فرارو- یاشار بوم راشدین؛ در خبر‌ها آمده بود که خرم آباد هوای بسیار آلوده‌ای دارد و این شهر در زمینه آلودگی هوا در زمره ۱۰ شهری است که آلودگی هوایشان از بقیه شهرهای دنیا بیشتر است اما کافی بود که به متن خبر نگاهی دقیق‌تر انداخته شود تا معلوم گردد شاخصی که بر مبنای آن شهرهای آلوده با یکدیگر مقایسه شده‌اند ذرات معلق کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون است!
در اینکه ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون از آلاینده‌های مهم هوا محسوب می‌شوند شکی نیست اما آیا می‌توان تنها بر پایه یکی از آلاینده‌های هوا تعیین کرد که کدام شهر هوای پاک تری دارد و کدام شهر به راستی هوای ناپاکی را صاحب است؟! در این یادداشت سعی شده که به این سوال پاسخی درخور داده شود!
آلاینده‌های هوا متعدد هستند و همین تعدد کار مقایسه شهر‌ها از نظر آلودگی هوا را مشکل ساخته است زیرا اگر به عنوان نمونه در یک شهر، هوا منواکسید کربن زیادی را در خود ذخیره کرده باشد و شهر دیگر اکسیدهای ازت زیادی را در هوایش انباشته باشد چگونه می‌توان گفت که کدامین این شهر‌ها هوای ناپاک تری دارند!؟
خوشبختانه این سوال تنها به ذهن ما ایرانی‌ها خطور نکرده است هر چند متاسفانه پاسخ این سوال را ما ایرانی‌ها نداده‌ایم!
شاخص AQI شاخصی است که بر پایه آن می‌توان درجه آلودگی هوای هر شهر را تعیین مقدار نمود و آنگاه میزان این آلودگی را با شهرهای دیگر مقایسه نمود. درجه بندی این شاخص از هر کشور به کشور دیگر فرق می‌کند و محاسبه آن نیز در کشورهای گوناگون کاملا یکسان نیست.
برای نمونه در حالی که در هند و سنگاپور AQI بالا‌تر از ۴۰۰ را خطرناک می‌دانند، کره جنوبی این شاخص را در مقادیری بیش از ۳۵۰ مخاطره آمیز دانسته و امریکا آن را در بیش از ۳۰۰ موجد خطر قلمداد می‌نماید.
جالب اینکه حتی آلاینده‌هایی که در تعیین AQI مورد توجه قرار می‌گیرند نیز یکسان نیست و بنابراین در حالی که کاملا ممکن است کشوری منواکسیدکربن را شاخص آلایندگی هوا بداند، کشور دیگر این آلاینده را در تعیین AQI مورد توجه قرار نمی‌دهد.
از آنجا که محاسبه شاخص AQI در انگلستان تا حدی راحت‌تر از دیگر کشورهای پیشرفته (و به ویژه امریکا) است، در اینجا چگونگی محاسبه و استفاده از آن را مورد توجه قرار می‌دهیم:
شاخص AQI ده عدد و ۴ گروه را در بر می‌گیرد: گروه‌ها کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد هستند. هر کدام از گروه‌ها توصیه‌هایی برای عموم مردم و گروه‌های در معرض خطر دارند.
گروه کم اعداد یک تا سه را در بر می‌گیرد. هوایی که AQI آن در این گروه قرار بگیرد، برای گروه‌های در معرض خطر این پیام را دارد که از فعالیت‌های معمول بیرون از خانه لذت ببرند. همین پیام برای عموم مردم نیز هست.
گروه متوسط اعداد ۴ تا ۶ را در بر می‌گیرد. هوایی که AQI آن در این گروه قرار بگیرد، برای گروه‌های در معرض خطر این پیام را دارد که بچه‌ها و بالغین دارای مشکلات ریوی و بالغینی با مشکلات قلبی که نشانه‌های دارا بودن این مشکلات را بروز می‌دهند باید فعالیت‌های فیزیکی شدید و به ویژه فعالیت‌های خارج خانه خود را کاهش دهند. عموم مردم هنوز قادرند از فعالیت‌های معمول بیرون از خانه لذت ببرند.
گروه زیاد اعداد ۷ تا ۹ را در بر می‌گیرد. هوایی که AQI آن در این گروه قرار بگیرد، برای گروه‌های در معرض خطر این پیام را دارد که بچه‌ها و بالغین دارای مشکلات ریوی و بالغینی با مشکلات قلبی که به ویژه نشانه‌های دارا بودن این مشکلات را بروز می‌دهند باید اعمال فیزیکی شدید و به ویژه فعالیت‌های خارج خانه خود را کاهش دهند.
افراد مبتلا به آسم باید تعداد دفعاتی که از اسپری استفاده می‌کنند را فزونی دهند. افراد مسن‌تر نیز باید اعمال فیزیکیشان را کم کنند. در مورد عموم مردم این کیفت هوا این توصیه را دارد که همه کسانی که آبریزش چشم، سرفه یا گلودرد را تجربه می‌کنند باید فعالیت‌ها و به ویژه فعالیت‌های بیرون خانه خویش را کم کنند.
