اعتیاد و آسیب‌های ناشی از سوءمصرف موادمخدر ابعاد گسترده و پیچیده‌ای دارد که هر دستگاه و سازمانی به فراخور حوزه اختیارات خود در قبال این پدیده مسئولیت‌هایی دارد. در این بین درمان و بهبودی مبتلایان به این بیماری مزمن و پیش‌رونده از وظایف وزارت بهداشت است. وظیفه‌ای که از سال ١٣٨١ برعهده اداره پیشگیری و درمان سوءمصرف موادمخدر این وزارتخانه قرار گرفت.
شیوع بالای اعتیاد در بین گروه‌های مختلف سنی تنوع موادمخدر و تغییر الگوهای مصرف در خلال این سال‌ها باعث شده تا دامنه فعالیت این اداره دستخوش تغییرات زیادی شود. موضوعی که باعث شده تا توقعات از وزارت بهداشت درحوزه درمان و پیشگیری از مصرف موادمخدر درکشور افزایش پیدا کند اما وزارت بهداشت تا چه حد توانسته انتظارات را در این خصوص پاسخ دهد و برای بهبود کمی و کیفی درمان این گروه از بیماران چه برنامه‌هایی دارد.
به همین منظور به سراغ علیرضا نوروزی رئیس اداره پیشگیری و درمان سوءمصرف موادمخدر وزارت بهداشت رفتیم و دقایقی را با او همکلام شدیم، در ادامه گفت‌وگوی «شهروند» با او را می‌خوانید:
با توجه به شیوع اعتیاد درجامعه و تنوع بالای موادمخدر درچند سال اخیر اداره پیشگیری و درمان سوءمصرف موادمخدر وزارت بهداشت چه اقداماتی را برای مبتلایان به اعتیاد انجام داده است؟
ساختار این اداره در سال ١٣٨١ در وزارت بهداشت پایه‌ریزی شد. این اداره در ابتدا ساختار بسیار محدودی داشت و به تدریج دامنه فعالیت‌هایش گسترش پیدا کرد. این اداره در سه حوزه پیشگیری اولیه، درمان و کاهش آسیب فعالیت می‌کند. مرگ‌ومیر ناشی از مصرف موادمخدر «اوردوز» انتقال بیماری‌های خونی، ایدز و هپاتیت از مهم‌ترین آسیب‌های مصرف موادمخدر است. در این زمینه نگرانی زیادی وجود دارد. به‌ویژه برای معتادان تزریقی انتقال بیماری‌های خونی یکی از نگرانی مجموعه وزارت بهداشت است، به همین دلیل هم این اداره درحوزه کاهش آسیب‌های مصرف موادمخدر بیشتر بر کاهش و کنترل انتقال بیماری‌های خونی تمرکز دارد. به عبارت دیگر یکی از برنامه‌های اصلی ما کاهش آسیب‌های مصرف موادمخدر در جمعیت هدف یا همان افراد مبتلا به بیماری اعتیاد است.
یکی از مهم‌ترین اهداف ما در این برنامه جلوگیری از انتقال «H I V» در بین معتادان است. درحوزه درمان هم برنامه ما توزیع داروهای نگهدارنده در کلینیک‌های ترک اعتیاد است؛ با این هدف که بیماران مبتلا به اعتیاد از مصرف مواد غیرقانونی جدا شوند و فرصتی برای بهبودی و درمان کامل دراختیار داشته باشند، تا درنهایت بتوانند به عملکردهای طبیعی در زندگی برگردند. این روش کمک خیلی زیادی به این بیماران می‌کند. درکنار این اقدامات ما مراکزی را درحاشیه شهرها راه‌اندازی کردیم. این مراکز با استفاده از اکیپ‌های سیار به میان این گروه از بیماران می‌روند تا ضمن ارایه خدمات‌درمانی و توزیع لوازم بهداشتی و سرنگ به منظور کاهش آسیب‌های ناشی از مصرف مواد، با مشاوره و راهنمایی آنها را تشویق می‌کنند تا به مراکز مجهز برای دریافت خدمات‌درمانی مراجعه کنند. هر مرکز گذری ٢ تا ٥ اکیپ سیار دارد که به بیماران مبتلا به اعتیاد درحاشیه شهرها خدمات‌درمانی و بهداشتی ارایه می‌کند.
