نيمه بر آمده بر پشت آن بود و در درون دايره خورشيد نوشته بود: «المک الله».
یکی از پرچم‌های افشاریان
سپاهيان نادر در تصويری که از جنگ وی با محمد گورکانی، پادشاه هند، کشيده شده‌است، بيرقی سه گوش با رنگ سفيد در دست دارند که در گوشه بالايی آن نواری سبزرنگ و در قسمت پايينی آن نواری سرخ دوخته شده است. شيری با دم برافراشته به صورت نيمرخ در حال راه رفتن است و درون دايره خورشيد آن باز هم «المک الله» آمده است. بر اين اساس می‌توان گفت پرچم سه رنگ عهد نادر مادر پرچم سه رنگ فعلی ايران است، زيرا در اين زمان بود که برای نخستين بار اين سه رنگ بر روی پرچم‌های نظامی و ملی آمد، هر چند هنوز پرچم‌ها سه گوشه بودند.
پرچم زندیان
دوره قاجارها، پرچم چهار گوشهدر دوران آغا محمدخان قاجار، سر سلسله قاجاريان، چند تغيير اساسی در شکل و رنگ پرچم داده شد، يکی اينکه شکل آن برای نخستين بار از سه گوشه به چهارگوشه تغيير يافت و دوم اينکه آغامحمدخان به دليل دشمنی که با نادر داشت، سه رنگ سبز و سفيد و سرخ پرچم نادری را برداشت و تنها رنگ سرخ را روی پرچم گذارد. دايره سفيد رنگ بزرگی در ميان اين پرچم بود که در آن تصوير شير و خورشيد به رسم معمول وجود داشت، با اين تفاوت بارز که برای نخستين بار شمشيری در دست شير قرار داده شده بود. در عهد فتحعلی شاه قاجار، ايران دارای پرچمی دوگانه شد. يکی پرچمی يکسره سرخ با شيری نشسته و خورشيد بر پشت که پرتوهای آن سراسر آن را پوشانده بود.
پرچم آقا محمدخان
نکته شگفتی‌آور اين که شير پرچم زمان صلح شمشير به دست داشت، در حالی که در پرچم عهد جنگ چنين نبود. در زمان فتحعلی شاه بود که استفاده از پرچم سفيد رنگ برای مقاصد ديپلماتيک و سياسی مرسوم شد. در تصويری که يک نقاش روس از ورود سفير ايران «ابوالحسن خان شيرازی» به دربار تزار روس کشيده، پرچمی سفيد رنگ منقوش به شير و خورشيد و شمشير، پيشاپيش سفير در حرکت است. سال‌ها بعد، اميرکبير از اين ويژگی پرچم‌های سه‌گانه دوره فتحعلی شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزی را ريخت. برای نخستين بار در زمان محمدشاه قاجار (جانشين فتحعلی شاه) تاجی بر بالای خورشيد قرار داده شد. در اين دوره هم دو درفش يا پرچم به کار می‌رفته است که بر روی يکی شمشير دو سر حضرت علی (ع) و بر ديگری شير و خورشيد قرار داشت که پرچم اول درفش شاهی و دومی درفش ملی و نظامی بود.
اميرکبير و پرچم ايران
ميرزا تقی خان اميرکبير، بزرگمرد تاريخ ايران، دلبستگی ويژه‌ای به نادرشاه داشت و به همين سبب بود که پيوسته به ناصرالدين شاه توصيه می‌کرد شرح زندگی نادر را بخواند. اميرکبير همان رنگ‌های پرچم نادر را پذيرفت، اما دستور داد شکل پرچم مستطيل باشد (بر خلاف شکل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سراسر زمينه پرچم سفيد، با يک نوار سبز به عرض تقريبی ۱۰ سانتی‌متر در گوشه بالايی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پايين پرچم دوخته شود و نشان شير و خورشيد و شمشير در ميانه پرچم قرار گيرد، بدون آنکه تاجی بر بالای خورشيد گذاشته شود. بدين ترتيب پرچم ايران تقريبا به شکل و فرم پرچم امروزی ايران درآمد.
