چرا مذاکرات از رسانه ها مخفی می شود؟

حسین دلبر: وقتی مصاحبه عضو ارشد تیم مذاکره کننده هسته ای ایران در شرایط کنونی،که عنوان کرده بود مذاکرات محرمانه است و توافق شده تا شرایط مقتضی، رسانه ها و دیگران از محتوای مذاکرات مطلع نشود  و بهتر است به "فضا سازی رسانه ای توجه نکنید” و "گمانه زنی ها هیچ اشتراکی باواقعیت ندارد” را شنیده و خواندم یاد یک مصاحبه تاریخی افتادم. همسر محمد رضا شاه پهلوی، ازحکایت بیماری و روند مداوای شاه فراری و مخلوع ایران در آمریکا می گفت و عنوان می کرد ” در شرایطی که قرار بر این شده بود که در بیمارستانی در آمریکا اعلی حضرت را عمل کنند، شبانه اطلاع دادند بدون اینکه کسی خبردار شود باید از هتل به بیمارستان و از آنجا به مکزیک منتقل کنیم و طوری باید اقدام کنیم که احدی و رسانه ای و حتی فرزندان خبری حاصل نکنند به کجا رفتیم… ولی با کمال تعجب وقتی به بیمارستان رسیدیم بسیاری از خبرنگاران آنجا جمع شده بودند و منتظر ما بودند… من نمی دانستم چطور آن ها با خبر شده بودند در حالی که ما فرزندانمان را خواب کرده و هتل را ترک کردیم!”

نقطه اشتراک این توافقات این است که هر دو آن ها در زمین غرب و با حضور امپراطوری های رسانه ای انجام شده است. برای اینکه احیانا دچار همان تعجب ملکه پهلوی نشویم و ملت را به خواب نکنیم! لازم دیدم نوشته ای تنظیم کرده و به تصمیم گیران و مسئولان نهیبی زده باشم. آنچه در ادامه می آید تلاشی برای فهم رابطه رسانه و سیاست می باشد.

یکی از واکنش هایی که به مواضع، تصمیم ها، اقدام و رفتار سیاسی از سوی جامعه نشان داده می شود؛ تفسیر، برداشت، روایت، تحلیل و نقل قول های گوناگون از یک رویداد می باشد. اما اینکه این تحلیل ها چه میزان با واقیعت هم خوانی داشته باشد بستگی به عواملی از قبیل تبیین رابطه سیاست و رسانه دارد. در این نوشته به دنبال پاسخگویی به این سوالات هستیم که آیا رسانه ها می توانند بر سیاست اثر بگذارند یا از آن اثر می پذیرند؟ به عبارت ساده تر، رسانه ها چه ارتباطی با سیاست دارند؟ آیا با عدم توجه به "فضا سازی رسانه ای” که سخنگوی تیم مذاکره کننده هسته ای ایران از آن استفاده کرد تاثیر و تاثر دو مفهوم رسانه و سیاست منتفی خواهد شد؟ آیا این گزاره وزیر امور خارجه که "گمانه زنی های گوناگون در ارتباط با مذاکره ژنو با واقعیت اشتراکی ندارد” با شرایط ارتباطات رسانه ای کنونی آن هم در بستر و زمینه رسانه های جمعی قدرتمند از نظر پوشش گسترده همخوانی و تناسب دارد؟

این نوشته تلاش برای درک بهتر نحوه تعامل رسانه ها با سیاست است. به همین منظور به دسته بندی رویکردهای نظری موجود مبادرت می شود.

در ابتدا تعریفی از رسانه ضروری است چرا که بر اساس ماهیتی کارکردی؛ رسانه ها به وسایل انتقال پیام از فرستندگان به مخاطبان گفته می شود. کرایگ رسانه ها را "کارگزاری واسطه ای”برای برقراری ارتباطات توصیف می کند. بر اساس ماهیتی فناورانه که مک لوهان از آن حمایت می کند "رسانه خود پیام" محسوب می شود و نوع فناوری رسانه به محتوا تاثیر می گذارد. "محتوای هر رسانه، خود محتوایی دیگر است”. این همان رویکردی است که  اوج آن را در نگاه "ژان بودریار” می بینیم. او آنچه را که رسانه های جمعی نمایش می دهند، فقط وانمود های واقعیت می بیند که اغلب ارتباطی با واقعیت ندارند. حال جدی ترین نوع برنامه های رسانه ای "خبر” و "ژانر خبری است”. از این نظر رسانه های خبری را می توان جدی ترین نوع رسانه هایی دانست که از آن ها انتظار می رود بر سیاست اثرگذار باشند. رسانه های خبری/News media به هرگونه سازمانی که کار آن گردآوری/Ghatheringو انتشار/Publishing خبر است، اطلاق می شود.