این برنامه درحال حاضر هم اجرا می‌شود؟
بله. در بسیاری از مناطق این برنامه ادامه دارد. اتفاقا اعزام گروه‌های سیار نتایج بسیار خوبی داشته و با استقبال خوبی از طرف مبتلایان به اعتیاد مواجه شده است. مناطق مختلفی از ما درخواست اعزام تیم‌های سیار را دارند، ولی به دلیل کمبود منابع توسعه و گسترش آن برای ما مقدور نیست. البته به دلیل تغییر الگو مصرف موادمخدر و به دنبال آن تغییر در آسیب‌های ناشی از آن این مراکز کارکرد اصلی خود را از دست داده‌اند. به همین دلیل در برخی از مناطق این مراکز گذری دیگر فعالیت ندارند.
آیا تاکنون ارزیابی از نتایج حاصل از استقرار این مراکز صورت گرفته است؟
بله. همان‌طور که ارزیابی‌های ما نشان می‌دهد این طرح در کاهش آسیب‌های موادمخدر بسیار موفق بوده است. ارزیابی که در این خصوص انجام شده، نشان می‌دهد در مناطقی که این مراکز مستقر هستند، شیوع بیماری‌هایی چون ایدز و هپاتیت به شدت کاهش داشته است. معمولا سرعت انتقال بیماری‌های عفونی و خونی در بین بیماران مبتلا به اعتیاد بسیار زیاد است، درحالی که آمارهای ما نشان می‌دهد، درمناطقی که این مراکز مستقر هستند، با وجود تعداد بالای معتادان شیوع این بیماری‌ها بسیار پایین است.
آمار دقیقی درخصوص میزان شیوع ایدز و هپاتیت در بین معتادان دارید؟
از کل موارد شناسایی شده در بین مبتلایان به ایدز ٦٧درصد از آنها از طریق استفاده از سرنگ آلوده به این بیماری مبتلا شدهاند ولی این روند متناظر با برنامه‌های کاهش آسیب مصرف موادمخدر وزارت بهداشت کاهش یافته است. براساس یک مطالعه آماری از هر ١٠٠نفر بیمار مبتلا به اعتیاد تزریقی اگر هیچ خدمات بهداشتی و درمانی را دریافت نکنند، با توجه به یک مدل‌سازی رفتاری ٥/٧نفر از آنها در سال به ایدز مبتلا می‌شوند. درحالی اگر تنها یکی از خدمات کاهش آسیب به آنها ارایه شود، یعنی همان سرنگ و سوزن استریل و بهداشتی دراختیار آنها قرار بگیرد. این آمار به ٢/٢نفر کاهش پیدا می‌کند یعنی با ارایه کمترین خدمات بهداشتی می‌توان بیش از ابتلا به ایدز در بین معتادان تزریقی تا ٧٠درصد جلوگیری کرد. برهمین اساس اگر بتوانیم خدمات کاهش آسیب را به صورت جامع ارایه دهیم، یعنی درمان نگهدارنده و توزیع سرنگ و سوزن بهداشتی این آمار به کمتر از یک نفر در سال خواهد رسید. این هدف ما درحوزه کاهش آسیب مصرف موادمخدر در وزارت بهداشت است.
