وقتی سخن از جاسوسی به میان می‌آید ذهن عامه مردم- که اطلاعات کمی از جزئیات این جرم دارند- بیشتر متوجه شبکه‌ها و سازمانهای جاسوسی معروف کشورهای مختلف از جمله سیا در آمریکا، MI5 و MI6 در انگلستان، موساد در اسرائیل و کاگ‌ب در اتحاد جماهیر شوروی سابق می‌شود.
برخی از این سازمان‌ها، مثل سیا ضمن استخدام جاسوس تا حد زیادی به شکل خودمختار از قوه اجراییه عمل کرده و گاهی حتی دست به عملیات هم می‌زنند. با این حال نباید تصور کرد که جاسوسی در سطح دنیا محدود به این سازمان‌ها می‌شود بلکه کشورهای مختلف و حتی افراد و سازمانهای گوناگون دست به جاسوسی می‌زنند.
در دهه 80 میلادی که به‌دلیل رشد ارتکاب این جرم در این دهه آن را «دهه جاسوسی» نامیده‌اند، حدود 500کتاب در مورد جاسوسی توسط مورخان، روزنامه‌نگاران، تحلیل‌گران نظامی، سیاستمداران و تا حد کمتری حقوق‌دانان و جرم‌شناسان نگاشته شده است. در این نوشتار شما می‌توانید با اصطلاحات، انگیزه‌ها و انواع گوناگون جاسوسی آشنا شوید.
تعریف جاسوسی جاسوسی به عمل شخصی گفته می‌شود که با عناوین غیرواقعی و تقلب، اقدام به کسب اطلاعات، نقشه‌ها یا مدارک و اسناد مخفی و محرمانه کرده و اسرار نظامی، اقتصادی و سیاسی را تسلیم کشور بیگانه کند. همچنین خیانت به کشور عبارت است از: سوءقصد علیه امنیت کشور به وسیله ایجاد ارتباط با کشور دیگری که دارای سلطه و استقلال است.
اصطلاحات جاسوسی 1 - عامل: فردی است که از منبع یا منابع، اطلاعات را جمع‌آوری کرده و به استخدام یک سرویس اطلاعاتی درآمده ولی عضو رسمی آن سرویس نیست.
ممکن است تعداد عوامل زیاد باشند که در سلسله مراتب یکدیگر قرار داشته و رده بالای آنها به‌عنوان سر عامل رده پایین‌تر درنظر گرفته می‌شوند.
از عاملین ممکن است صرفاً در جهت جمع‌آوری اطلاعات استفاده نشود. بسته به نوع کارایی عامل‌ها پسوندهایی مانند نفوذی، فریب، نشان، مشاور و. . . به عامل اضافه می‌شود.
2
- افسریا رهبر سرشبکه: عنصری است اطلاعاتی که هدایت و رهبری چندین شبکه جاسوسی مرتبط با هم را عهده‌دار است.
3 - مرکز یاستاد: محل تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری عملیاتهای یک سرویس جاسوسی است و به آخرین رده سلسله مراتب سازمان اطلاعاتی گفته می‌شود.
4 - پوشش: فعالیت جاسوسی به‌نحوی تغییر شکل داده و تحت شرایطی انجام می‌شود که کاملاً عادی و موجه به‌نظر آید و متناسب با محیط طبیعی استفاده‌کننده باشد؛ به‌عبارت دیگر اقدامات طرح‌ریزی شدهای که به فرد جاسوس اجازه می‌دهد عملی را که نمی‌تواند به‌طور آشکار انجام دهد بدون برانگیختن شک و گمان انجام دهد. به‌طور کلی و عام، پوشش به دو نوع قانونی(رسمی) و غیرقانونی(غیررسمی) تقسیم می‌شود:
الف - پوشش قانونی: ورود عوامل جاسوسی به‌عنوان عناصر سیاسی یا دیپلماتیک دارای مصونیت به هدف موردنظر جهت جاسوسی را بهره‌گیری از پوشش قانونی گویند. در اینگونه موارد عامل جاسوسی را مقیم قانونی و مکان فعالیتش در سفارتخانه، کنسولگری، دفاتر وابستگی و ... را ایستگاه قانونی می‌نامند.
