مدت‌هاست بسیاری از کارشناسان حوزه منابع آب می‌گویند جنگ‌های آینده دنیا
جنگ آب است. حالا در جدیدترین رویداد جنگی مربوط به منابع آب، گروه
تروریستی داعش- دولت اسلامی عراق و شام- در اقدامی عجیب با بستن دریچه
سدهای روی رودخانه فرات مانع از ورود آب این رودخانه بزرگ به مرکز عراق شده
است؛ آبی که رودخانه‌های فرات و دجله از کوه‌های ارمنستان و ترکیه
می‌آورند دشت بزرگ میان‌رودان (بین‌النهرین) در مرکز عراق را سیراب می‌کند و
در نهایت به خلیج‌فارس می‌ریزد.
اگرچه بیشترین جایی که از این اقدام داعش
آسیب می‌بیند کشور عراق است اما بدون تردید کاهش میزان آب فرات روی ایران
نیز بی‌تاثیر نخواهد بود. این تاثیر می‌تواند به شکل افزایش ورود ریزگرد و
گردوغبارها به داخل ایران خود را نشان بدهد. این موضوع زمانی مهم‌تر می‌شود
که بدانیم به گفته مسوولان سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران، منبع 85درصد
ریزگردهایی که آسمان ایران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، ازکشورهای همسایه
غربی و به‌ویژه عراق است.
داعش و بستن فرات
حکومت اسلامی عراق و شام یا داعش یکی از گروه‌های شورشی فعال در عراق و
سوریه است. این گروه در اوایل سال‌های جنگ عراق تاسیس شد و به‌عنوان
القاعده عراق شناخته می‌شود. اعضای این گروه پس از آغاز درگیری‌ها در سوریه
بخش عمده‌ای از توجه و تمرکز خود را معطوف به مبارزه در این کشور کردند،
به همین دلیل بخش‌هایی از خاک سوریه مانند منطقه‌الرقه هم‌اکنون در دست
آنهاست.
داعش پس از تسلط کامل بر این بخش‌ها به سمت مرزهای عراق آمدند و
حالا حدود چهارماه است بخش‌های زیادی از استان الانبار و به‌خصوص شهرهای
فلوجه و الرمادی را نیز تحت کنترل خود درآورده‌اند. داعش در جدیدترین اقدام
خود با بستن دریچه‌های سد «النعیمیه» که روی رودخانه فرات قرار دارد از
ورود آب به مناطق مرکزی عراق جلوگیری کرد. این اقدام داعش همچنین باعث
غرق‌شدن مناطق بزرگی از شهر فلوجه در آب شد.
بنا بر این گزارش، ارتش عراق
در نظر داشت از این مناطق به گروه تروریستی داعش حملاتی را داشته باشد اما
در پی این اقدام تروریست‌ها مجبور به عقب‌نشینی شدند. نوری المالکی،
نخست‌وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح عراق با خطرناک و جنایتکارانه‌خواندن
این اقدام داعش اعلام کرد: «پس از قطع آب مناطق جنوبی و مرکزی از سوی داعش
برای حفظ جان مردم و اراضی کشاورزی علیه این گروه تروریستی با درنظرگرفتن
بالاترین سطح خشونت وارد عمل می‌شویم.»
وی افزود: «گروه داعش و هم‌پیمانان
آنها که شامل بعثی‌ها و بازماندگان رژیم سابق و حامیان پشت‌پرده آنها
هستند، اقدامی خطرناک را مرتکب شده‌اند که بیانگر میزان جنایتکاری آنهاست.»
این اقدام از آن‌رو واجد اهمیت بسیار است که باعث کاهش محسوس سطح آب فرات
شد که تامین‌کننده نیازهای متعدد آب آشامیدنی و زراعی مردم عراق است. واکنش
شدیداللحن نوری مالکی، نخست‌وزیر عراق نیز ناظر به همین موضوع و میزان
اهمیت حیاتی آب فرات برای کشور عراق است.
بر اساس اعلام منابع عراقی در فصل بارش امسال میزان باران‌ها در جنوب
عراق، به نسبت سال گذشته 70درصد رشد را نشان داده است، همین موضوع امیدها
برای کاهش میزان وقوع ریزگرد از بیابان‌های این کشور را افزایش داده بود.
اما با این اقدام گروه داعش باز هم ممکن است سالی که در پیش است هم برای
عراقی‌ها و هم برای ساکنان استان‌های غربی ایران سالی سرشار از ریزگرد و
گردوغبار باشد.
بستن فرات و تاثیر بر ایران
کم‌شدن آبی که رودخانه فرات با خود آورده و در نهایت به خلیج‌فارس می‌ریزد
تنها برای عراق و اهالی این کشور حیاتی نیست. حجم آب این رودخانه حتی روی
کیفیت زندگی بسیاری از مردم ایران نیز می‌تواند اثر‌گذار باشد. کمتر از
چهار روز پیش ضیاءالدین شعاعی، مدیر ملی مقابله با پدیده گردوغبار سازمان
حفاظت محیط‌زیست در محل این سازمان یک نشست خبری با خبرنگاران داشت تا در
رابطه با موضوع ریزگردها و گردوغبار مسایلی را مطرح کند.