جامعه در برگیرنده نهادهای گوناگون است که رسانه ها را نیز شامل می شود. اما با توجه به نقش مهم رسانه ها در شکل گیری گروه ها و نهادهای اجتماعی، می توان آن را از جامعه منتزع و جدا کرد تا بتوان تاثیرات متقابل آن بر دیگر نهاد های اجتماعی را بررسی نمود. در این مفهوم، جامعه شامل تمامی نهادهای اجتماعی به جز رسانه هاست در دسته بندی تعامل رسانه و جامعه و سیاست، نسبت های زیر را می توان متصور شد:

۱-رسانه بی طرف:
این رویکرد را ژورنالیسم عینی/Objective journalism نیز خوانده اند. در این رویکرد، رسانه ها به مثابه آیینه در نظر گرفته می شوند. آیینه ای که کار آن فقط انعکاس واقعیات بدون هرگونه دستکاری است. اصول کلی این نگرش عبارتند از: الف)خبرها در بیرون در جهان واقعی هستند. ب)خبرها از سازمان های رسانه ای و روزنامه نگاران مستقل هستند. ج)حرفه روزنامه نگاری پیدا کردن این خبرهاست. د)روزنامه نگار پس از یافتن خبر آن را به شکل عینی ثبت می کند. این کار یعنی انطباق  میان آنچه توصیف می شود و آنچه در جهان بیرون وجود دارد. ه)روزنامه نگار باید تاثیر "ذهنیت”/Subjective خود را به حد اقل برساند.

بنابراین از زاویه تعامل رسانه با سیاست، رسانه در این رویکرد، کمترین مداخله را در فرایند سیاسی و موضوعات آن دارد و عمدتا آن ها را به مثابه آیینه ای بازتاب می کند. البته "گای تاچمن ” نیز اندیشه هایی کاربردی را برای عینیت بیشتر در رسانه ها به هنگام پردازش خبر پیشنهاد می کند که می تواند راهنمای مناسبی برای سنجش میزان واقعی بودن اخبار باشد: طرح احتمالات متناقض- ارائه سندهای تکمیلی- استفاده از نقل قول ها- طرح مهمترین موضوع درابتدای مطلب- تمایز دقیق میان حقایق از نظر ها و تحلیل ها- توالی مناسب و ساختمند اطلاعات، بیان عناصر شش گانه خبر و ذکر منبع.

بعد از توضیح رویکرد "افسانه رسانه بی طرف!” نوبت به  ارائه عناصر رویکرد دیگری می رسد که در زیر می آید.

۲-رویکرد رسانه- محور؛ ماهیت فناورانه وکارکردی رسانه، عامل محرک سیاست
برخلاف رویکرد قبلی که بیشتر به افسانه بی طرفی شبیه است، در این رویکرد، رسانه ها نقشی بسیار فعال در تاثیرگذاری بر تصمیمات اتخاذ شده در حوزه سیاست دارند. این گروه رسانه ها را”دیدبان جامعه، ناظرانی مستقل، مشارکت کنندگانی فعال و نهادهایی سازمان دهنده”می دانند. مزیت رسانه ها از این نظر موید این است که "آن ها سعی دارند تا به هر آنچه که در دولت روی می دهد” پی ببرند. این رویکرد در درون خود چندین دیدگاه را در بر دارد که اهم آن ها موارد زیر است:

الف)نظریه جبرگرایی فناورانه/Technological determinism: این دیدگاه با نمایندگی هارولد اینیس و مک لوهان معتقد است فناوری های ارتباطی از عوامل اصلی تثبیت و ماندگاری قدرت و همچنین تداوم حواس پنجگانه انسان هستند که عامل اصلی تغییرات اجتماعی، تکمیل کننده افکار انسانی و موجبات رشد و توسعه می باشد. اوج این تفکر در گزاره رسانه / فناوری همان پیام است نهفته است.

ب)نظریه گلوله جادویی/ Magic bullet theory:این نظریه تحت تاثیر قدرتی است که تبلیغات در جنگ جهانی اول پیدا کرد. این نظریه بر وابستگی متقابل نهادهای اعمال قدرت و درنتیجه بریگانگی رسانه ها با منابع قدرت و اقتدار اجتماعی تاکید دارد.

