اصطلاح صکوک در اصل
برگرفته از واژه عربی «صک» به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته یا قبض بدهی
است اما در یک معنای کلی گواهی سرمایه‌گذاری اسلامی بهترین تعریف برای آن
است. درواقع صکوک نوعی سند است که فرد دارای این اوراق در سود و زیان
ناشی از مشارکت در طرح‌ها و پروژه‌های مختلف شریک می‌شود. صکوک اوراق
دارای بازده ثابت به اضافه سهمی از سود یا زیان ناشی از سرمایه‌گذاری است
که درصد سود و زیان می‌تواند ثابت یا شناور باشد. بنابراین بازده صکوک
مقدار ثابتی نیست و بر حسب ارزش واقعی محاسبه می‌شود.
انتشار صکوک همچون
اوراق مشارکت می‌تواند توسط بخش خصوصی برای تأمین پروژه‌ها به جای استقراض
از نظام بانکی مورد استفاده قرار گیرد. این اوراق نیز همچون اوراق مشارکت
قابل انتقال به غیر است.
صکوک در سراسر دنیا
با توجه به آنچه در بالا گفته شده به راحتی می‌توان دریافت این ابزار مالی
محبوبیت زیادی میان مسلمانان خواهد داشت؛ به همین دلیل بسیاری از کشورهای
غربی سعی کردند در آن سرمایه‌گذاری کنند.
البته یکی از دلایل توجه
بانک‌های غربی به آن رشد سریع تجارت با اقتصادهای ثروتمند خلیج‌فارس است که
انگلیس روابط خوبی با اغلب کشورهای مسلمان‌نشین این منطقه دارد. برهمین
اساس انگلیس نخستین کشوری خواهد بود که سهامی می‌فروشد که سرمایه‌گذاران
مسلمان می‌توانند آن را بخرند. انگلیس ٥سال قبل برای نخستین‌بار برنامه
عرضه صکوک را اعلام کرد. اما این موضوع هیچ‌گاه پیگیری نشد زیرا دفتر
مدیریت بدهی انگلیس معتقد بود این ساختار بسیار گران است. درحقیقت سرمایه
پیشنهادی انگلیس در سال ٢٠١٣ میلادی برای صدور صکوک، حدود یک‌پنجم
اندازه اصلی آن بود.
دیوید کامرون در انجمن اقتصاد اسلامی جهان که در سال ٢٠١٣ برگزار شد،
اعلام کرد که خزانه‌داری تصمیم دارد تا ٢٠٠میلیون صکوک صادر کند. وی در
ادامه گفت: نمی‌خواهم لندن بزرگترین پایتخت امور مالی اسلامی در دنیای
غرب باشد، می‌خواهم لندن در کنار دبی و کوالالامپور به‌عنوان یکی از
پایتخت‌های امور مالی اسلامی در سراسر جهان شناخته شود.
تا قبل از ٢٠١٣ که نشست انجمن اقتصاد اسلامی جهانی در لندن پایتخت انگلیس
برگزار شد، هرگز در یک کشور غیرمسلمان برگزار نشده بود که این امر
نشان‌دهنده نقشی است که لندن در صنعت اقتصاد اسلامی بازی می‌کند. این
محصول مالی مزایای بسیاری برای این کشور به همراه دارد، چون انگلیس نخستین
کشور غیرمسلمانی است که وارد دریای عظیم و رو به رشد سرمایه‌گذاری اسلامی
می‌شود. این درحالی است که اقتصاد اسلامی ٥٠درصد سریع‌تر از بانکداری
معمول رشد می‌کند و مجموع سرمایه‌گذاری جهانی اسلامی به ٣/١هزار میلیارد
دلار تا پایان سال‌جاری رشد خواهد کرد.
از سوی دیگر بورس لندن شاخص این سهام را در بورس خود افتتاح کرد تا به
مدیران صندوق‌های همخوان با شریعت کمک کند تا فرصت‌های جدید سرمایه‌گذاری
را شناسایی کنند.
انگلیس قصد دارد تا با صدور صکوک خود میلیاردها پوند انگلیسی را به
سرمایه‌گذاران اسلامی بفروشد و به این ترتیب منابع سرمایه‌گذاری در خزانه
خود را متنوع کند.
