شروع فصل سرما و نزدیک شدن به زمستان شاید برای بسیاری از شهروندان که سرپناه دارند و شب‌های طولانی زمستان را در خانه‌های گرم سپری می‌کنند، لذت بخش باشد اما هستند در این میان کسانی که به واسطه فقر، اعتیاد یا رانده شدن از خانواده به هر دلیل شب را در خیابان صبح می‌کنند و گاه از شدت سرما و یخ‌زدگی هیچ‌گاه چشم باز نمی‌کنند. کارتن‌خواب‌ها که برای خواب به سنگفرش‌های خیابان و صندلی‌های پارک‌ها پناه می‌برند تا زمستان 82 که 40 نفر از آنها بر اثر یخ زدگی فوت کردند، دیده نشدند.
مرگ تعدادی از این افراد و توجه افکار عمومی به افراد رانده‌شده‌ای که نه‌تنها خانواده که جامعه هم حاضر به پذیرش آنها نبود، برای اولین‌بار منجر به شکل‌گیری آسیبی تحت عنوان آسیب بی‌خانمان‌ها و کارتن‌خواب‌ها در ادبیات مسئولان رفاه اجتماعی شد. اگرچه دیر بود و هیچ یک از روزهای رفته بر کارتن‌خواب‌ها و کم‌توجهی جامعه به آنها قابل جبران نبود، مسئولان وقت دو سال بعد از رویداد مرگ کارتن‌خواب‌ها، راه‌اندازی گرمخانه‌ها را در سال 84 در اولویت کار خود قرار دادند؛ گرمخانه‌هایی که اغلب در مناطق آسیب‌خیز برپا شدند و با پذیرش گاه بیشتر از سه برابر ظرفیت ممکن به‌ویژه در زمستان، افراد بی‌خانمان که اغلب با درد مشترک اعتیاد رو‌به‌رو هستند را تنها شب‌ها در خود جای می‌دهند. وجود 28هزار معتاد کارتن‌خواب تنها سهم تهران از این آسیب اجتماعی است. اگرچه هیچ آمار دقیق و رسمی از تعداد کارتن‌خواب‌ها در سراسر کشور در دسترس نیست، به گفته حسین زارع، مدیرعامل سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران، این آسیب در تهران با رشدی 30 درصدی رو‌به‌رو بوده‌است. به‌طور حتم، افزایش تعداد کارتن‌خواب‌ها در کشور تنها به تهران ختم نمی‌شود و شامل سایر شهرها و کلانشهر‌ها می‌شود.
گام‌های استوار برای ساماندهی کارتنخوابهاپدیده کارتن‌خوابی به‌ویژه معتادان کارتن‌خواب همچون بسیاری از آسیب‌های اجتماعی نه علت که معلول شرایط نابسامان اجتماعی است که بسیاری را به ترک خانواده و پناه آوردن به خیابان سوق داده‌است. شاید کمترین انتظار این باشد تا نهاد‌های دولتی که خود دستی بر آتش نابسامانی‌ها دارند با رعایت حداقل استاندارد‌ها و پذیرش شرایط موجود، امکاناتی را برای پناه دادن به این افراد و بازتوانی آنها فراهم‌آورند. انتظاری که در حال حاضر در پایین‌ترین سطح با ساخت گرمخانه‌ها و اقامت شبانه کارتن‌خواب‌ها و البته کمک قابل توجه خیران محقق شده است. پرداخت دوسوم از هزینه 20هزار تومانی اقامت هر کارتن‌خواب در گرمخانه خاوران از سوی خیرین و راه‌اندازی سازمان‌های مردم‌نهاد برای ساماندهی و اقامت معتادان کارتن‌خواب از جمله گام‌هایی است که مردم محکم‌تر از مسئولان برای ساماندهی کارتن‌خواب‌ها برداشته‌اند.
حراج اوراق هویت برای خرید مواد
موسسه نیکوکاری طلوع بی‌نشان‌ها که از سال 84 با هدف حمایت از معتادان کارتن‌خواب و ساماندهی آنها شروع به فعالیت کرده است، یکی از موسسات مردم‌نهادی است که بدون دریافت هیچ‌گونه کمک دولتی خدمات بهبودی را به کارتن‌خواب‌های معتاد ارائه می‌دهد.
سارا چرتابیان، قائم‌مقام موسسه طلوع بی‌نشان در گفت‌وگو با آرمان با اشاره به مراحل پذیرش و اسکان کارتن‌خواب‌ها در این موسسه می‌گوید: برای پذیرش معتادان کارتن‌خواب 7 مرحله را درنظر گرفته‌ایم. اولین مرحله که مرحله جذب نامیده می‌شود بدین صورت است که هر سه‌شنبه شب 7 گروه از معتادان بهبود یافته در 20 منطقه از شهر تهران با توزیع غذا به شناسایی معتادان بی‌سرپناه می‌پردازند و درصورت علاقه آنها به ترک به جذب آنان مشغول می‌شوند. البته این مراسم که به آن آئین مهرورزی می‌گوییم نمادین است و پذیرش این افراد در تمامی روزهای هفته صورت می‌گیرد.
وی در ادامه تصریح می‌کند: بعد از جذب، مرحله درمان و سم‌زدایی، فراهم کردن سرپناه، آموزش، ایجاد اشتغال، ایجاد ارتباط میان فرد بهبود یافته با خانواده و در نهایت ارتباط با جامعه به ترتیب برای هر یک از افراد طی می‌شود. به‌طور کلی، هر یک از معتادان کارتن‌خوابی که جذب موسسه می‌شوند بین 6 ماه تا یک سال در مرکز اقامت دارند و بعد از آن وارد جامعه می‌شوند.
