حسین علیزاده، آهنگساز برجسته و استاد عرصه موسیقی هنگامی که از مرحوم علی حاتمی نام برده می شود فروتنانه او را سعدی سینمای ایران می نامد و می گوید: حاتمی ساز را با سینما به مردم نشان داد.
آثار به جای مانده از حاتمی این هنرمند فقید، هنوز هم زبانزد خاص و عام است.او سلطان صاحبدلان، نگارگر سوته دلان و شاعر دل شدگان بود و روایت مادری را بیان کرد که تا لحظه پرواز به فکر فرزندانش سوخت.
با مرگ حاتمی، ساخت فیلم جهان پهلوان تختی نیز نیمه تمام ماند و دل شدگان تبدیل به آخرین اثر استاد شد. حسرت دیدن اثری از جنس فیلم های علی حاتمی در دل بسیاری از علاقه مندان به سینما برجای مانده است و هنوز هیچ فیلم سازی جای او را پر نکرده و نخواهد کرد.
حاتمی از جمله سینماگرانی بود که پیوندی میان سینما و موسیقی ایجاد کرد تا جایی که فیلم دلشدگان ادای دین به موسیقی محسوب می شود.
دل شدگان تا به امروز تنها فیلمی است که راجع به تاریخ موسیقی ایران و در پاسداشت اساتید موسیقی کشورمان به مناسبت هزاره ی باربد ساخته شده است.
حاتمی در این فیلم نیز به سیاق دیگر آثارش، جمعی از بهترین های سینمای ایران را گرد هم آورده است و به علاوه دو تن از مفاخر و اساتید گرانمایه موسیقی ایران (محمدرضا شجریان و حسین علیزاده نیز در این فیلم، کنار او بوده اند.
همکاری حاتمی، شجریان و علیزاده، دل شدگان را تبدیل به فیلمی بی بدیل در تاریخ سینمای ایران کرده است.
در این میان فرصتی دست داد تا با استاد حسین علیزاده در مورد این فیلم هم کلام شویم. این استاد در این مصاحبه از پشت صحنه دل شدگان و چگونگی کار با بازیگران و همکاری با مرحوم علی حاتمی و استاد شجریان سخن گفت.
سابقه آشنایی شما با زنده یاد حاتمی چه طور بود؟
من قبل از دل شدگان یکی دوتا فیلم کار کرده بودم که البته خودم هم خیلی آن ها را جدی نمی گرفتم. با علی حاتمی قبل از این که برایش موسیقی بسازم آشنایی داشتم. من پیش از انقلاب فیلم های ایشان را می شناختم و دوست داشتم. مرحوم حاتمی هم البته کارهای من را دوست داشت. ضمن این که در فیلم سوته دلان بخشی از موسیقی ای که ما در جشن هنر شیراز اجرا کرده بودیم را استفاده کرده بود. (آهنگ پیر فرزانه)
من در سربازی بودم که شنیدم علی حاتمی آهنگم را در فیلم استفاده کرده اند. البته من این مطلب را هرگز از راه گله نمی گویم، چون آن زمان متداول نبود که اجازه بگیرند و این ها. ضمن این که آن کار هم از لحاظ حقوقی متعلق به من نبود و صاحب اصلی کار تلویزیون بود. آقای حاتمی رفته بود به آرشیو مرکز و دنبال موسیقی های مختلف گشته بود. از این کار خوشش آمده بود و برای استفاده در سوته دلان انتخاب کرده بود. البته قطعاً اگر علی حاتمی به من هم می گفت، هیچ مخالفتی نمی کردم. در هر صورت فیلم سوته دلان و انتخاب آن آهنگ بیش تر زمینه آشنایی ما را با هم فراهم کرد و در اوایل انقلاب هم آشنایی ما بیش تر شد. تا این که یک روز ایشان با من تماس گرفت و گفت که می خواهد فیلمی برای هزاره باربد و راجع به تاریخ موسیقی ایران بسازد و از من دعوت به همکاری کرد.
شما تنها گزینه ساخت موسیقی برای این فیلم بودید؟
نه. آقای حاتمی استاد دهلوی را هم مد نظر داشت. به نوعی پیشنهاد می داد که موسیقی را دونفری بسازیم. یک جلسه سه نفره هم گذاشتیم، هم من و هم آقای دهلوی خیلی موافق این کار نبودیم، اما خوب برای من سخت بود که مخالفت کنم. چون آقای دهلوی استاد من بودند و هستند. در جلسه ای که داشتیم من پیشنهاد دادم دهلوی آهنگ ها را بسازند و من هر کاری از دستم بر میاید حتی از نظر نوازندگی انجام دهم. البته آقای دهلوی خیلی مخالفتی نداشت که با هم کار کنیم. اما از نظر مسایل سازهای ایرانی احساس کرد من باشم بهتر است. ضمن این که خود مرحوم حاتمی هم از نظر بخش تخصصی موسیقی و نوازندگی روی من نظر داشت، در نهایت آقای دهلوی گفت که شما خودت کار کن و بالاخره این مسولیت بر عهده من افتاد.
