این روزها باغ ها و درختان کهنسال خیابان هایی مانند ولیعصر (عج)، بی پناه ترین قربانیان برنامه ریزی های ناپایدار شهری هستند که قربانی کم توجهی و سیاستگذاری های بدون مطالعه می شوند.
توجه به زیبایی، بخشی مهم و جدانشدنی از ساختار شهرها بوده است؛ به طوری که شهرهای گوناگون جهان از گذشته تاکنون، هرکدام با ویژگی های منحصر به فردی همچون نوع معماری، باغ ها، معابر و خیابان های ویژه شناخته شده اند.
بخش مهمی از مناظر و زیبایی شهرها را درختان تشکیل می دهند که افزون بر لطافت و پاکی هوا، گاهی از ویژگی بارز یک شهر به شمار می روند؛ همچنان که شهر تاریخی بابل را با باغ های معلق (آویزان) آن می شناختند.
ولیعصر؛ خیابانی بدون چتر سبز
حفظ سرسبزی و طراوت درختان همواره بخشی جدا نشدنی از معماری اصیل ایرانی بوده است، اما در چندین سال گذشته با ورود سبک های مدرن، نه فقط این نوع معماری فراموش شده بلکه کوچه باغ های ایرانی و خیابان ها و معابر پوشیده از درخت نیز از زندگی مردم رخت بر بسته است.
خیابان ولیعصر (عج) نمونه کوچکی است که با وجود قدمت زیاد و زیبایی منحصر به فرد، این روزها چهره نازیبایی به خود گرفته است.
بلندترین خیابان خاورمیانه با 18 کیلومتر درازا در پس زمینه خود تاریخ و فرهنگ یکصد سال گذشته را نهفته و به دلیل همین ویژگی منحصر به فرد در فهرست آثار ارزشمند میراث فرهنگی کشورمان به ثبت ملی رسیده است.
این خیابان، هفتم دی ماه 1390 ثبت ملی شد و سازمان هایی از جمله شهرداری موظف به دریافت استعلام از سازمان میراث فرهنگی برای انجام هر طرحی در این خیابان هستند.
اما به نظر می رسد ثبت ملی این خیابان تفاوت چندانی با وضعیت پیشین آن نمی کند، چرا که ثبت ملی یا جهانی زمانی ارزشمند است که نزد همه افراد جامعه اعم از شهروندان و سیاستگذاران شناخته شده و نهادینه شده باشد و برای حفظ و نگهداری از ارزش مادی و معنوی آن تلاش شود، در غیر این صورت هیچ ارزشی نخواهد داشت.
امتداد فرهنگی تاریخی خیابان ولیعصر (عج) به درختان چنار، رشته های قنات چندگانه، خانه های تاریخی و کاخ موزه ها می رسد.
در این میان، بلندترین خیابان خاورمیانه را همگان با چنارهای تاریخی و تنومندی می شناختند که همچون چتری سبز، شکوه و جلوه ای ویژه به آن داده بودند؛ درختانی که این روزها نفس شان به شماره افتاده و سر به دار کم توجهی های انسان می دهند.
از سال ها پیش شمار این درختان روز به روز کمتر و کمتر شده تا جایی که امروز بسیاری از آنها در نوبت مرگ ایستاده اند و نه نشانی از شکوه و زیبایی گذشته مانده است و نه چتری سبز در 2 سوی خیابان.
در ایران، نابودی میراث تاریخی و طبیعی از ویران سازی ساختمان های تاریخی با معماری بی همتای ایرانی- اسلامی تا محیط زیست و عرصه های گوناگون آن را در بر می گیرد و با وجود گذشت سال ها و هشدارهای آگاهان و به صدا در آمدن طبل رسوایی و ناکارآمدی برخی مدیران همچنان ادامه دارد.
ویران سازی طبیعت و از میان برداشتن پوشش های گیاهی، جنگل ها و به طور کلی محیط زیست در کشور ما نمایشی است که هر روز در پرده های گوناگون تکرار می شود اما شاید هیچ کس نمی اندیشید که روزی این نابودی و نازیبایی سراغ چنارهای زیبای خیابان تاریخی ولیعصر (عج) هم بیاید.
به تازگی چنارهای تنومند و کهنسال خیابان ولیعصر (عج) از کمر یا پایه قطع شده اند که نگاهی بر تنه به جای مانده از آنها نشان می دهد بسیاری از این درختان از پوسیدگی یا انحراف تنه به دور بوده اند.