مدیر فرهنگی و اجرایی موسسه طلوع با اشاره به اینکه بسیاری از افراد مراجعه‌کننده به این موسسه تجربه 1 تا 13 بار حضور در زندان را داشته‌اند، عنوان می‌کند: علاوه بر دستگیری و زندان، اغلب این افراد بارها به کمپ‌های ترک اجباری فرستاده شده‌اند و بسیاری از آنان تجربه حضور در گرمخانه‌ها را هم دارند.
چرتابیان با اشاره به عملکرد گرمخانه‌ها و تجربه کارتن‌خواب‌ها در این زمینه می‌گوید: گرمخانه‌ها ظرفیت محدودی دارند و شب‌ها تا ساعت مشخصی کارتن‌خواب‌ها را می‌پذیرند. ضمن اینکه، مصرف موادمخدر در گرمخانه‌ها رایج است. ضمن اینکه، در گرمخانه‌ها، مددجو‌ها موظف اند صبح مکان را ترک کنند و دوباره به جامعه بازگردند. تجربه خشونت و برخورد‌های تحقیرآمیز در این مکان که گاه شنیده می‌شود، یکی از عواملی است که کارتن‌خواب‌ها را تا حدی از این مکان فراری می‌کند.
وی در ادامه خاطرنشان می‌کند: رویه ما برخلاف گرمخانه‌ها این گونه نیست که معتاد کارتن‌خواب را در جامعه رها کنیم بلکه تلاش می‌کنیم تا با فراهم کردن امکانات به روند بهبودی این افراد کمک کنیم. طبق آمار‌های ما تنها در سال 92، 927 نفر در طول سال تحت پوشش قرار گرفتند و از ابتدای سال تا به حال نیز تقریباً 500 نفر را در مرکز اسکان داده‌ایم.
چرتابیان با اشاره به میانگین سنی مراجعان بیان می‌کند: موسسه ظرفیت پذیرش بین 120 تا 150 معتاد کارتن‌خواب را دارد. پذیرش ما شامل افراد بالای 18 سال تا 60 سال می‌شود. اما گروه‌های سنی 25تا 40سال بخش عمده مراجعان را تشکیل می‌دهند. مبتنی بر آمار‌های ما تعداد افراد بی‌سواد بسیار پایین است و حدود 30 درصد از تحصیلات دانشگاهی برخوردار هستند.
قائم‌مقام موسسه طلوع بی‌نشان‌ها همچنین عنوان می‌کند: در سال 91، هزینه هر معتاد به طور متوسط با طی کردن مراحل هفت گانه ماهیانه 798 هزار تومان بود که در سال 92 این رقم به یک میلیون و 400هزار تومان افزایش یافت. البته تمامی این هزینه از طریق خیرین پرداخت شد. اما از آنجا که هزینه‌ها بالاست کمک دولت برای بهبود معتادان که بخشی از همین جامعه هستند، ضروری است.
چرتابیان در پایان به یکی از عمده‌ترین مشکلات مددجویان این موسسه اشاره می‌کند و می‌گوید: بسیاری از این افراد در ازای پول موادمخدر شناسنامه یا سایر اوراق هویتی خود را فروخته یا گرو گذاشته‌اند. بسیاری از آنان هیچ‌گونه برگه شناسایی ندارند و از این‌رو هیچ نوع امکانات رفاهی به آنها تعلق نمی‌گیرد. این افراد به‌دلیل فقدان اوراق هویتی حتی نتوانستند در بیمه سلامت ایرانیان ثبت نام کنند. این درحالی است که مسئولان وعده رفع مشکلات هویتی معتادان کارتن‌خواب را داده بودند.
کلاف سردرگم آسیب‌های اجتماعی غلامرضا انصاری، عضو شورای شهر تهران در گفت‌وگو با آرمان با اشاره به موضوع ساماندهی کارتن‌خواب‌ها عنوان می‌کند: متاسفانه در بحث آسیب‌های اجتماعی متولی رفاه مشخص نیست. در دولت‌های هفتم و هشتم طی مدت زمان کوتاهی وزارت رفاه شکل گرفت و متولی این امر تا حدی تعیین شد. اما دولت دهم با ادغام وزارت رفاه و کار، دوباره به نابسامانی‌ها در این زمینه دامن زد و حوزه آسیب‌های اجتماعی بار دیگر مورد بی‌توجهی قرار‌گرفت.
رئیس سابق سازمان بهزیستی در ادامه می‌گوید: راه‌اندازی گرمخانه‌ها تحت شرایطی که درمان اصلی صوت نمی‌گیرد همچون مسکن است که در نهایت درد را دوا نمی کند بلکه آسیب را در درازمدت تشدید می‌کند. زمانی که گرمخانه راه‌اندازی می‌شود و افراد معتاد اجازه می‌یابند تا در کنار هم شب را به صبح برسانند تنها این مکان را به کانون اشاعه آسیب تبدیل می‌کند. جمع کردن کارتن‌خواب‌ها در شب و رهاکردن آنها در صبح بدون توجه به بیماری‌های جسمی و روحی این افراد در نهایت راه به جایی نمی برد.
وی در پایان خاطرنشان می‌کند: در این مورد لازم است تا دولت با در دست گرفتن ابتکار عمل، در مرحله اول متولی بحث آسیب‌های اجتماعی را مشخص کند و در مرحله بعد با همکاری‌های فرابخشی و بین بخشی برای مقابله و مهار آسیب برنامه‌ریزی کند. تحت این شرایط راه‌اندازی گرمخانه می‌تواند کارساز باشد.