ولی با این همه همچنان بیشترین میزان شیوع ایدز در بین معتادان تزریقی است؟
بله. آمارهای تجمعی همچنان نشان‌دهنده شیوع بالای ایدز در بین معتادان تزریقی است، ولی برای مثال در سال ٩٣ و ٩٤ آمارها نشان‌دهنده کاهش مبتلایان به ایدز در بین معتادان تزریقی است. موارد جدید ابتلا به ایدز بیشتر از طریق روابط جنسی محافظت نشده است که بخش عمده‌ای از آن هم باز به مصرف موادمخدر صنعتی یا روانگردان‌ها بازمی‌گردد.
اعتبارات برنامه کاهش آسیب از کجا تأمین می‌شود؟
بخشی از اعتبارات این طرح را ستاد مبازره با موادمخدر دراختیار وزارت بهداشت قرار داده که جای تشکر دارد ولی در سال‌های اخیر بخشی از منابع توسعه این طرح با حمایت‌های معاونت بهداشت وزارت بهداشت تأمین شده است.
شما در صحبت‌هایتان درمان را یکی از حوزه‌های اصلی فعالیت اداره پیشگیری و درمان سوءمصرف موادمخدر عنوان کردید، در این حوزه چه برنامه‌هایی در دست اقدام دارید، با توجه به این‌که آمارها نشان می‌دهد بیش از ٨٠ تا ٩٠درصد بیماران تحت درمان پس از مدتی مجددا موادمخدر مصرف می‌کنند.
درحوزه درمان ما دو برنامه مجزای کشوری برای مواد افیونی و مواد محرک داریم. برای مواد افیونی روش‌های درمان دارویی، غیردارویی با استفاده از شبکه بزرگ کلینیک‌های ترک اعتیاد سرپایی که عمدتا در بخش خصوصی فعال هستند، انجام می‌شود که ارتقای کیفیت خدمات این مراکز از برنامه‌های اصلی ما درحوزه درمان است. البته توسعه کمی این مراکز هم نامتوازن است. در برخی از مناطق کلینیک‌های ترک اعتیاد فراتر از نیاز دایر شدهاند و در برخی از مناطق با کمبود این مراکز مواجه هستیم، با توجه به این مشکلات، ارتقای خدمات و توزیع مناسب و متناسب با نیازهای موجود جامعه از برنامه‌های اصلی ما برای کلینیک‌های سرپایی ترک اعتیاد است. ناگفته نماند این مراکز از ابتدای شکل‌گیری تاکنون کمک شایان توجه‌ای به درمان و نگهداری بیماران مبتلا به اعتیاد انجام داده‌اند. ما درهمین مراکز، درمان سرپایی مواد محرک را ادغام کردیم که براساس یک مدل روان‌درمانی است. درمان مبتلایان به مصرف مواد محرک براساس روش‌های روانشناختی است که به صورت جامع توسط روانشناسان در این مراکز انجام می‌شود. درمان اعتیاد به الکل هم در یک شبکه‌ای از مراکز ترک اعتیاد منتخب درحال انجام است.
یکی از مسائلی که در مورد کلینیک‌های سرپایی ترک اعتیاد مطرح است، تعداد بالای این مراکز است. این موضوع شائبه‌های زیادی درخصوص سوءاستفاده این کلینیک‌ها از داروهای ترک اعتیاد و فروش آن به بازارهای غیرقانونی دارو به وجود آورده.
روندی که در درمان بیماران مبتلا به اعتیاد درکشور شکل گرفت، نشان داد که ارایه این خدمات در دل سایر خدمات‌درمانی به نتیجه مطلوب نمی‌رسد. تبعیض و انگ اجتماعی که درخصوص این گروه از بیماران درجامعه وجود دارد، کار را برای ارایه خدمات‌درمانی به این گروه از بیماران سخت می‌کند. در نتیجه در طول زمان در بین مدل‌های مختلف آن چیزی که از دید این گروه از بیماران مطلوب واقع شد و تعداد بالایی از مبتلایان به اعتیاد برای درمان به آن مراجعه کردند، مراکز یا همان کلینیک‌های ترک اعتیاد بود. البته این مراکز توسعه متوازن و متناسب ندارند. بخشی از این فقدان توازن به فراتر رفتن این مقوله از ظرفیت‌های موجود نظام سلامت در این حوزه برمی‌گردد. البته درحال حاضر وزارت بهداشت نسبت به این موضوع حساسیت ویژه‌ای دارد، برای صدور مجوز فعالیت، جمعیت و تعداد مراکز فعال در منطقه لحاظ می‌شود. نظارت‌ها بر این مراکز بیشتر شده و برنامه ویژه‌ای برای تشدید این نظارت‌ها در دست تهیه و تدوین است.