در همین پیوند «محمد حقانی» رییس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران، با بیان اینکه خیابان ولیعصر میراث طبیعی و تاریخی ارزشمندی در شهر تهران است، می‌گوید: خیابان ولیعصر مهمترین معبر شناخته شده پایتخت است که چنارهای آن عمری نزدیک به یک قرن دارند اما متاسفانه این خیابان زیبا و ارزشمند امروز دچار بیچارگی شده است و به انسان دردمندی می ماند که از بی کسی به حال خود رها شده باشد.
او قطع چنارهای این خیابان را یک فاجعه برشمرده و می افزاید: شمار درختان این خیابان بر پایه آمارهای موجود نزدیک به 24 هزار اصله درخت بوده که امروز به کمتر از نصف (11 هزار اصله) کاهش یافته است که بدبختانه درختان باقیمانده نیز هر روز بیشتر نابود می شوند.
محیط زیست شهری، قربانی بی تفاوتی
اخباری که از قطع چنارهای تهران به گوش می رسد هر شنونده ای را متاثر می کند با وجود این، برخی مردم و مسوولان بی تفاوت از کنار این مساله می گذرند؛ گویا برای همگان بی تفاوتی و بی مسوولیتی نسبت به رخدادهای پیرامون همچون نفس کشیدن امری عادی شده است
مساله کم آبی و خشکسالی، آلودگی هوا و آب، ناخالصی های مواد لبنی، آلودگی سبزیجات و... مسائلی هستند که از بی توجهی و بی تفاوتی های افراد جامعه ناشی شده است و زندگی و سلامت شهروندان را به ویژه در کلان شهرها تهدید می کند.
چنارهای خیابان ولیعصر (عج) به عنوان شریان تنفسی شهر تهران جدا از ارزش طبیعی و زیست محیطی، میراث تاریخی ارزشمندی در معرفی پایتخت کشورمان به شمار می روند اما برای کسانی که پیشرفت و توسعه را در نابودی میراث طبیعی و تاریخی و ساخت و سازهای غیراصیل می دانند، بی ارزش تلقی می شوند.
پارسال اقدام هایی مانند علامت گذاری برخی درختان، کاشت نهال های چنار در پیاده رو و... بارها خبرساز شد به گونه ای که صدای برخی کارشناسان را بلند کرد.
«مهدی معمار زاده» کارشناس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بیست و دوم مرداد 1392 به خبرگزاری میراث فرهنگی گفت: شهرداری طی چند سال گذشته نشان داده است برای درختان خیابان ولیعصر اهمیت چندانی قایل نیست و برای نجات آنها هیچ گونه حساسیتی به خرج نمی دهد.
او جایگزینی نهال های تازه و شیوه کاشت آنها در 2 سوی خیابان ولیعصر را نشانه ای از یک رخداد برنامه ریزی شده دانست که از تعریض این خیابان خبر می دهند.
خشکیدگی چنارها؛ بهانه یا دلیل؟
«هومان خاکپور» فعال محیط زیست، یکم تیرماه پارسال در گفت و گو با روزنامه «آرمان» گفت: چنار یکی از دیرزیست ترین درختان است و عمر آن به بیش از هزار سال می رسد. با توجه به این موضوع احتمال اینکه درخت چنار با عمر 50 تا 100 دچار خشکیدگی و پوسیدگی شود بسیار کم است.
با این همه، چنارهای تهران به چه دلیل قطع می شوند و دست اندرکاران این امر با چه توجیهی به این کار دست می زنند؟
به گفته رییس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران، 60 درصد درآمد شهرداری از محل تغییر کاربری و ساخت و ساز است که برای درختان و باغ ها بزرگ ترین تهدید به شمار می رود و در شرایط کنونی با آسیب های وارد بر محیط زیست شهری، نمی توان چشم انداز مناسبی برای شهر تهران تصور کرد.
حقانی مهمترین دلیل قطع درختان چنار را خشکیدگی دانسته و می افزاید: ساخت و سازهای مرتفع و برج سازی ها در 2 طرف خیابان ولیعصر، گودبرداری های 10 تا 20 متری، جدول گذاری و سنگ کاری و بتن ریزی پای این درختان و... ریشه درخت را از میان می برد. همچنین این ساخت و سازها از رسیدن نور خورشید به درخت جلوگیری می کند و راه نفس کشیدن آن را می بندد.
