وحید رواقی استاد سلامت جامعه دانشکده دندانپزشکی بیرمنگام در شرق نوشت:
در این نوشتار قصد دارم به
تشویق فراگیر و همگانی درمان‌های ارتودنسی با توجه به یافته‌های جدید
محققان نگاهی انتقادی داشته باشم. در این نوشتار تلاش کرده‌ام تا جایی که
خواندن آن برای خوانندگان غیرمتخصص دشوار نشود، به مقالات و مستندات علمی
استناد کنم.
در حالی‌که بیماری‌های دهان نظیر پوسیدگی دندان در ایران شیوع فراوانی
دارد، آنچه این روزها در تبلیغات مطب‌ها و کلینیک‌های دندانپزشکی بیشتر به
چشم می‌آید وعده داشتن دهانی سالم نیست، بلکه تصویر خنده زیبای یک جوان
بلوند غالبا اروپایی است که دندان‌های سفیدش همچون دانه‌های مروارید
صیقل‌شده به گونه‌ای تصنعی در کنار هم نشسته‌اند. این تبلیغات ذهن مخاطب را
زیرکانه نشانه رفته و چنین القا می‌کنند که اگر دست بر قضا از داشتن چنین
خنده زیبایی محروم مانده‌اید دنیا به آخر نرسیده و شما نیز می‌توانید با
صرف وقت و هزینه، چنین لبخند زیبایی داشته باشید.
این تبلیغات به مخاطبان
نمی‌گویند که از هزاران نفر شاید و تنها شاید یکی از آنها بدون تمسک به سیم
و چسب و رنگ و لعاب صاحب چنین دهان و دندان «ایده‌آل» باشد. اینکه
«ایده‌آل»های شکل ظاهری دهان و دندان از کجا آمده و چه کسانی و با چه
معیارهایی آن را مبنا قرار داده‌اند، خود بحث مفصل دیگری است که در این
نوشتار نمی‌گنجد. مردم عموما هنگامی که آن خنده «ایده‌آل» را در کنار تصویر
دندانپزشک خوش‌پوش و خوش‌سیما می‌بینند از خود نمی‌پرسند که آیا دلیلی
دارد که دهان و دندان همه فرزندان آدم را خط‌کش و نقاله بگذاریم و به سیم و
چسب آویزیم و امیدوار باشیم که شاید شبیه آن خانم و آقای «ایده‌آل» در
تصویر شود و آیا صحیح است که روزی برای گوش و چشم و دست و پا نیز «ایده‌آل»
ساخته و پرداخته شود و از فردای آن، صاحبان حرفه پزشکی همه گوش و چشم و
دست و پاهای عالم را به یک شکل و اندازه درآورند؟
شاید برای آیندگان باور این قضیه دشوار باشد، اما سالیان سال است که حرفه
دندانپزشکی با ابزار قدرتمند چنین تبلیغاتی تلاش می‌کند همگان را به این
باور برساند که شما برای رسیدن به آن ظاهر «ایده‌آل» راهی جز تمسک به درمان
ارتودنسی ندارید. از دیدگاه بازاریابی باید به طراحان اینگونه تبلیغات
آفرین گفت، چراکه داشتن دندان زیبا و صاف برای عده قابل‌توجهی از افراد
جامعه از داشتن دندان‌های سالم مهم‌تر است.
شاید از همین روست که متقاضیان
درمان ارتودنسی با وجود آگاهی نسبت به عوارض جانبی درمان ارتودنسی نظیر
کشیدن چند دندان سالم در آغاز درمان و احتمال تحلیل ریشه دندان‌ها و
بیماری‌های لثه پس از پایان درمان به این درمان رضایت داده و هزینه‌های
سنگین مالی آن را با رضا و رغبت می‌پردازند. طی چند دهه گذشته درمان‌های
ارتودنسی به‌شدت پرطرفدار بوده‌اند. برای مثال، آخرین سرشماری ملی سلامت در
کانادا نشان می‌دهد که والدین بیش از یک‌سوم نوجوانان کانادایی هزینه‌های
سرسام‌آور چنین درمانی را برای فرزندانشان پرداخته‌اند.
درخواست روزافزون
به ارتودنسی در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه وجود دارد.
این همه تقاضا اگرچه ممکن است از نگاه اقتصادی و بازاریابی یک الگوی موفق
باشد، اما لزوما با اهداف حرفه پزشکی سازگار نیست. از این‌رو، برخی
صاحب‌نظران برجسته اقتصاد سلامت نظیر پروفسور «استفان برچ» استاد دانشگاه
مک‌مستر کانادا، ترویج گسترده درمان ارتودنسی را تولید یک نیاز کاذب برای
جلوگیری از کاهش درآمد حرفه دندانپزشکی می‌دانند.