ج)الگوی مارپیچ سکوت/Spiral of silence: یکی از دیدگاه هایی که بیش از بسیاری از نظریات دیگر به رسانه های جمعی قدرت می دهد؛ نظریه ای است که الیزابت نوئل نئومان جامعه شناس آلمانی در ۱۹۷۴ با عنوان "مارپیچ سکوت” مطرح کرد. این الگو در پاسخ به این پرسش که چگونه افکار عمومی شکل می گیرد به بررسی تاثیر متقابل ارتباط جمعی، ارتباط فردی و درک شخصی از فکر خود در رابطه با افکار دیگران می پردازد. نئومان می گوید: سه ویژگی ارتباط جمعی، یعنی تراکم، همه جایی بودن و هم صدایی در ایجاد اثرهای قوی بر افکار عمومی با هم ترکیب می شوند. عامل دیگر که از نظر او وارد عمل می شود مارپیچ سکوت است. حرف اصلی و پایه ای این الگو آن است که اکثر افراد کوشش می کنند از داشتن نگرش و باور منزوی و تنها اجتناب کنند. در این میان نقش رسانه های جمعی از سه طریق مشخص می شود:

۱)رسانه ها، تصورات افراد را شکل می دهند راجع به اینکه چه عقایدی مسلط است.

۲)رسانه ها، تصورات مربوط به عقاید رو به افزایش را شکل می دهند.

۳)رسانه ها، تصوراتی را شکل می دهند راجع به اینکه شخص چه عقیده ای را می تواند در افکار عمومی ابراز کند؛ بدون انکه منزوی شود. نیروی انگیزشی برای این سکوت ترس از انزواست.

د)اثر سی ان ان/CNN Effect: طرفداران این باور بر آن هستند که رسانه ها امروزه بعضا سریع تر از کارگزاران عرصه سیاست به موضوعات سیاسی می پردازند و اهمیت آن را برای جامعه بازگو می کنند. استیون لیوینگستون اثر سی ان ان را” تاثیر پخش زنده رسانه های جهانی جدید بر دیپلماسی و سیاست خارجی می داند. "او تاثیر سی ان ان را در سه حالت بررسی می کند.

زمانی این تاثیر، عامل "شتاب زا” تعریف می شود که فرصت برای تصمیم و اقدام بسیار ناچیز بلکه اصلا مجال مشاوره نیست. وقتی این تاثیر "بازدارنده” است یعنی اقدام حساسیت آفرین که افکار عمومی را تحریک کند متوقف شود، و زمانی این تاثیر "برجسته ساز” است که لزوم و ضرورت (بایدکاری کرد) را برای سیاستمداران تعیین می کند.

ه)اثر فاکس نیوزی/Fox News Effect: این دیدگاه که نتیجه یک پژوهش علمی است و توسط "استفانو دلا ویگنا” از دانشگاه کالیفرنیا  و "ایتان  کاپلان” از دانشگاه استکهلم در سال ۲۰۰۶ منتشر شد؛ به طور کلی بر آن است که در برهه هایی خاص مانند انتخابات، افزایش پوشش رسانه ای از جانب رسانه هایی خاص و نیز افزایش دسترسی مخاطبان به پیام های متفاوت رسانه ای، در نهایت تغییر در رفتار مخاطبان از جمله رفتار رای دهی را در پی می آورد.

بنابراین رویکرد رسانه محور با تاکید بر توان و قدرت  فناورانه و نفوذ بالای رسانه ها و ابزار ارتباطات نشان داد چه اندازه آنچه که در واقعیت اتفاق افتاده قابل دستکاری و یا قابل جرح و تعدیل می باشد و اساسا این توان رسانه ای است که به اخبار و محصولات رسانه ها سمت و سو می دهد. همچنین این رویکرد گویای این واقعیت است که اصلا اهمیتی ندارد چه اندازه رویدادها ی عینی مهم هستند بلکه این رسانه است که به آن ها اهمیت می دهد یا بر عکس از اهمیت می اندازد.

۳-رویکرد جامعه- محور؛ سیاست و جامعه محرک رسانه ها
این رویکرد بر وابستگی ارتباط جمعی- فناوری و محتوا به سایر نیروهای جامعه به ویژه سیاست و پول تاکید می کند از این دیدگاه شکل رسانه های جمعی خود محصول دگرگونی های تاریخی است. یعنی پاسخی به تقاضاهای سایر نهادهای اجتماعی برای ارائه خدمت به آن هاست. برخی پژوهشگران رسانه ها را چیزی بیشتر از مهره های یک بازی سیاسی نمی دانند که اختیار آن ها در دست سیاستمداران و موسسات قدرتمند سیاسی واشنگتن است. طرفداران این دیدگاه عقیده دارند رسانه ها از نظر ساختاری، عملا به عنوان وسیله ای برای اجرای سیاست خارجی به کار گرفته می شوند. برخی مثل هالین، تاچمن و گیتلین بر این عقیده اند که رسانه های خبری با تسلیم شدن به قدرت تنها بر تصمیمات دولت صحه می گذارند. بنابراین رویکرد جامعه محور با ارائه چند مورد قابل توضیح است:

الف)الگوی تبلیغات: بی طرفی در ارائه اخبار عینی، همواره شعار، سیاست ها و تبلیغات رسانه ای قدرت های اقتصادی مبتنی بر بازار را تشکیل داده است. الگوی تبلیغات که به مدل صافی های خبری معروف شده است؛ عواملی را برمی شمارد که به کمک آن ها، بازیگران سیاسی- اجتماعی مهم و قدرتمند به اخبار شکل می دهند و در حقیقت ما با بازار هدایت شده خبری مواجه ایم نه بازار آزاد خبری. این صافی های خبری از نظر چامسکی و هرمان عبارتند از:

۱-    اندازه، مالکیت و سودجویی وسایل ارتباط جمعی ومنافع مشترک با سایر شرکت های اقتصادی

۲-اگهی های تجاری اصلی ترین منابع درآمد وسایل ارتباط جمعی

۳-منابع خبری وسایل ارتباط جمعی؛ رسانه ها به خاطرکاهش هزینه کسب و عینی گرایی در اخبار متکی به رانت های اطلاعاتی هستند.

۴-مواخذه شدید: که به واکنش های منفی نسبت به محتوای این رسانه ها اشاره دارد و می تواند به شکل های گوناگون مانند نامه، طومار، سخنرانی، اعلام موضع و حتی لوایح پیشنهادی به مجلس صورت گیرد.

ب)نظریه سلطه: این دیدگاه نیز عملکرد رسانه ها را در راستای تامین منافع خاص و بیرون از رسانه می داند که البته در مقایسه با قبلی تحلیلی محدودتر ارائه می دهد.

ج)نظریه ثبات و بی ثباتی از دیدگاه ژورنالیستی: در این رویکرد هر آنچه از سوی رسانه در ارتباط با معیارهای ثبات و بی ثباتی در زمان و مکان مشخص روایت و گزارش می شود به همان اندازه عناصر ثبات و بی ثباتی  سیاسی در آن مکان خاص دچار تحول شده و کم و زیاد می شود به عبارت دیگر این انعکاس نوع خاصی از اخبار و رویدادها از سوی رسانه است که منطقه ای متصف به ثبات و یا بی ثباتی سیاسی می شود. چه بسا اصلا در شرایط واقعی آثار غیر عادی روی نداده باشد.

مجموع دیدگاه های یاد شده در واقع بیانگر آن است که مطالعه ماهیت و شدت رابطه رسانه و سیاست از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است. اما این به معنای نبود امکان یافتن معیارهایی مشخص به عنوان مبنایی ثابت برای بررسی این رابطه در جوامع مختلف نیست. همانطور که میزان عینیت خبر با لحاظ و ملاحظه عناصری از قبیل، طرح احتمالات متناقض- ارائه سند های تکمیلی- استفاده از نقل قول ها- طرح مهمترین موضوع درابتدای مطلب- تمایز دقیق میان حقایق از نظر ها و تحلیل ها- توالی مناسب و ساختمند اطلاعات، بیان عناصر شش گانه خبر و ذکر منبع روشن می شود. همین طور بررسی عملکرد و تولید سیاسی رسانه ها به ویژه در قالب خبر منوط به در نظر گرفتن عوامل مختلف محیطی است که رسانه ها را احاطه کرده اند. این عوامل عبارتند از: محیط سیاسی- قوانین و مقررات رسانه ای- مالکیت رسانه ها- هنجارهای حرفه ای روزنامه نگاران – میزان توسعه صنعت روابط عمومی.

بنابراین باید ببینیم در چه محیط سیاسی مذاکره می کنیم؟ آن جامعه صاحب کدام رسانه با کدام نسبت رسانه و سیاست می باشد؟ چه قوانینی بر رسانه های آنجا حاکم است؟ مالکان آن رسانه ها چه رویکردی به ایران دارند؟ آیا اخلاق و هنجار مورد نظر ما به آن رسانه ها حاکم است؟ آیا فضا سازی رسانه ای مربوط به رسانه های داخل بود یا رسانه های زمین مذاکره؟ و آیا توان دستور به مانند رسانه های کشورمان، به رسانه های طرف مذاکره  را دارید یا نه؟!

نوشته گویای آن است که چه رابطه بین رسانه و سیاست و جامعه، از نوع رسانه محور و ماهیتی فناورانه باشد و چه از نوع جامعه محور باشد که رسانه وابسته به سیاست و نهاد هاست فرقی نمی کند. آنچه مهم است اینکه کلیشه "به فضا سازی رسانه ای توجه نکنید” و "گمانه زنی رسانه ها با واقعیت اشتراک ندارد” حکم همان خواب کردن فرزندان خانم ملکه را دارد و نباید غافل شد.

مرجع: رصد