شما فروش متادون از طریق این کلینیک‌ها در بازار غیرقانونی دارو را تأیید می‌کنید؟
بله، متاسفانه این یکی از مشکلات ما در این سیستم است. ما در سه سطح ممکن است که نشت دارو به بازار آزاد داشته باشیم. بیماران در مرحله‌ای از درمان دوز داروی منزل دریافت می‌کنند و این مسأله می‌تواند باعث فروش دارو از طریق بیماران به بازار آزاد شود. ممکن است در سطح مرکزدرمانی دارو به بازار سیاه نشت کند و ممکن است در مرحله تولید و توزیع دارو این اتفاق بیفتد. برای کنترل این موضوع در سطح بیماران در پروتکل جدید به پزشکان درمانگر این اجازه داده شده تا با فراخوان از بیماران بخواهد داروهای تجویزشده را به رویت پزشک برسانند. اگر مشخص شود که بیمار دارویش را فروخته پزشک می‌تواند دوز منزل بیمار را قطع کند. در سطح مراکزدرمانی ما سعی داریم با تقویت ساختارهای نظارتی و استفاده از سیستم‌های واسپاری نظارتی استفاده کنیم. برای سطح تولید و توزیع داروهای ترک اعتیاد هم با همکاری سازمان غذا و دارو با استفاده از برچسب اصالت و امکان رهگیری دارو سعی داریم تا از نشت دارو به بازارهای غیرقانونی جلوگیری کنیم.
به‌طورکلی پاسخ نظام سلامت به نیازهای درمانی این گروه از بیماران را کافی می‌دانید؟
قطعا کافی نیست. درمان اعتیاد به دلیل پیچیدگی‌های خاصی که دارد، نیازمند برنامه‌ریزی منسجم‌تری است ولی با این همه در بخش درمان سرپایی اعتیاد این اقدامی است که نظام سلامت کشور انجام داده است. راه‌اندازی و تأسیس ٦هزار مرکز ترک اعتیاد سرپایی دسترسی را البته با هزینه‌های پرداختی از جیب مبتلایان به بیماری اعتیاد فراهم کرده است. در بخش درمان سرپایی وضع کشور ما به مراتب از کشورهایی با وضع مشابه بهتر است.
طولانی‌شدن روند درمان و استفاده از داروهای نگهدارنده مانند متادون به مدت زیاد در این کلینیک‌ها یکی از موارد مورد اعتراض بیماران و خانواده‌های آنهاست. در این مراکز بسیاری از مبتلایان چندین سال است که از متادون استفاده می‌کنند و هیچ تغییری در روند بهبودی آنها حاصل نشده است.
بعضی از روش‌های درمان‌های دارویی اعتیاد، به این بیماری به شکل یک بیماری مزمن عود‌کننده نگاه می‌کنند. به همین دلیل تجویز دارو به این بیماران کمک می‌کند تا آنها به زندگی عادی خود بازگردند. خیلی‌ها تصور می‌کنند با قطع دارو روند بهبودی آغاز می‌شود. این تصور اشتباهی است. در این روش‌های درمانی بیمار با کمک دارو وضع باثباتی پیدا می‌کند و به روال عادی زندگی بازمی‌گردد، این روند ممکن است چندین سال طول بکشد. پس از طی این مراحل می‌توان دوز دارو را کاهش داد. قطع دارو در کوتاه‌مدت باعث عود مجدد بیماری می‌شود و نتیجه بخش نخواهد بود. البته پذیرش این موضوع در ابتدا برای بسیاری از بیماران و خانواده‌های آنها سخت است. ولی تجربه نشان داده بهبودی مبتلایان به اعتیاد روندی زمانبر است.