به گفته حقانی، این عوامل از رسیدن آب و مواد غذایی به درخت جلوگیری کرده و در بلندمدت به ضعف ریشه، ساقه و برگ می انجامد. از سوی دیگر مقاومت درخت در برابر آفات و بیماری ها را کم می کند و بدین گونه درختان، ایستاده می میرند.
«هاشم کنشلو» رییس گروه جنگلکاری موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور، چهارم مردادماه 1392 به روزنامه «شرق» گفت: برگ درخت چنار پرزهایی دارد که ذرات معلق هوا را در خود محبوس می کند و فقط با باران تند شسته می شود؛ از این رو، ذرات معلق موجود در هوای تهران به چنار آسیب می رساند.
وی آلودگی هوا ناشی از بالا بودن دی اکسید کربن و گوگرد را دلیل سوختگی برگ این درختان دانست و افزود: آلودگی آب نیز به مرگ درختان منجر می شود.
این کارشناس جنگل گفت: از تجریش به سوی پایین خیابان ولیعصر، که به تدریج آلودگی آب بیشتر شده و در راه آهن به بیشترین اندازه می رسد، درختان هم کم کم ضعیف تر و آسیب دیده تر می شوند. همچنین درختان چنار به هوادهی ریشه نیاز دارند؛ چیزی که این روزها با پوشیده شدن اطراف آنها از آسفالت و سیمان در عمل امکان پذیر نیست.
آفت ها و بیماری ها نیز دلیلی برای خشکیدگی درختان چنار است.
به گفته خاکپور، اعلام اینکه درختان خیابان ولیعصر به دلیل آفت زدگی قطع شده اند، عذر بدتر از گناه است.
وی این پرسش را طرح کرد که چرا مسوولان فضای سبز و شهرداری تهران نسبت به درختان این منطقه که ثبت ملی شده اند، آنقدر بی تفاوتند که این درختان به بیماری دچار شده اند تا جایی که به دلیل خطر فرو افتادن، باید آنها را قطع کرد.
سخن آخر
تصور شهرها بدون فضای سبز و پوشش درختی غیر ممکن است اما توسعه نامتوازن و ناپایدار شهری در کشور ما پیامدهای نامیمونی همچون ساخت و سازهای نامتعارف، معضلات زیست محیطی، از میان رفتن پوشش گیاهی و درختی، هدر دادن آب و... را به بار آورده و زندگی شهروندان را در کوتاه مدت و بلندمدت با خطر روبرو کرده است.
هر روز نیز بر دامنه این گسترش ناپایدار شهری افزوده می شود.
به نظر می رسد این روزها باغ ها و درختان بی پناه ترین قربانیان برنامه ریزی های ناپایدار شهری هستند که قربانی زیاده خواهی ها، کم توجهی ها و سیاستگذاری های بدون مطالعه می شوند تا جایی که نه فقط سلامت و پاکی و سرسبزی بلکه پرندگان نیز از شهرها کوچ کرده اند.
چنارهای خیابان ولیعصر (عج) بخشی از تاریخ طبیعی معاصر شهر تهران به شمار می روند که با وجود ثبت ملی روز به روز از شمارشان کاسته می شود.
در این میان سازمان ها و مسوولان مرتبط باید با توجه به اهمیت موضوع و کارکردهای اجتماعی و روانی فضای سبز شهری در آرامش بخشی عمومی در نگهداری میراث طبیعی تهران بکوشند.
درست است که تندباد چند ماه پیش تهران برخی از چنارها را بر زمین افکند و آسیب هایی را نیز بر جای گذاشت اما باز هم به نظر نمی رسد این امر، دلیل قانع کننده ای برای قطع درختان راست قامت و سالم از کمر باشد.
از سوی دیگر، می توان با برنامه ریزی مدون و پایدار برای نظارت بر فضای سبز شهری به ویژه خیابان ولیعصر (عج) که ثبت ملی شده است، برخی عوامل آسیب زا مانند آلودگی آب، خفه کردن ریشه با بتون ریزی و جدول سازی، ساخت و سازهای بی پایه، آفات و بیماری ها و... را تا جایی که امکان دارد، کنترل کرد.
از این رو، برنامه ریزی هدفمند و نظارت آگاهانه بر فضای سبز شهری سبب می شود از بروز زیان های زیست محیطی روزافزون در محیط آلوده کلان شهرها جلوگیری شود و افزون بر تامین بیش از پیش سلامت جسمی شهروندان، آرامش بیشتری به سطح اجتماع تزریق شود.