این مقام مسوول در
این نشست خبری اعلام کرد: «تنها ۱۵ تا ۲۰درصد گردوغبارهایی که در آسمان
شهرها و روستاهای ایران به‌وقوع می‌پیوندد داخلی است و ۸۵درصد دیگر منشأ
خارجی دارد. عکس‌های ماهواره‌ای و بررسی‌ها نشان می‌دهد منشأ اصلی
ریزگردهای ایران، خارجی و بیشتر از کشورهای اردن، سوریه و به خصوص عراق
است.»
در میان همین منشأهای خارجی نقش بیابان‌ها و تالاب‌های خشک‌شده کشور
عراق از دیگر کشورها بیشتر است. به‌گونه‌ای که بخش بسیار زیادی از
گردوغبارهایی که سالانه ایران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد از همین کشور وارد
می‌شود. شعاعی همچنین تاکید کرد: مدیریت غلط منابع آب از جمله کنترل آب در
دجله و فرات توسط ترکیه در کشورهای همسایه منجر به خشک‌شدن بخش عظیم
تالاب‌های بین‌النهرین و ایجاد منشأ بزرگی از گردوغبار در این منطقه شده
است. وی علاوه بر مدیریت نادرست منابع آب در کشورهای همسایه، خشک‌شدن بخشی
عظیم از تالاب‌های بین‌النهرین، خشک‌شدن زمین‌های کشاورزی در عراق به دلیل
شرایط نامناسب امنیتی در این کشور و خشکی سدهای داخلی را از دیگر عوامل
تاثیرگذار در این پدیده دانست.»
او در ادامه افزود: «از مهم‌ترین راهکارهای
موجود برای حل این معضل، تعامل با کشورهای منشأ این پدیده از جمله عراق و
سوریه و پیگیری تفاهمنامه‌ها و توافقات بین‌المللی و همراه‌سازی کشورهای
درگیر در پدیده گردوغباراست.»
نکته بسیار پراهمیت موضوع اما همین‌جاست، با وجود آنکه ایران برای حل مشکل
ریزگردها نیاز به همکاری و پیگیری دولت‌های کشورهای عراق و سوریه دارد
هم‌اکنون این دو کشور گرفتار جنگ و درگیری‌هایی خونین هستند که پای منابع
آب نیز به آنها وارد شده است. اقدام گروه تروریستی داعش مبنی بر جلوگیری از
ورود آب رودخانه فرات به مرکز عراق یعنی کاهش ورود این آب به تالاب بزرگ
هورالهویزه در مرز با ایران (اگر این معضل در ماه‌های آینده همچنان به همین
شکل باقی بماند) باعث خواهد شد بخش‌های بیشتری از این تالاب بزرگ خشک شود و
به این شکل مناطقی بسیار وسیع مساعد تولید ریزگرد را فراهم خواهد آورد که
گاه و بیگاه کشور ایران را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
این موضوع را محسن
سلیمانی، مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران نیز تایید می‌کند. او در
گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: «هر میزان تغییر و کاهش آورد رودخانه فرات در
عراق روی حیات تالاب‌های این کشور تاثیر خواهد گذاشت و این موضوع در نهایت
می‌تواند منجر به خشک‌شدن این تالاب‌ها و افزایش تولید ریزگرد و ورود آن به
ایران شود.»
دوسال پیش در همین روزها توماس فریدمن، مقاله‌نویس روزنامه
نیویورک‌تایمز در مطلبی پیرامون خاورمیانه بر اهمیت موضوع منابع آب در این
منطقه همیشه بحرانی اشاره کرد. همه قسمت‌های مقاله فریدمن ناظر به مشکلات
زیست‌محیطی و بحران منابع آب در خاورمیانه و تاثیرات آن بر فضای سیاسی
کشورها بود. او اما قسمت انتهایی مطلب خود را اینگونه نوشته بود: «همه باید
نقل قول منسوب به لئون تروتسکی را به یاد داشته باشیم. «شاید شما به جنگ
علاقه‌ای نداشته باشید، اما جنگ به شما علاقه‌مند است.»
حالا می‌توانیم این
جمله را اینگونه به‌کار ببریم: «شاید ما علاقه‌ای به موضوع تغییرات اقلیمی
نداشته باشیم، اما بی‌شک تغییرات اقلیمی و شرایط آب و هوایی به شما
علاقه‌مند هستند.»ممکن است اعضای گروه تروریستی داعش درک چندانی از اهمیت
زیست‌محیطی موضوع بستن آب فرات و اثرات آن بر منطقه نداشته باشند، اما این
قضیه چیزی از تاثیرات بسیار مخرب این اقدام کم نمی‌کند. به نظر می‌رسد
دولت‌های ایران و عراق و دیگر کشورهای منطقه پیش از آنکه این موضوع به
بحرانی بزرگ‌تر و ترسناک‌تر بدل شود باید فکری اساسی برای این موضوع بکنند.