بسیاری از بیماران با قطع مصرف دارو در کوتاه‌مدت پس از یک هفته دوباره مصرف مواد را شروع می‌کنند. این تجربه‌ها به ما نشان داده که باید به بیمار فرصت داد. بهبودی کامل یک بیمار مبتلا به اعتیاد فرآیندی است که در هر بیمار متفاوت است و باید صبر کرد تا بهبودی در بستر زمان شکل بگیرد. درست مانند یک فردی که پاهای ضعیفی دارد و باید با عصا راه برود، حال این سوال مطرح می‌شود که این فرد تا چه زمانی باید با عصا راه برود، پاسخ روشن است تا زمانی که پاهایش تحمل و قدرت راه رفتن پیدا کند. اگر پاهای این فرد هیچ‌وقت قوی نشد، تا آخر عمر باید با عصا راه برود، چه اشکالی دارد، بهتر از آن است که زمین بخورد. این واقعیتی است که باید در مورد مبتلایان به بیماری اعتیاد مدنظر داشت البته تمام اینها مطلق نیست، شاید افرادی باشند که در کمترین زمان ممکن بهبود یابند ولی به‌طور معمول اگر بیماری از حمایت‌های خانواده و اجتماع برخوردار باشد، در مدت ٢ تا ٥سال می‌تواند مصرف دارو را هم قطع کند. ولی بیمارانی که حمایت‌های اجتماعی و خانوادگی ندارند، باید تا آخر عمر از دارو به‌عنوان نگهدارنده استفاده کنند.
این صحبت‌ها و طولانی‌مدت بودن روند درمان در کلینیک‌های سرپایی ترک اعتیاد برای بیماران و خانواده‌های آنها تشریح می‌شود؟
بله حتما، چون همان‌طور که گفتم درمان اعتیاد پروسه‌ای زمانبر است. از طرف دیگر مبتلایان به اعتیاد خیلی برای بهبودی عجله دارند. عجول بودن بخشی از بیماری اعتیاد است. به عبارت دیگر آدم‌های عجول بیشتر در معرض ابتلا به اعتیاد هستند. چون دوست دارند زود به نتیجه برسند. به همین دلیل هم به سمت مصرف موادمخدر کشیده می‌شوند. قسمتی از فرآیند درمان اعتیاد ترمزگذاشتن روی برخی از عجله‌های بی‌مورد بیماران است.
درحوزه پیشگیری چه برنامه‌های دارید. با توجه به این‌که در طرح تحول نظام سلامت به پیشگیری از اعتیاد به‌عنوان یکی از برنامه‌های این طرح اشاره شده است.
آنچه در طرح تحول نظام سلامت به آن اشاره شده، پیشگیری اولیه از مصرف موادمخدر است. خوشبختانه با توجه به اجرای طرح تحول نظام سلامت و حمایت‌های وزارت بهداشت توانستیم یکسری از خدمات پیشگیری را در نظام مراقبت‌های بهداشتی ادغام کنیم. در این بخش عمده تمرکز و فعالیت ما آموزش والدین است. همچنین در طرح تحول نظام سلامت بر سلامت رفتاری و تغییر سبک زندگی تأکید شده است. مصرف سیگار، الکل و مواد در این چارچوب قابل پیشگیری است.