گروه خیلی زیاد عدد ۱۰ را در بر می‌گیرد. هوایی که AQI آن در این گروه قرار بگیرد، برای گروه‌های در معرض خطر این پیام را دارد که بچه‌ها و بالغین دارای مشکلات ریوی و بالغینی با مشکلات قلبی و افراد مسن‌تر باید از فعالیت‌های فیزیکی شدید خودداری کنند.
افراد مبتلا به آسم نیاز دارند که مکرر‌تر از اسپری تنفسی خود استفاده کنند. در مورد عموم مردم این کیفت هوا این توصیه را دارد که اعمال فیزیکی و به ویژه فعالیت‌های بیرون خانه را کم کنند. این توصیه به ویژه برای افرادی می‌شود که نشانه‌هایی همچون سرفه یا گلودرد را از خود بروز می‌دهند.
شاخص AQI بر پایه غلظت پنج آلاینده پایه ریزی شده است و در واقع با استفاده از غلظت آلاینده‌های زیر محاسبه می‌شود: ازن، دی اکسید نیتروژن، دی اکسید گوگرد، ذرات با قطر آئرودینامیکی کمتر از ۲. ۵ میکرون و ذرات با قطر آئرودینامیکی کمتر از ۱۰ میکرون*
شاخص برای هر آلاینده جداگانه تعیین می‌شود و در نهایت بالا‌ترین رقم بدست آمده، شاخص آلودگی شناخته می‌شود! یعنی اگر AQI ازن ۴، AQI دی اکسید گوگرد ۳ و AQI ذرات معلق ۲. ۵ میکرون ۶ باشد، شاخص کل همان عدد ۶ خواهد بود.
در تعیین شاخص باید دقت کرد که دوره اندازه گیری آلاینده‌ها یکسان نیست و ازن بر مبنای متوسط ۸ ساعته، دی اکسید نیتروژن بر مبنای متوسط ساعتی، دی اکسید گوگرد بر مبنای متوسط ۱۵ دقیقه و ذرات معلق ۲. ۵ و ۱۰ میکرون بر مبنای متوسط ۲۴ ساعته اندازه گیری می‌شوند.
اینک بد نیست به این سوال پاسخ دهیم که ارقام یک تا ده این شاخص یا همان AQI از کجا می‌آیند. در پاسخ باید گفت که:
هوایی که ازن کمتر از ۳۳، دی اکسید نیتروژن کمتر از ۶۷، دی اکسید گوگرد کمتر از ۸۸، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون کمتر از ۱۱ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون کمتر از ۱۶ داشته باشد، شاخص آلودگی هوا یا AQI معادل «یک» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۳۴ و کمتر از ۶۶، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۶۸ و کمتر از ۱۳۴، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۸۹ و کمتر از ۱۷۷، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۱۲ و کمتر از ۲۳ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۱۷ و کمتر از ۳۳ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «دو» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۶۷ و کمتر از ۱۰۰، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۱۳۵ و کمتر از ۲۰۰، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۱۷۸ و کمتر از ۲۶۶، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۲۴ و کمتر از ۳۵ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۳۴ و کمتر از ۵۰ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «سه» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۱۰۱ و کمتر از ۱۲۰، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۲۰۱ و کمتر از ۲۶۷، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۲۶۷ و کمتر از ۳۵۴، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۳۶ و کمتر از ۴۱ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۵۱ و کمتر از ۵۸ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «چهار» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۱۲۱ و کمتر از ۱۴۰، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۲۶۸ و کمتر از ۳۳۴، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۳۵۵ و کمتر از ۴۴۳، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۴۲ و کمتر از ۴۷ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۵۹ و کمتر از ۶۶ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «پنج» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۱۴۱ و کمتر از ۱۶۰، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۳۳۵ و کمتر از ۴۰۰، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۴۴۴ و کمتر از ۵۳۲، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۴۸ و کمتر از ۵۳ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۶۷ و کمتر از ۷۵ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «شش» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۱۶۱ و کمتر از ۱۸۷، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۴۰۱ و کمتر از ۴۶۷، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۵۳۳ و کمتر از ۷۱۰، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۵۴ و کمتر از ۵۸ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۷۶ و کمتر از ۸۳ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «هفت» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۱۸۸ و کمتر از ۲۱۳، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۴۶۸ و کمتر از ۵۳۴، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۷۱۱ و کمتر از ۸۸۷، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۵۹ و کمتر از ۶۴ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۸۴ و کمتر از ۹۱ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «هشت» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۲۱۴ و کمتر از ۲۴۰، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۵۳۵ و کمتر از ۶۰۰، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۸۸۸ و کمتر از ۱۰۶۴، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۶۵ و کمتر از ۷۰ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۹۲ و کمتر از ۱۰۰ داشته باشد، شاخص آلودگی یا AQI معادل «نه» دارد.
هوایی که ازن بیشتر از ۲۴۱، دی اکسید نیتروژن بیشتر از ۶۰۱، دی اکسید گوگرد بیشتر از ۱۰۶۵، ذرات کوچک‌تر از ۲. ۵ میکرون بیشتر از ۷۱ و ذرات کوچک‌تر از ۱۰ میکرون بیشتر از ۱۰۱ داشته باشد، شاخص آلودگی هوا یا AQI معادل «ده» دارد.
*قطر آئرودینامیکی یک ذره نامنظم قطر یک ذره کروی است که دانسیته ۱۰۰۰ کیلوگرم بر متر مکعب و سرعت ته نشینی مساوی ذره نامنظم ما را داشته باشد.