در نهایت کار را شروع کردیم. در مرحله پیش تولید فیلم، بیش تر روی سناریو بحث بود. جلسات خیلی زیادی داشتیم به اتفاق مرحوم حاتمی در جاهای مختلف که خیلی اوقات هم در منزل وی بود.
امید روحانی هم که از دوستان صمیمی علی حاتمی بود در این جلسات حضور داشت. که البته من هم از همان دیدارهای اولیه خیلی به وی و شخصیتش علاقه مند شدم. خلاصه جلسات مشترکی بین ما سه نفر بود و گاهی هم عوامل دیگر مثل فیلمبردار و هنرپیشه ها حضور داشتند.
در این جلسات من گفتم که اگر هنرپیشه ای قرار هست که بیاید و ساز دست بگیرد باید رفتار با ساز را یاد بگیرد و بدین ترتیب اکثر هنرپیشه ها دو تا سه ماه کلاس ساز رفتند. تنها کسی که نرفت اکبر عبدی بود. چون زمینه ای در نواختن تنبک داشت و من وقتی نوازندگی اش را دیدم گفتم کلاس نیاز نیست. این که انقدر حسش خوب است هر طور دلش می خواهد بزند، بعد من درستش می کنم. ولی خوب کار را طور دیگری مشکل کرد که یه سری ریتم ها را همین طوری از خودش زده و فیلم را گرفته بود. بعد من توانستم از روی دست وی ریتم ها را بنویسم و با حرکاتش سینک کنم. اما خوب به غیر از اکبر عبدی بقیه بازیگر ها آمدند و رفتار با ساز و دست گرفتن ساز و نواختن ظاهری اش را تمرین کردند. بعد کم کم فیلمبرداری شروع شد در کاخ گلستان.
با امین تارخ هم تمرین داشتید؟
با امین تارخ تمرین مثل ساز نداشتیم که بگوییم ساز را این طور دستت بگیر! بالاخره این امر مقداری به استعداد هنرپیشگی و این که چه طور این مسئله را حل کند بر می گشت. ضمن این که در باره تارخ من به شدت مخالف لب زدن بودم.
صدای شجریان به غیر از یکی دو صحنه هم نیست تو فیلم.
بله . ابتدا قرار بود بیشتر باشد، اما بعد که جلوتر رفتیم من به صراحت می گفتم مثل فیلمفارسی های قدیم می شود. البته اگر بخواهیم در این مورد فردین را مثال بزنیم، باید بگویم او این کار را عالی می کرد. من نمی دانم امین تارخ می توانست مثل فردین این کار را انجام دهد یا نه؟ یکی از مشکلات دیگر این بود که صدای شجریان آن قدر به گوش مردم آشنا بود که روی تصویر شخص دیگری ممکن بود باورش نکنند. این چیزی بود که من در موردش خیلی با حاتمی کلنجار رفتم. ولی حاتمی می خواست که حتماً چهره های شناخته شده باشند.
شما خواننده دیگری را مد نظر داشتید؟
بله. من قبلاً در فکر خواننده هایی بودم که به شیوه قدیم می خواندند. من حتی با آن ها کار کردم و به طور آزمایشی برخی آهنگ ها را با صدای آن ها ضبط هم کردیم. ولی حاتمی خیلی علاقه داشت شجریان باشد. شجریان هم خیلی علاقه نشان داد و خوشبختانه اثر خیلی خوبی هم شد با ورود شجریان و طبیعتاً همه کارها جلوه ی دیگری پیدا کرد.
محمد علی کشاورز هم چند سال پیش در مراسم سالگرد زنده یاد حاتمی گفت که ظاهراً قرار بوده یک خواننده گمنام و جوان به همان سبک خوانندگان دوره ی قاجار در فیلم بخواند.