درچند هفته اخیر صحبت‌هایی ازسوی برخی از مسئولان درخصوص ورود موادمخدر جدید با عنوان «دیجیتال دراگ» مطرح شده است. این ماده مخدر دقیقا چیست و چگونه عمل می‌کند؟
تا جایی که ما متوجه شدیم، یک ادعای مطرح شده که فایل‌های صوتی در یک فرکانس خاصی می‌تواند اثراتی مشابه با مصرف موادمخدر روی مغز داشته باشد. به همین دلیل هم به آن دیجیتال دراگ یا موادمخدر دیجیتالی می‌گویند ولی هنوز این مسأله مستند نیست. با توجه به این‌که محرک‌های فیزیکی خارجی اثربخشی بسیار ناچیزی روی عملکرد مغز دارند. برخلاف فرآیندهای شیمیایی که به سرعت بخش‌های مختلفی از مغز را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. با توجه به این شرایط به نظر نمی‌رسد این مکانیزم قابل انجام باشد. این‌که تنها با شنیدن صدا فردی حالت نشئگی پیدا کند، چندان با یافته‌های علمی ما همخوانی ندارد. ولی باید صبر کرد تا مستنداتی بیشتری در این خصوص مطرح شود.
برای کنترل و کاهش آسیب‌های اعتیاد کودکان و نوجوانان چه برنامه‌هایی دارید؟
چندی پیش با همکاری دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی طرحی با عنوان بسته درمانی اعتیاد کودکان و نوجوانان در وزارت بهداشت آماده شد که به‌زودی به صورت آزمایشی در برخی از مناطق اجرا می‌شود و پس از ارزیابی نهایی به صورت سراسری درکشور عملیاتی می‌شود.
کمپ‌های ترک اعتیاد در سال‌های اخیر رشد زیادی داشتند که در بین آنها مراکز فاقد مجوز و غیرقانونی هم کم نیستند، وزارت بهداشت برای کنترل و نظارت بر این مراکز چه اقداماتی انجام داده است؟
براساس قانون وزارت بهداشت و سازمان بهزیستی متولی صدور مجوز برای راه‌اندازی این مراکز هستند ولی واقعیت این است که دانشگاه‌های علوم پزشکی به ندرت مجوز فعالیت این مراکز را صادر کرده‌اند. بیشتر این مراکز میان‌مدت اقامت بیماران مبتلا به اعتیاد مجوزشان را از سازمان بهزیستی دریافت کرده‌اند ولی ما به‌عنوان یکی از اعضای کمیته نظارت استان‌ها به صورت گروهی بر فعالیت تمام کمپ‌ها نظارت داریم.
چند وقت پیش خبری مبنی بر راه‌اندازی نخستین کمپ ترک اعتیاد به الکل در خبرگزاری‌ها منتشر شد، در این خصوص این مرکز و نحوه فعالیت آن بیشتر توضیح دهید؟
در مورد این‌که ما نیاز به راه‌اندازی مرکزی تخصصی برای الکل داریم یا این‌که این خدمات درهمین مراکز موجود ارایه شود، در وزارت بهداشت بحث‌های زیادی انجام شد. درنهایت روش دوم به دلیل ملاحظات فرهنگی و اقتصادی انتخاب شد. براین اساس در مراکز جنرال ترک اعتیاد خدمات‌درمانی ترک اعتیاد الکل ارایه می‌شود. در فاز نخست ١٥٠ مرکز منتخب که صلاحیت‌های لازم را دارند، طرح پایلوت درمان اعتیاد به الکل را آغاز می‌کنند. البته الکل بعد از مواد افیونی و مواد محرک در رتبه سوم متقاضی دریافت خدمات‌درمانی قرار دارد. در این طرح در شهرهای اصلی مراکز بستری مبتلایان به اعتیاد الکل هم راه‌اندازی شده است.
حرف آخر؟
حرف آخر این‌که اعتیاد یک بیماری مزمن است و مبتلایان علاقه‌مند به درمان برای بهبودی کامل باید صبر داشته باشند. چندین سال تخریب و عود بیماری اعتیاد با چند ماهه درمان نمی‌شود.