ب - پوشش غیرقانونی: ورود عامل جاسوسی بدون بهره‌مندی از مصونیت سیاسی یا دیپلماتیک را پوشش غیرقانونی نامند. در اینگونه موارد عامل جاسوسی را مقیم غیرقانونی و مکان فعالیتش مانند دفاتر شرکتی، نمایندگی‌ها، اماکن باستانی یا توریستی، هتل‌ها و. . . را ایستگاه غیرقانونی می‌نامند.
5
- افسریا رهبر عملیات: شخصی است اطلاعاتی که عضو سازمان اطلاعاتی بوده و مسئولیت هدایت و رهبری عامل یا عاملین جاسوسی را عهده‌دار است.
6 - شبکه جاسوسی: به مجموع افسر یا افسران عملیات و عامل یا عواملی که درگیر عملیات جاسوسی مشخص هستند اطلاق می‌شود که بر حسب تعداد افسران عملیات یا عاملین جاسوسی متفاوت است.
انگیزه های جاسوسی 1
- ایدئولوژیک: هیچ جاسوسی در مقایسه با عاملی که دارای انگیزه‌های عقیدتی باشد به‌طور بالقوه چندان سودمند نیست. ایدئولوژی و مکتب انگیزه‌ای الزامآور و دائمی بوده و به‌عنوان پایدارترین انگیزه تلقی می‌شود. جاسوسی که متأثر از انگیزه‌های مثبت ایدئولوژیکی است به‌دلیل پایبندی به موضوعی خاص همچون حزب یا خط سیاسی، مذهب، کیش و آیین معین حاصل می‌شود.
البته مکاتب و ایدئولوژی‌ها جنبه منفی را نیز می‌توانند دارا باشند چه بسا مکاتب در مواردی خاص، سرمنشأ خیانتها می‌شوند. جاسوس مکتبی تنها هنگامی که نظام عقیدتی خود را در آستانه فروپاشی ببیند در مورد خود و آنچه می‌کند و کسانی که برایشان کار می‌کنند، دچار تردید می‌شود.
2 - تطمیع: پول ابزار سودمند هر سازمان جاسوسی است و هرگاه مدبرانه از آن استفاده شود. چه بسا موجب خرید اطلاعاتی بسیار ارزشمند شود. گرچه اطمینان به جاسوسان حریص همواره از سوی سرویسها مورد تردید است ولی پول به‌عنوان انگیزه مستقل و مکمل، مورد استفاده سرویسها قرار گرفته و می‌گیرد.
3
- شیفتگی به فرهنگ بیگانه: دسته‌ای از افراد بدون بررسی و کورکورانه تحت‌تأثیر فرهنگ بیگانه قرار گرفته و هیچ هدفی جز پیاده کردن ارزش‌هایی که به‌صورت نظری یا شعار از سوی آن فرهنگ‌ها القا می‌شود، ندارند.
4 - عشقی، عاطفی: در برخی فرهنگ‌ها، زمان‌ها و موقعیتها، عشق انحرافی، انگیزه‌ای بی‌همتا برای جاسوسی است و هرگاه از آن زیرکانه بهره گرفته شود دست‌کم به اندازه ترس مطلق، اثربخش و پرقدرت است اما تأثیر آن دوام بیشتری خواهد داشت. این انگیزه در افراد ساده‌لوح که اسیر عشق‌های واهی و خیالی شدهاند و همچنین افرادی که فاقد تقید مذهبی هستند بسیار مؤثر است.
5 - شانتاژ: به بهره‌گیری از نقاط ضعف عامل در جهت اجبارش برای انجام فعالیت جاسوسی شانتاژ گویند. ترس، انگیزه پنهان افراد بسیاری است که به دیگر جاذبه‌های پرزرق‌و‌برق تن در نداده‌اند. ترس ابزار پرقدرت استخدام است به‌ویژه اگر با ظرافت و مدبرانه به کار گرفته شود. ترس اعم از نوع پیچیده یا آشکار آن یکی از قدیمی‌ترین شیوه‌های کار و به‌صرفه اقتصادی جهت جاسوسی است.
در بسیاری از سرویس‌های جاسوسی، مهم‌ترین سلاح، ترس است. ترس ماهیت افراد را دگرگون کرده و وجدان را بی‌اثر می‌سازد. اصل بهره‌وری عملیاتی از ترس، در این واقعیت نهفته است که ترس از توان عامل جاسوس، برای عمل نمی‌کاهد و در برخی از شرایط حتی عملا موجب کارکرد بهتر نیز می‌شود.