دندانپزشکان برای متقاعدکردن بیماران خود دلایل متعددی در ضرورت ارتودنسی
می‌آورند، برخی از این دلایل عبارت است از اصلاح تنفس، بهبود سلامت کلی
دهان و کاهش دردها و برطرف‌شدن صدای کلیک مفصل فک و گیجگاه. ادعاهایی نظیر
بهبود وضعیت سلامت دهان بعد از درمان ارتودنسی با توجه به عوارض جانبی این
درمان نظیر افزایش پوسیدگی‌های دندانی و تحلیل ریشه دندان‌ها جای تردید
دارد. اما واقعیت این است که به گواهی پژوهش‌ها، مهم‌ترین انگیزه برای
درمان ارتودنسی بهبود ظاهر دندان و دهان، بالارفتن اعتماد به نفس و بهبود
سلامت روانی و روابط اجتماعی است. از این‌رو، درمانگران برای ترغیب
متقاضیان ارتودنسی، بر اثرات چشمگیر و درازمدت روانی و اجتماعی درمان
ارتودنسی تاکید می‌کنند. اینک سوال اساسی اینجاست که آیا ارتودنسی واقعا
می‌تواند به این وعده عمل کند؟ آیا پژوهش‌های علمی نیز نظر مبلغان و مشوقان
ارتودنسی را تایید می‌کنند؟
تردیدهای پژوهشگران درباره تاثیر درازمدت ارتودنسی بر ارتقای وضعیت روحی و
اجتماعی در پایان دهه70 میلادی آغاز شد. در سالیان اخیر دو گروه پژوهشی در
استرالیا و بریتانیا همت گماشتند تا با بررسی و پیگیری دو گروه از کودکان و
نوجوانانی که در 30سال گذشته تحت اجرای برنامه‌های مختلف ارتودنسی
قرارگرفته‌اند به این سوال اساسی پاسخ دهند که آیا ارتودنسی کیفیت زندگی،
رضایت از زندگی و اعتماد به نفس را افزایش می‌دهد؟ برخلاف تصور عمومی پاسخ
این دو تحقیق گسترده به این سوالات منفی است. این مطالعات که از لحاظ روش
پژوهش در نوع خود در پژوهش‌های سلامت قابل‌توجه هستند نه‌تنها در چندین
مقاله در مجلات علمی منتشر شد، بلکه مورد توجه رسانه‌های بین‌المللی قرار
گرفت.
محققان در این مقالات به صراحت اعلام کردند که درمان‌های مختلف
ارتودنسی در درازمدت تاثیر مثبتی بر اعتماد به نفس، رضایت از زندگی و کیفیت
زندگی نداشته‌اند. به‌دنبال انتشار یافته‌های جدید در مورد سودمندنبودن
درمان‌های ارتودنسی سوالات اساسی در مورد اخلاقی‌بودن تشویق فراگیر بیماران
به این کار مطرح شد. در یکی از صریح‌ترین این اظهارنظرها، پروفسور «بیل
شاو» از سرشناس‌ترین پژوهشگران دندانپزشکی و از مشاوران سازمان بهداشت
جهانی در مقاله‌ای با عنوان «تردید در مورد سودمندی درمان‌های ارتودنسی و
چالش اخلاقی تشویق به آن»، تشویق همگانی به درمان‌های ارتودنسی از سوی
نهادهای صنفی دندانپزشکان در بریتانیا را زیر سوال برد.
«جامعه پزشکی‌زده»
اصطلاحی است که توسط جامعه‌شناسان در دهه70 میلادی برای اشاره به اثرات
منفی تسلط تصمیم‌گیری‌های حرفه پزشکی بر جنبه‌های مختلف زندگی بشری ارایه
شد. از نمونه‌های ایرانی و بومی «جامعه پزشکی‌زده» که در آن پزشکان بدون
توجه به ضرروت درمان و صرفا به خاطر پاسخگویی به نیاز عمومی اقدام به تشویق
همگانی درمان کرده‌اند، جراحی بینی است.
ترغیب فراگیر به جراحی بینی در
ایران بارها در رسانه‌ها خبرساز شده تا جایی که اخیرا یکی از رسانه‌های
معتبر بین‌المللی از حرفه جراحی پلاستیک در ایران با صفاتی نظیر «حریص» یاد
می‌کند. «مارک آکرمن» استاد دانشکده پزشکی دانشگاه هاروارد، تشویق همگانی
درمان‌های ارتودنسی را نیز نمونه‌ای از پدیده «جامعه پزشکی‌زده» می‌داند.
اخلاقی‌بودن ترویج همگانی درمان ارتودنسی را از زوایای دیگری نیز می‌توان
بررسی کرد.
برای مثال، القای حس غیر«ایده‌آل» بودن در میان نوجوانان که به
اقتضای سن خود همواره در رقابت با همکلاسی‌هایشان هستند به ایجاد ناآرامی
روانی در این گروه و و خانواده‌هایشان منجر می‌شود، به‌ویژه که در غیاب
بیمه‌های درمانی، این درمان‌های گرانقیمت برای بسیاری از خانواده‌ها
مقدور
نیست.
به دلایل گوناگون مانند رقابت وسواس‌گونه برای زیبایی، قدمت باورهای پیشین
و همچنین منافع کلان اقتصادی بعید است در آینده نزدیک تغییری در روند رو
به افزایش متقاضیان درمان‌های ارتودنسی ایجاد شود. لازم به یادآوری است که
به گواهی همین تحقیقات نوین، درمان ارتودنسی در موارد خاص که شکل و ظاهر
دهان و دندان به شدت نامناسب بوده، می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی و افزایش
اعتماد به نفس کمک کند. اما هویداست که اکنون تردیدهای جدی در باورهایی
ایجادشده که پیش از این از سوی صاحبان حرفه دندانپزشکی به صورت حقیقت
غیرقابل تردید ارایه می‌شد. شاید زمان آن رسیده است که به نوجوانان و
خانواده‌ها اطمینان‌خاطر دهیم که بدون انجام درمان ارتودنسی نیز می‌توان از
زندگی اجتماعی و روانی قابل‌قبولی در آینده بهره برد.