البته ما در آن موقع چهره خیلی خاصی را از نسل جوان نمی توانستیم بیاوریم و بگوییم می تواند در حد یک خواننده حرفه ای بخواند. طبیعی بود که اگر نقش امین تارخ را اصلاٌ یک خواننده بازی می کرد خیلی بهتر بود. البته اگر موضوع را از زاویه دیگری ببینیم این طور بود که وقتی من موسیقی را ساختم، قطعاً اگر آقای شجریان کنار من یا من کنار وی باشم کار خیلی بیش تر جلوه می کند تا این که یک کدام از ما نباشیم. خوب، مرحوم حاتمی به این مسائل هم فکر می کرد. در هر صورت اتفاق خوبی شد. حضور دو چهره شاخص سینما و موسیقی، علی حاتمی و آقای شجریان در کنار هم. برای من هم یک تجربه ی خیلی زیبا و خوبی بود.
از فیلمبرداری و پشت صحنه خاطره ای دارید؟
اولین باری که من رفتم سر فیلمبرداری در کاخ گلستان، قبل از این که شیفته خود فیلم بشوم، شیفته پشت صحنه فیلم شدم. واقعاً ضیافتی بود برای خودش. خیلی خیلی زیبا بود. یه کارگاه بزرگی بود از دکور سازها و خیاط ها و آشپزها و... همه مشغول بودند.
یک زیر زمینی دارد کاخ گلستان، در آن جا همه مشغول کار بودند. خلاصه هر روز که سر فیلمبرداری می رفتیم انگار به جشنی بزرگ می رفتیم. همه دست اندرکاران فیلم سخت ذوق وشوق داشتند. فیلمبرداری آقای حاتمی نماد آن چیزهایی بود که در جامعه ما دیده نمی شود، مهربانی، احترام به بزرگان سینما، به هنر پیشه ها و تمام عوامل فیلم. همه افراد با جان و دل کار می کردند.
هیچ کس، هیچ چیزی کم نمی گذاشت. این اتفاق در دل همه ما مهر ایجاد می کرد. من سر برخی از فیلم ها رفتم و شاهد اتفاقات پشت صحنه بودم. یکی از بهترین پشت صحنه ها مربوط به دل شدگان بود. من البته نگرانی های خودم را هم داشتم چون تجربه اولم بود، فکر می کردم که باید از عهده این کار بر بیام. که خوشبختانه معاشرت با مرحوم حاتمی خیلی به من کمک کرد.
در هر صورت وقتی من شروع کردم برای خودم خیلی ذوق و شوق داشت. هر چیزی که به نظرم می رسید به علی حاتمی پیشنهاد می دادم و این کارگردان هم استقبال می کرد. البته گاهی هم اختلاف سلیقه ای داشتیم، اما با برخورد قشنگ مرحوم حاتمی همه چیز حل می شد.
کلام آهنگ ها اکثراً از خود مرحوم حاتمی بوده؟
بله. تمام موسیقی ها جوهره اش و کلامش از خود حاتمی بود که برای دل شدگان ساخته بود. البته بعداً که آقای شجریان این ها را اجرا کرد مقداری شعرها را تغییر داد. یعنی او و مرحوم حاتمی پس از مشورت هایی که به هم داشتند، اشعار را به فریدون مشیری دادند و مشیری هم از نظر فن شعری یک مقداری تغییر داد. البته کلام حاتمی بسیار زیبا بود. این حسن را هم داشت که محاوره ای تر بود و شبیه تر بود به تصانیف دوره قاجار. یک کار بزرگی هم حاتمی کرده بود و 500 واژه ای که در دوره قاجار در صحبت های روز مره به کار می رفته را هم در دیالوگ ها و هم در اشعاری که برای تصنیف هایش ساخته بود استفاده کرد. من می توانم بگویم که تم های اصلی فیلم دل شدگان را از شعر های حاتمی گرفتم. این اشعار خود به خود یک زمینه ی موسیقیایی برای من به وجود می آوردند.
در تمام جلسات فیلمبرداری حضور داشتید؟ برای صحنه های خارج از کشور هم رفتید؟
خارج از کشور خودم داوطلبانه نرفتم. ولی خوب طبق فیلمنامه و تجسمی که داشتم آهنگ ها را ساختم و گروه هم مطابق همان آهنگ ها صحنه ها را گرفتند. می شود گفت که در اکثر جلساتی که باید می بودم و مربوط به موسیقی بود حضور داشتم و واقعاً همه سعی ام را کردم که کار به بهترین شکل ممکن در بیاید. البته ممکن است نقصانی هم باشد که طبیعی است. انسان همیشه وقتی کارها را بعداً می بیند می گوید این می توانست بهتر باشد.
به هر حال این فیلم تنها فیلمی است که راجع به تاریخ موسیقی ایران و در پاسداشت اساتید موسیقی ایران ساخته شده. شما در کل از این فیلم راضی بودید؟
نه!