٣٤ میلیارد پوند صکوک
ارزش صکوک ثبت شده در بازار لندن طی ٥سال گذشته به ٣٤میلیارد پوند رسیده
است. سرمایه‌های همخوان با شریعت از هم‌اکنون برای سرمایه‌گذاری برخی از
بزرگترین سازه‌های پایتخت انگلیس مانند دهکده المپیک به کار می‌رود. در
سال ٢٠١٣ بیش از ٢٠ بانک محصولات و خدمات اسلامی مالی را در انگلیس ارایه
می‌کردند که این رقم میان کشورهای غربی بی‌سابقه بوده است. دولت انگلیس
نیز تصمیم گرفت ارتباط میان مراکز مالی روبه رشد را در کشورهای اسلامی و
بازارهای آسیایی به‌عنوان قلب برنامه‌هایش برقرار کند.
گسترش صکوک در اروپا
تلاش انگلیس برای معرفی خود به‌عنوان یک مرکز مالی اسلامی برتر نتیجه اوج
گرفتن رقابت با مراکز مالی دیگر در آسیا (مالزی) و به‌خصوص در خاورمیانه
است. مالزی بزرگترین بازار برای صکوک است که اکنون تلاش‌های خود را از
توسعه بازار محلی به سمت جذب صادرکنندگان جهانی معطوف کرده و از سوی دیگر،
دبی قوانین را بازبینی می‌کند تا صدور و تجارت صکوک را به خود جذب کند.
با وجود رشد کند صکوک (سهام اسلامی ) در اروپا به آسانی می‌توان پیشرفت‌ها
و روندهایی را شناسایی کرد که نشان‌دهنده رشد در بازار صکوک قاره اروپا
هستند. درخصوص صدور بدهی‌های صکوک فقط Saxony Anhalt آلمانی یک صکوک
sovereign را در ٢٠٠٤ صادر کرد که درآن زمان این امیدواری را به وجود آورد
که کشورهای اروپایی هم به فروش صکوک روی خواهند آورد. از آن زمان تاکنون
صحبت‌هایی برای فروش صکوک در ایرلند، انگلیس، فرانسه و دولت‌های دیگر به
وجود آمده است.
انگلیس، لوکزامبورگ و ایرلند، در رتبه‌های اول تا سوم
درحال حاضر بازارسهام لندن بالاترین حجم و ارزش صکوک در سراسر جهان را
دارد و پس از آن بازارهای سهام لوکزامبورگ و ایرلند قرار دارند. دومین
توسعه خارق‌العاده اوج‌گیری و صدور برخی صکوک شرکتی در اروپاست. این
شرکت‌ها هرچند کوچک ثابت کرده‌اند بسیاری از شرکت‌ها، به‌خصوص آنهایی که
با شریعت همخوان هستند، به جذب سرمایه از طریق کانال‌های همخوان با این
روند علاقه نشان می‌دهند.
همچنین در سال ٢٠١٢ میلادی دو شرکت فرانسوی نیز فروش صکوک را آغاز کردند.
بنابراین بسیاری از شرکت‌های مستقل و دولتی به فروش صکوک چه در سطح ملی و
چه در سطح بین‌المللی علاقه نشان می‌دهند و برخی از آنان مالزی را برای
فروش سهام اسلامی انتخاب می‌کنند. از سوی دیگر کشوری مانند ترکیه که اکنون
جزو اروپا به شمار می‌رود، در جایی که دیگران بیمناک بودند، دل به دریا
زد. این کشور از جمعیت مسلمان و انعطاف‌پذیری رژیم سیاسی خود بهره گرفت و
بانک‌ها و دولت این کشور فروش صکوک را آغاز کردند و اکنون یکی از
صادرکنندگان برتر جهانی قلمداد می‌شود. از سوی دیگر بسیاری از قانونگذاران
در اروپا نوشتن قوانین جدیدی را آغاز کرده‌اند که به صدور صکوک یا ابزارهای
مالی اسلامی کمک می‌کند.
بانک‌های اسلامی انگلیس ناامید از دولت
ممکن است برنامه دولت انگلیس برای صدور نخستین سهام اسلامی در یک کشور غربی
موقعیت آن را در تجارت صکوک قدرتمندتر کند اما از طرف دیگر ممکن است
فرصت ایجاد صنعت بانکداری اسلامی اروپا را از بین ببرد. در اوایل ماه
ژوئن انگلیس به ٥ بانک دستور داد ٢٠٠میلیون پوند (٣٣٦میلیون دلار) صکوک
صادر کنند. این بخشی از برنامه دولت کامرون برای حمایت از لندن در برابر
رقابت با مراکز دیگر صکوک بود. انگلیس HSBC، بانک باروا قطر، CIMB
مالزی و بانک ملی ابوظبی و استاندارد چارترد را انتخاب کرد. آنها
موسساتی بزرگ با قدرت بازاریابی قابل‌توجهی هستند و به نظر می‌رسد توزیع
آسان و قیمت‌گذاری دقیق را برعهده گرفته‌اند. اما این گزینش جالب بود زیرا
٦ بانک اسلامی این کشور را نادیده گرفت.
