نقطه قوت عملکرد دولت تازه نفس
روحانی، در سیاست خارجی و بهبود روابط بین‌الملل است. سیاستی که در طول ۳۵
سال پس از انقلاب اسلامی، به جای حرکت بر مسیری مشخص و صعودی، مداری سینوسی
را انتخاب کرد. اکنون سیاست خارجی کشور به زعم افزایش قدرت چانه زنی تیم
دیپلماسی کنونی ما، به سوی قله حرکت می‌کند. با این وجود انتقادهای بسیاری
به عملکرد دولت یازدهم در این زمینه وارد است اما به توصیه رهبر انقلاب
اسلامی باید «انتقاد‌ها منصفانه» باشد، زیرا «دولت چندماهی بیشتر نیست
آمده، باید فرصت داد». برای ارزیابی عملکرد دولت و تیم دیپلماسی روحانی،
باید مسیر سیاست خارجی را پس از شکل‌گیری نظام جمهوری اسلامی ایران دنبال
کرد.
دولت موقت و بار سنگین اوایل انقلاب
دولت ۹ ماهه مهندس بازرگان نخستین دولت مولود انقلاب اسلامی بود که به
فرمان رهبر کبیر انقلاب تشکیل و وظیفه نهادسازی برای نظام نوپا و برگزاری
رفراندوم‌های تاسیسی در جمهوری اسلامی را بر عهده داشت. عملکرد این دولت که
به گفته بازرگان خودروی فرسوده‌ای بود در مقابل جریان سیل آسای آن روزگار
با اقبال انقلابیون جوان و رادیکال آن روزگار مواجه نشد. با این حال دولت
موقت بزرگ‌ترین وظیفه خود که برگزاری رفراندوم تعیین نظام جایگزین در ایران
بود را در حالی‌که هنوز ۳ ماهه نشده بود با سلامت و موفقیت به انجام
رساند. از دیگر انتخابات‌های نظام نوپا، خبرگان قانون اساسی بود که دولت
موقت توانست از این مرحله نیز سربلند بیرون آید. از دیگر فعالیت‌های مهم
دولت موقت در۶ ماهه نخست می‌توان به تاسیس نهادهای انقلاب اسلامی، ملی کردن
صنایع، بانک‌ها، بیمه‌ها اشاره کرد.
بنی صدر از خیانت تا شعار وحدت
ابوالحسن بنی صدر با شعار وحدت ملی، بازسازی اقتصاد، امنیت و معنویت و
نوید اقتصاد بی‌طبقه توحیدی برنده انتخابات در مقابل حزب جمهوری اسلامی و
نامزد آنان بود. اما با اکثریتی که حزب جمهوری اسلامی در مجلس داشت از
همان بدایت کار ابرهای تیره در افق دولت نمایان شد. در روزهای نخست ریاست
جمهوری بنی صدر انتخاب نخست وزیر چالش عمده او بود. او که نتوانسته بودحاج
احمد خمینی را به علت مخالفت امام (س) و میر سلیم را به علت مخالفت مجلس به
کرسی نخست وزیری بنشاند با اکراه به رای تمایل مجلس تمکین و شهید رجایی را
به‌عنوان نخست وزیر برگزید. این اقدام و اکراه به دلیل روحیه انقلابی بود
که بنی صدر از شهید رجایی سراغ داشت و واهمه داشت جلوی افکار شوم آن را
بگیرد. تشتت و اختلاف نظر شدید میان رئیس جمهور با نخست وزیر و مقامات ارشد
حزب جمهوری عملا وحدت ملی که شعار انتخاباتی بنی صدر بود را مخدوش ساخت.
او با نهادهای انقلاب به ویژه سپاه پاسداران هم سر سازگاری نداشت. با شروع
تجاوز عراق به ایران، اختلاف نظر میان رئیس جمهور با سایر ارکان نظام
مدیریت جنگ را بیمار ساخته بود. بنی صدر که فرماندهی کل قوا را بر عهده
داشت با ایده‌های غریب خود در سیاست دفاعی و جنگی کشور سبب شد تا خسارت‌های
جبران ناپذیری به بدنه کشور وارد شود که سقوط هویزه و خرمشهر از اتفاقات
۶ماهه نخست ریاست جمهوری او بودند. بطور کلی درگیری و تشنجات بی‌پایان،
افتراق دولت با سایر قوای نظام نوپا و شکست‌های ایران در اثر مدیریت
چندپاره در جنگ را می‌توان بد‌ترین عملکرد۶ماهه نخست دولت بنی‌صدر دانست.
عمر کوتاه دو دولت بی‌فرجام
در این میان دو دولت شهید رجایی و آیت ا... مهدوی کنی نیز وجود داشت که به
علت عمر کوتاه سابقه چندانی در مدیریت کشور نداشتند. دولت شهید رجایی به
علت ترور کوردلان تنها ۲۸ روز تصدی کشور را بر عهده داشت. دولت مهدوی کنی
بلافاصله بعد از تشکیل، تصدی دولت را به دولت آیت‌ا... خامنه‌ای تحویل
دادن، بر همین اساس این دولت سابقه اجرایی چندانی نداشت و بی‌فرجام ماند.
ثبات و وحدت شاخصه دولت مقام معظم رهبری
پس از طی دوران بی‌ثباتی در ساختار سیاسی جمهوری اسلامی، می‌توان گفت دولت
آیت ا... خامنه‌ای پایان دوران گذار و شروع عصر ثبات در تاریخ جمهوری
اسلامی است. این دولت با انتظار وحدت و همدلی، کمک به جبهه‌ها، مدیریت جنگ و
تامین معاش مردم، در آن روزگار صعب تشکیل شد. نخست وزیر موسوی که به جناح
چپ حزب جمهوری اسلامی وابسته بود، تفکرات انقباضی در عرصه اقتصاد داشت و
در همان آغاز کار گام‌های مهمی در دولتی کردن اقتصاد و تجارت بر داشت.