چرا؟
البته ابتدا باید به این نکته اشاره کنم که حاتمی در آن زمان و در آن شرایط کار بزرگی کرد که ساز را از طریق سینما به مردم نشان داد. چون هنوز هم که من دارم با شما صحبت می کنم نواختن ساز از نظر دوستان کراهت دارد و تلویزیون هم هنوز تصویر ساز را نشان نمی دهد. آن زمان یکی از اهداف حاتمی این بود که ساز را در سینما به مردم نشان بدهد. در شرایط کشور ما این خدمت بزرگی بود که حاتمی از طریق سینما انجام داد. اما این که می گویم من راضی نیستم. ببینید فیلم در کل فیلم زیبا و ماندگاری است. اما به علت تعلل هایی که در ساخت آن به وجود آمد یا فاصله ای که افتاد آن چیزی که در فیلمنامه بود، به طور کامل در فیلم اتفاق نیفتاد. تقریباً تا نیمه فیلمبرداری یا حتی دو سوم از آن، کار خوب پیش می رفت. اما به یک سوم پایانی که رسید نقصانی در کار پیش آمد. و این به دلیل مشکلات مالی بود.
شاید دلیل این اتفاق بدین خاطر بود که حاتمی خودش تهیه کننده این فیلم بود.
بله. احتمالاً همین طور است. مهم ترین مشکلی من و خیلی از دوستان با فیلم داشتیم انتهای فیلم بود. خوب پایان فیلم این گونه است که گروه موسیقی که برای ضبط صفحه به خارج از کشور رفته اند با کشتی در حال بازگشت هستند، اما کشتی آن ها در جریان جنگ عثمانی روی آب منفجر می شود. اما صفحه ها از طریق موج به ساحل می رسد. یعنی که موسیقی در هر صورت خواهد ماند و این پیام اصلی و اساسی فیلم بود. خوب طبق این فیلمنامه قرار بود که آخر فیلم ماکت کشتی روی آب منفجر بشود. اما آخرش چون حاتمی بودجه نداشت این را با تابلوی نقاشی نشان داد که به نظر من و اکثر دوستانی که در فیلم کار می کردند گویا نیست. حالا شما اسم آقای کشاورز را هم آوردید. من یادم هست وقتی که برای اولین بار فیلم را می خواستیم ببینیم، من و آقای کشاورز در سالن کنار هم نشسته بودیم. البته خیلی هم برای من لذت بخش بود دیدن فیلم در کنار این بازیگر، چون همه صحنه هایی که او حضور داشت من هم بودم.
محمدعلی کشاورز خیلی خوش صحبت و خیلی هم علاقه مند و آگاه به موسیقی بود. در کل کار هم از تجربیات این بازیگر استفاده کردم. به هر حال آن روز وقتی فیلم تمام شد. هم من و هم آقای کشاورز تقریباً شوکه شدیم از آن پایان. او هم می گفت که آن چیزی که باید می شد، نشده است. چون ما خیلی خبر نداشتیم که چه اتفاقی قرار است بیفتد. هرکسی نقش خودش را ایفا کرده بود و کارش را انجام داده بود و رفته بود. البته من چند بار از مرحوم حاتمی پرسیدم. او گفت خیلی عالی شده، با نقاشی درستش کردیم و حل شد. چون شاید حدود یک سال این کارگردان فقط سر همین مسئله پایان فیلم مانده بود که چه کند. البته علی حاتمی بسیار توانا بود و قطعاً از آن چیزی که ما فکر می کردیم می توانست بهتر هم کار کند و فیلم را بسازد. اما متاسفانه مشکلات اقتصادی برای او این مانع را به وجود آورد و یک جورایی دیگر حاتمی خسته شد و پایان فیلم آن گونه شد.
گویا ماجرای فیلم واقعی است. در دوره قاجار خواننده ای به نام مرحوم ظلّی به تفلیس می روند و آن جا بر اثر سل فوت می کنند.
خیلی از این اتفاقات می تواند واقعی باشد یا نباشد. مثل خود فیلم که تاریخ موسیقی ایران نیست. بلکه اقتباسی است از آن چه در تاریخ موسیقی ایران اتفاق افتاده است. چون در آن دوره امکانات ضبط در ایران وجود نداشته، خیلی از نوازنده ها همان طور که صفحاتش الآن وجود دارد در آن دوره می رفتند تفلیس و کارشان را آن جا ضبط می کردند و آن وقت چه مشقتی داشت و سفر به این راحتی نبود. ولی در تمام این ها به هر صورت تخیلات و ذوق هنری مرحوم حاتمی نقش اصلی را داشت. در هر صورت هیچ کجای فیلم دور از حقیقت نیست اما عین حقیقت هم نیست. ضمن این که این فیلم هم مثل دیگر آثار آقای حاتمی سرشار است از دیالوگ های زیبا. شما در تمام فیلم های ایشان وقتی نگاه کنید انگار هنرپیشه ها نشسته اند و با هم مشاعره می کنند به جای دیالوگ. و این یکی از چیزهای خاص علی حاتمی است.