پرچم ایران در زمان امیر کبیر
انقلاب مشروطيت و پرچم ايرانبا پيروزی جنبش مشروطه خواهی در ايران و گردن نهادن مظفرالدين شاه به تشکيل مجلس، نمايندگان مردم در مجلس‌های اول و دوم به کار تدوين قانون اساسی و متمم آن پرداختند. در اصل پنجم متمم قانون اساسی آمده بود:
«الوان رسمی بيرق ايران، سبز و سفيد و سرخ و علامت شير و خورشيد است»
کاملاً مشخص است که نمايندگان در تصويب اين اصل شتابزده بوده‌اند، زيرا اشاره‌ای به ترتيب قرار گرفتن رنگ‌ها، افقی يا عمودی بودن آنها و اينکه شير و خورشيد بر کدام يک از رنگ‌ها قرار گيرد، به ميان نيامده بود. همچنين درباره وجود يا نبود شمشير يا جهت روی شير ذکری نشده بود. به نظر می‌رسد بخشی از عجله نمايندگان به دليل وجود شماری روحاني در مجلس بوده که استفاده از تصوير را حرام می‌دانستند. نمايندگان نوانديش در توجيه رنگ‌های به کار رفته در پرچم به استدلالات دينی متوسل شدند، بدين ترتيب که می‌گفتند رنگ سبز، رنگ دلخواه پيامبر اسلام (ع) و رنگ دين است، بنابراين پيشنهاد می‌شود رنگ سبز در بالای پرچم ملی ايران قرار گيرد. در مورد رنگ سفيد نيز به اين حقيقت تاريخی استناد شد که رنگ سفيد رنگ مورد علاقه زرتشتيان است، اقليت دينی که هزاران سال در ايران به صلح و صفا زندگی کرده‌اند و اينکه سفيد نماد صلح، آشتی و پاکدامنی است و لازم است در زير رنگ سبز قرار گيرد. در مورد رنگ سرخ نيز با اشاره به ارزش خون شهيد در اسلام، به ويژه امام حسين (ع) و جان باختگان انقلاب مشروطيت، به ضرورت پاسداشت خون شهيدان اشاره شد. وقتی نمايندگان روحانی با اين استدلال‌ها مجاب شده بودند و زمينه مساعد شده بود، نوانديشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شير و خورشيد کشاندند و اين موضوع را اين گونه توجيه کردند که انقلاب مشروطيت در مرداد (سال ۱۲۸۵ هجری شمسی / ۱۹۰۶ ميلادی) به پيروزی رسيد؛ يعنی در برج اسد (شير). از سوی ديگر چون اکثر ايرانيان مسلمان شيعه و پيرو علی (ع) هستند و اسدالله از القاب حضرت علی (ع) است، بنابراين شير هم نشانه مرداد است و هم نشانه امام اول شيعيان. در مورد خورشيد نيز چون انقلاب مشروطه در ميانه ماه مرداد به پيروزی رسيد و خورشيد در اين ايام در اوج نيرومندی و گرمای خود است، پيشنهاد شد خورشيد را نيز بر پشت شير سوار کنند که اين شير و خورشيد هم نشانه علی (ع) باشد هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، يعنی روز پيروزی مشروطه‌خواهان، و البته وقتی شير را نشانه پيشوای امام اول علی (ع) بدانيم، لازم است شمشير ذوالفقار را نيز به دستش بدهيم. بدين ترتيب برای اولين بار پرچم ملی ايران به طور رسمی در قانون اساسی به‌عنوان نماد استقلال و حاکميت ملی مطرح شد. در سال ۱۳۳۶ منوچهر اقبال، نخست وزير وقت، به پيشنهاد هيئتی از نمايندگان وزارت خانه‌های خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طی بخش‌نامه‌ای ابعاد و جزئيات ديگر پرچم را مشخص کرد. بخش‌نامه ديگری در سال ۱۳۳۷ در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر و طی آن مقرر شد طول پرچم اندکی بيش از يک برابر و نيم عرضش باشد.
پرچم ایران در دوران مشروطیت
پرچم ایران دردوران پهلوی
پرچم بعد از انقلاب اسلامی
در اصل هجدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران مصوب سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹ ميلادی) در مورد پرچم گفته شده است، پرچم جمهوری اسلامی از سه رنگ سبز، سفيد و سرخ تشکيل می‌شود و نشانه جمهوری اسلامی ( لااله الا الله) در وسط آن قرار دارد.طراح اصلی پرچم جمهوری اسلامی ایران، دکتر حمید ندیمی است؛ او استاد درس نظریه و روش‌های طراحی در رشته معماری دانشگاه شهید بهشتی است.و یک کمیسیون نوزده نفره ویژگی‌های پرچم را تعیین کرده‌اند.
منبع: زومیت