از اهم موارد به جای مانده از ۶ ماهه نخست این دولت می‌توان به هماهنگی
کامل با نهادهای انقلابی به ویژه سپاه و بسیج در عرصه جنگ و فرستادن سریع
سلاح و مهمات به جبهه‌ها، توزیع کوپن برای تامین مایحتاج عمومی و سهمیه
بندی کالاهای اساسی اشاره کرد.
دولت پنجم و تلاش برای سازندگی
پس از جنگ۸ ساله دولتی با شعارهای اقتصاد آزاد، کاستن از دخالت دولت در
عرصه تجارت، بازسازی خرابی‌های ناشی از جنگ بر سر کار آمد. با بازنگری در
قانون اساسی و حذف پست نخست وزیری، رئیس جمهور به شخص اول اجرایی کشور
تبدیل شد. در ماه‌های نخستین این دولت سیستم کوپنی ایام جنگ ملغی و به
سیستم بازار رجعت شد. طرح بازسازی بسیاری از مناطق آسیب دیده در جنگ در
همان اوایل کار کلید خورد. البته در این دوران به علت مسائل رخ داده در
خارج از کشور روابط با دول اروپایی بشدت تیره شد.
دولت اصلاحات و فضای باز سیاسی
دولت برآمده از یک انتخابات پر شور با وعده ایجاد فضای باز سیاسی، فراهم
کردن امکان مشارکت سیاسی شهروندان و گشودن فضای حاکم بر سپهر سیاست در دوره
قبل از خود بر سر کارآمد. محمد خاتمی به واسطه سابقه حضور در وزارت ارشاد
در ماه‌های نخستین دولتش ده‌ها مجوز روزنامه و مجله به طیف‌های متنوع فکری
اعطا کرد و امکان حضور نیروهای متکثر را فراهم آورد. مقدمه و تمهیدات لازم
برای برگزاری نخستین انتخابات شوراهای شهر و روستا در دوران ریاست‌جمهوری
هفتم صورت گرفت. همچنین طرح ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها در سازمان ملل در جهت
ترمیم چهره جهانی کشور ارمغان همین ماه‌های نخست است که سبب شد تا رویکرد
بسیاری از دولت‌هاي خارجی نسبت به ایران عوض شود.
هشت سال واهمه در دولت مهرورز!
احمدی‌نژاد دولتش را با شعار عدالت و مهرورزی تشکیل داد. او بازنگری در
نحوه توزیع ثروت آنگونه که در ۱۶ سال پیش از دولت او صورت گرفته بود را
وعده داد. در ماه‌های نخست، او و تیم همراهش به انکار تمام آنچه در تاریخ
جمهوری اسلامی پیش از روی کار آمدن دولت نهم، رخ داده بود پرداختند و تاریخ
را دوباره نوشتند. بنیان طرح مسکن مهر برای اقشار کم درآمد، در ماه‌های
نخست زمامداری احمدی‌نژاد ریخته شد. انحلال سازمان برنامه و بودجه و حضور
در سازمان ملل متحد از دیگر رویدادهای ۶ ماهه نخست زمامداری او بود. ناگفته
نماند در هشت ساله حکومت او بر کشور، سیاست خارجی ایران منفعل و تنها با
چند کشور محدود رابطه دوستانه برقرار شد. در این دوران غرب بیش از پیش
حملات خصمانه خویش را به ایران تحمیل کرد، این رویکرد واهمه فشار اقتصادی و
جنگ نظامی را در میان مردم بالا برد.
اعتدال، نمره مثبت برای روحانی
در خرداد امسال که مردم از رویکرد‌های دولت پیش به نوعی خسته شده بودند با
توجه به شعارهای نامزدهای انتخاباتی و اتحاد میان اصولگرایان سنتی و
اصلاح طلبان قرعه به نام حسن روحانی افتاد. او با شعارهای جذاب سعی کرد
مردم را طرفدار خود نگه دارد. این دولت وعده‌هایی برای حل مناقشات هسته‌ای،
تعدیل مسائل سیاسی و اقتصادی و نیز مبارزه با افراطی‌گری که موجب رفع یا
تقلیل تحریم‌ها مي‌شد،داد. مهم‌ترین دستاورد ۶ ماهه نخست دولت او توافق با
قدرت‌های جهانی در ژنو بر سر برنامه هسته‌ای بود که منجر به تقلیل بخشی از
تحریم‌ها، تعدیل فشار‌ها و برداشتن بار روانی از روی مردم بود. توزیع سبد
کالا برای اقشار کم درآمد که البته با حاشیه‌های فراوانی همراه بود از دیگر
اقدام‌های ۶ ماهه دولت اعتدال است.
وعده‌ها و سنجش عیار دولت‌ها
بطور کلی دولت‌ها در ماه‌های نخست حضور، عملکردهای گوناگونی داشته‌اند که
نمی‌تواند آینه تمام نمای کل دوران زمامداری آن‌ها باشد، بلکه برشی کوچک
از کیک بزرگ سال‌ها کشورداری است. عملکرد ۶ ماهه نخست را باید در چارچوب
شعارهای مطرح شده در مبارزات انتخاباتی آن‌ها سنجید، از سوی دیگر عمل به
وعده‌ها عیاری‌است برای سنجش صداقت آن‌ها.