این امر می‌تواند روی ایجاد نیروی کارشناسی در صنعت بانکداری اسلامی انگلیس
تأثیر بگذارد. همچنین ممکن است دسترسی بانک‌های انگلیسی برای صدور را
محدود کند، به این ترتیب استفاده از صکوک برای مدیریت جریان نقدینگی
بانک‌ها سخت‌تر می‌شود. آپوستولوس بانتیس تحلیلگر اعتبار در بازارهای
نوظهور در کامرزبانک می‌گوید: تراکنش‌های اولیه صکوک گامی رو به جلو است
زیرا نوعی محک و بازار آزاد برای دیگر صادرکنندگان انگلیسی خلق می‌کند. اما
این موضوع هیچ‌گونه تأثیر شگرف اساسی ندارد. باید دفعات صدور مکرر
باشد و همچنین میزان شراکت بانک‌ها و شرکت‌های خصوصی افزایش یابد تا بازاری
برای صکوک خارج از انگلیس ایجاد شود. مقامات انگلیسی قبلا اشاره کرده
بودند صکوک آتی احتمالا یکباره است و به منزله برنامه مرتب صدور قلمداد
نمی‌شود.
یکی از بانک‌های اسلامی بزرگ در انگلیس، بانک لندن و
خاورمیانه است. این بانک به تنهایی بزرگترین بانک اسلامی اروپاست که
ارتباطات قدرتمندی با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس دارد و سال گذشته دفتری در
دبی افتتاح و سهام خود را در بورس دبی ثبت کرد. در فوریه BLME یکی از
مدیرانی بود که صدور ٥/١ میلیارد دلار صکوک را از بانک توسعه اسلامی آغاز
کرد که بزرگترین میزان صدور از سوی یک وام‌دهنده خارجی بود. «هامفری پرسی»
مدیر ارشد این بانک می‌گوید: طبیعتا از این‌که هیچ بانک اسلامی به‌عنوان
هماهنگ‌کننده انتخاب نشده ناامید شده‌ایم زیرا این امر فرصتی فراهم
می‌کند تا انگلیس به یکه‌تاز بازار مالی اسلامی تبدیل شود.
نقش كشورهاي اسلامي در محورسازي انتخاب بانک باروا، CIMB و بانک ملی ابوظبی (که به‌طور واضح بزرگتر از
بانک‌های اسلامی انگلیس هستند) به‌عنوان هماهنگ‌کننده نشان می‌دهد بخش
بزرگی از فرآیند صدور به سرمایه‌گذارانی در قطر، امارات متحده عربی،
جنوب‌شرقی آسیا می‌رسد که پول نقد فراوانی دارند.
بانک‌های اسلامی انگلیس فاقد ابزارهایی با طیف وسیع و همخوان با شریعت
هستند که قابلیت کاربرد یا حتی تبادل داشته باشد تا بتوانند سرمایه‌هایشان
را مدیریت کنند. هر دو بانک BLME و بانک سرمایه‌گذاری اسلامی اروپا (یک
موسسه لندنی دیگر) اعلام کرده‌اند صکوک انگلیسی را از سوی مشتریان و برای
مقاصد نقدینگی خود بخرند. اگر بخش اعظم اوراق در خاورمیانه و آسیا باقی
بماند، انجام این کار سخت می‌شود. «هریس عرفان» مدیرعامل EIIB می‌گوید:
احتمال دارد نیمی از آن به بانک‌های اسلامی انگلیسی تخصیص یابد اما تصور
می‌کنم تخصیص‌دهی عموما خارج از انگلیس باشد. این در اصل اوراقی برای
خرید و نگهداری است و با توجه به حجم کم آن نمی‌توان تصور کرد در مقادیر
بالا مبادله شود. در شرایط کنونی حداقل به نظر می‌رسد انگلیس تصمیم دارد
تسلط خود را به‌عنوان یک مرکز صکوک با برنامه صدور تثبیت کند. عرفان از
EIIB می‌گوید: پیش‌بینی می‌کنیم دولت‌های دیگر مانند لوکزامبورگ
برنامه‌های صدور خود را سرعت بدهند اما در زمان کنونی انگلیس موقعیت خود
به‌عنوان وام‌دهنده را تثبیت کرده است.
منبع: روزنامه شهروند