مالک رضایی*؛ در بحث روابط بین الملل اصل مسلم و شناخته شده ای حکایت از این دارد که«ما هیچ موقع با دوست و دشمن ثابت مواجه نیستیم. آنچه که ثابت است منافع ملی ماست»
در حال حاضر مجموعه ای از تحولات منطقه ای، بین المللی، و... باعث گردیده است که روابط ایران و غرب درسطح دیگری تعریف شود. اما برای قرار گرفتن در نقطه ای روشن از این رابطه، مسیرهایی باید طی شود که دیپلماسی طرفین عهده دار آن است. دیپلماسی ایران در حال حاضر با مدیریت یکی از کار کشته ترین دیپلمات های کشور عهده دار عبور از مسیری است که در اصطلاح روابط بین الملل از آن به نام «مدیریت بحران» یاد می شود.
استراتژی ها و تاکتیک هایی که برای مدیریت بحران (crisis management) از طرف سیستم های سیاسی به کار گرفته می شوند، بسیار عمیق و پیچیده است. بدون اغراق باید گفت که اولین گام این مدیریت در پایان اجلاس سوم ژنو با موفقیت و صلابت برداشته شد، اما این پایان ماجرا نیست بلکه آغاز آن است.
نظریه پردازان روابط بین الملل، روابط کشورها را در عرصه بین المللی درچارچوب یکی از شرایط چهارگانه ذیل مطالعه می کنند که می تواند در مسیرمستقیم ویا معکوس خود روند رو به جنگ و یا روبه صلح داشته باشد.
1- عادی، حساس،بحران،جنگ
2- جنگ،بحران، حساس، عادی
برای اینکه موقعیتی بوجود آید که به آن «بحران» اطلاق شود. لازم است قبل از آن و در یک مقطع زمانی، شرایطی وجود داشته باشد که در اصطلاح روابط بین الملل به آن «شرایط حساس» می گویند.
وجود حساسیت گویای آن است که رابطه، ازشرایط عادی فاصله گرفته و به سمت بحران حرکت می کند و طبعاً در صورت عدم مدیریت منطقی طرفین، استعداد تبدیل به جنگ را دارد.
روشن است که رابطه ایران و غرب و به طور مشخص آمریکا در طول بیش از سه دهه گذشته با عبور از موقعیت های سه گانه بند یک درشرایط بحران قرار گرفته ودرمقاطعی حتی به شرایط جنگ نیز نزدیک شده است. طبیعی است که هر گونه تغییری به سمت عادی شدن هم درروند معکوس آن انجام خواهد گرفت.این مسیر را دوربین های عکاسی وعکسهای یادگاری طی نمی کند. دیپلماسی طی می کند. مسیر کوتاهی هم نیست،طولانی است.این همه گفتم اما نکته اصلی را هنوز نگفته ام.به وجه اجمال اشاره می کنم. و بحث را خاتمه می دهم.
در«مدیریت بحران» و بازگرداندن آن به وضعیت عادی به چند نکته اساسی و غیرقابل اجتناب باید توجه کرد. نگاه این بخش از یادداشت صرفاً بحث ایران و آمریکا هم نیست. بلکه طرح مسئله از دید کارشناسی و البته با نگاه خاص به همین موضوع است. اینکه اساسا یک بحران چرا به وجود آمده است، می تواند پاسخ های متعدد داشته باشد. آیا خلاء قدرتی باعث ایجاد آن شده است؟ آیا بحران زائیده یک شرایط تاریخی است؟ آیا بحران به این علت به وجود آمده است که کشوری خواهان استقلال واقعی و رهایی از وابستگی و خارج شدن از تسلط دیگران است؟ آیا بحران زائیده جهان بینی خاصی است که بر منطقه حاکم شده است؟ آیا بحران به واسطه به هم خوردن سیستم توازن قوا در منطقه وبه وجود آمدن یک شرایط خاصی از نظام بین المللی به وجود آمده است؟ آیا...؟
نکته دیگر در«مدیریت بحران»شناخت استراتژی و تاکتیک های قدرت های جهانی در قبال این بحران است. مورد دیگر ارزیابی قابلیت وموقعیت نظامی و اقتصادی طرف یا طرفهای درگیر درضربه زدن به منافع طرف مقابل است. فاکتور دیگر در بررسی، شناسایی نقش و تأثیر بازیگران اصلی و فرعی بحران است. به عنوان مثال دراین مورد خاص آیا بازیگران بحران،صرفاً ایران و5+1 هستند؟ یقیناً اینگونه نیست.
علاوه بر بازیگران اصلی، بازیگران دیگری هم مانند اتحادیه اروپا، رژیم صهیونیستی،عربستان سعودی، ترکیه، سوریه، حزب الله لبنان، کشورهای جنوبی خلیج فارس و.... هستند. که حسب ارتباط منافع خود با وضعیت موجود، نقش آفرینی می کنند و خواهان تداوم یا خاتمه بحران میان ایران وغرب هستند. بگذریم ازاینکه در این مورد خاص تعداد بازیگرانی که خواهان تداوم بحران هستند بسیار بیشتر از آنانی هستند که خواهان پایان آنند.
نکته دیگردر بررسی بحران، لزوم توجه به اتحادها و ائتلاف های بین المللی طرف های درگیر در بحران است. همچنین بررسی نقش سازمان های بین المللی و توجه دقیق به مواضع آن از ضرورت انکارناپذیر یک مطالعه علمی در مدیریت بحران است. نیز بررسی نقش نیروهای داخلی تاثیر گذار طرفین و میزان پشتیبانی و یا مخالفت افکار عمومی آن کشورها از سیاست های دولت متبوع خود در قبال بحران، حائز اهمیت است. و بالاخره باید به توانایی دیپلماسی و قابلیت مذاکره و نفوذ کلام دیپلمات های طرفین در اداره بحران توجه داشت. از این نظر ایران در بهترین شرایط تاریخ دیپلماسی خود قرار دارد.
*فرماندار در دولت اصلاحات