انواع جاسوسی در یکی از دسته‌بندی‌‌ها براساس ماهیت‌وجودی، جاسوسی به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شود:
1 - جاسوسی سیاسی: هدف جاسوسی سیاسی شناخت گروه‌ها و احزاب سیاسی و نیروهای مؤثر در کشور و فرقه‌های مذهبی و رهبران آنها، مبانی آنها و روابط اینگونه نهادها و ایجاد تفرقه بین آنها و فتنه انگیزی است. این نوع جاسوسی موفق‌شده و می‌شود تا امنیت کشوری را به‌طور جدی در معرض خطر قرار دهد که مصداق‌های آن در جهان کنونی کم نیست.
2 - جاسوسی اقتصادی: اطلاعات اقتصادی، دشمن را بر حصر اقتصادی صحیح توانمند می‌کند که امروز به‌عنوان حربه‌ای از سوی استکبار مورد استفاده قرار می‌گیرد و به تعبیری می‌توان ادعا کرد که مبارزه با اینگونه‌جاسوسی در جهان امروز کم اهمیت‌تر از مبارزه علیه جاسوسی نظامی نیست.
3 - جاسوسی نظامی: هدف تجسس نظامی به‌دست‌آوردن اطلاعات و معلومات مربوط به نیروهای مسلح در زمان‌صلح و جنگ است. دشمن می‌کوشد اطلاعات دفاعی کشور را در معرض دستبرد قرار دهد و اطلاعاتی درباره انواع اسلحه‌ها و میزان آن و تعداد نیروهای مسلح و شکل سازمان‌بندی آن و... به‌دست آورد که این نوع از جاسوسی در قوانین اکثر کشورها مورد توجه قرار گرفته است.
4 - جاسوسی علمی و صنعتی: یکی از جنبه‌هایی که دشمن علیه امنیت کشور از آن استفاده می‌کند، اطلاع از مصنوعات علمی و اختراعات و ابتکارات نظامی و غیرنظامی است. حفظ این اطلاعات از دستبرد اجانب از وسایل مهم‌دفاع از کشور است زیرا دشمن با دستیابی به این قبیل اطلاعات آن را ضد‌کشور و مصلحت‌جامعه به کار می‌برد.
گاهی مواقع مطالعه سازمانهای جاسوسی و اهتمام آنان در تجسس در اختراعات مخصوص و اختراعات در صنعت نظامی تعجب‌‌برانگیز است.جاسوسی صنعتی حتی فراتر از دولت‌ها و گاه میان رقبای تجاری نیز مرسوم است.
جنگ سایبری جنگ سایبری نیز از جمله عرصه‌های نوظهور نبرد‌های امنیتی است که پس از جنگ سرد از سوی سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی به شکل ویژه پیگیری شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
سربازان عرصه نبرد سایبری ویروس‌ها، کرم‌ها، تروجان‌ها، بمب‌های منطقی و درهای پشتی و...هستند. با وجود تمامی شاخص‌های بارز این نبرد نوبنیاد، ویژگی متمایز جنگ سایبری در محرمانه و قابل انکار‌بودن آن است.
در یک نبرد سایبری بسیاری از ساختارها مورد هدف قرار می‌گیرد ولی به‌دلیل غیرعلنی بودن آن بسیاری از مواقع خسارات وارده مورد انکار و تردید قرار می‌گیرد.
طریقه برخورد کشورها با جاسوسان متفاوت است گاهی جاسوس، به‌دلیل برخورداری از مصونیت دیپلماتیک، عنصر نامطلوب اعلام شده و اخراج می‌شود و گاهی وی دستگیر و بلافاصله مجازات شده و گاهی نیز با دادن اطلاعات غلط به او سعی در گمراه کردن کشور مورد نظر می‌شود.
برخی از کشورها نیز سعی می‌کنند جاسوس را به جای مجازات کردن، به یک جاسوس دوجانبه تبدیل کنند و از او بخواهند که به آنها اطلاعات بدهد و در مقابل، برای لو نرفتن او، گاهی اطلاعات به‌اصطلاح سوخته‌ای را نیز جهت ارائه به کشور دیگر در اختیار وی می‌گذارند. بدین‌ترتیب در حالی‌که کشور اول این فرد را جاسوس خود می‌داند وی در واقع برای کشور دوم جاسوسی می‌کند.