گویا ابتدا قرار بوده جمشید مشایخی نقش استاد دلنواز را بازی کنند. اما به خاطر بازی در سریالی انصراف می دهد و بعد فرامرز صدیقی برای این نقش انتخاب می شود. شما در جریان این موضوع بودید؟
من خیلی اطلاع نداشتم راجع به این مسایل. البته که حاتمی علاقه خیلی زیادی به جمشید مشایخی داشت. ولی این یکی را نمی دانستم . راستش در آن موقع که من موسیقی دل شدگان را قرار شد بسازم جماعت سینما را خیلی نمی شناختم. اما بعد از دل شدگان کم کم افتخار آشنایی با هنرمندان سینما را پیدا کردم و الآن دیگر تقریباً خودم هم جزو خانواده سینما هستم.
شما برخی تصنیف ها را در قالب تصنیف سازی های دوره ی قاجار ساختید و از این بابت خیلی تحسین شدید. این هم پیشنهاد آقای حاتمی بود؟
بله. خوب فضای فیلم می طلبید که تصنیف ها با سبک و حال و هوای همان دوران ساخته شوند. اما حاتمی، خودش کاملاً این فضاها را داده بود. یعنی جوهره اصلی تمام تصنیف ها باز کلام خود حاتمی بود. همان شروع شعرها یا موضوع شعرها موسیقی را می داد به من و تمام تِم موسیقی فیلم از همین کلام حاتمی بود. مثلاً یکی از چیزهای مهم اش همین «گلچهره» است. که واقعاً زیبا است... در بخشی از فیلم می گوید: گلچهره بریز تو خونِ منِ بلبل نعره زن را... فوق العاده است. البته همان طور که قبلاً گفتم به پیشنهاد آقای شجریان برخی شعرها را آقای مشیری کمی تغییر دادند.
استاد شجریان گویا پیشنهاد داده بودند که چون فیلم راجع به تاریخ موسیقی ایران است، جاهایی هم از اشعار کلاسیک مثل سعدی و حافظ استفاده بشود.
خوب، آن ها را خودشان ضبط کرده بودند. یعنی در آوازهایی که او خوانده بود، از شعر حافظ استفاده کرده بودند که البته استفاده بسیار خوبی بود. چون این شعرهای کلاسیک خیلی با فضای فیلم تطبیق داشت و آن آوازهای فوق العاده ای که آقای شجریان خواندند.
وقتی که قرار شد آقای شجریان این کار را انجام دهند، واقعاً روی این قضیه تمرکز کرد. اصلاً رفت و آوازها را در کوه خواند وضبط کرد، آورد. او صدای ضبط شده را به من داد، بعد رویش کار کردم. یعنی بردم در استودیو و در واقع من با صدای شجریان که خودش نبود ساز زدم. ولی خوب روی همه این ها فکر کردم. می دانید، در این فیلم یک پیوندی بین همه ما وجود داشت. وقتی که هدف یکی باشد، اشخاصی که می خواهند با هم کار کنند، یک حس مشترک پیدا می کنند و به طور زنجیره ای به همدیگر کمک می کنند. وجود هر کدام از این دوستان و هنرشان آن یکی را کامل می کرد و در نهایت این اتفاق به فیلم کمک می کرد.
یکسری از شاگردان شما مثل آقای صارمی هم ظاهراً در فیلم بوده اند؟
بله. یک صحنه ای هست که تار می زنند. البته در عکسی انداختیم من هم هستم. البته فقط برای عکس پشت صحنه من بودم. ولی بقیه کسانی که به طور حرفه ای ساز می زنند در فیلم همه شاگردان من هستند.
دلشدگان همچنان در تاریخ سینمای ایران می درخشد و این اثر سینمایی با نوازندگی استاد علیزاده و صدای ماندگار استاد شجریان، پس از 22 سال، همچنان به عنوان تنها یادگار تصویر از موسیقی محسوب می شود و واکاوی این اثر و دیگر فیلم های ماندگار مرحوم حاتمی، همیشه برای علاقه مندان به سینما همچون خواندن قصه ای پر رمز و راز محسوب می شود.