دکتر یوسف مولایی، استاد دانشگاه معتقد است در صورت کاهش تنش در روابط ایران و غرب، قطعنامه ها اگر چه ملغی نمی شوند اما با شدت کمتری پیگیری خواهند شد.
یک هفته از آن زمان که دومین نشست ایران و 1+5 در استانبول برگزار شد می گذرد. بعد از این نشست بود که کاترین اشتون، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و نیز سعید جلیلی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران جلوی دوربین خبرنگاران آمدند و هر دو اشاره ای گذرا به رفع تحریم ها علیه ایران داشتند. اما سوال این است که رفع این تحریم ها به لحاظ حقوقی چگونه ممکن است؟ آیا می توان خوش بین بود که بدون تصویب قطعنامه ای جدید در مورد لغو تحریم ها، فرایند اجرای قطعنامه ها متوقف شود؟
دیپلماسی ایرانی این مسئله را در گفت و گو با دکتر یوسف مولایی، استاد دانشگاه و حقوق دان بین الملل بررسی کرده است که ماحصل آن را می خوانید:
آیا با توجه به مثبت بودن مذاکرات می توان امیدوار بود که در صورت به توافق رسیدن ایران و 1+5 تغییری در تحریم ها ایجاد شود؟
خیر؛ از نظر حقوقی مثبت بودن مذاکرات نمی تواند به خودی خود تاثیری در تحریم ها و قطعنامه های صادره داشته باشد. مگر این که تصمیم جدیدی گرفته شود. وقتی قطعنامه ای صادر می شود اعتبار دارد تا زمانی که قطعنامه جدیدی با محتوای جدید به تصویب برسد. بنابراین باید اثر احتمالی مذاکرات را در قطعنامه بعدی شورای امنیت ملاحظه کرد. پیش از آن به لحاظ حقوقی تاثیری در تصمیمات قبلی گرفته شده ایجاد نمی شود.
این روند حقوقی تحت تاثیر مسائل سیاسی چگونه برطرف می شود؟
ببینید قطعنامه ها دو نوع هستند. یک سری قطعنامه های یک جانبه و چندجانبه دولت ها خارج از شورای امنیت هستند؛ این قطعنامه ها روند خود را دارند. برای مثال قطعنامه های اتحادیه اروپا نیاز دارد که دوباره اجلاس وزرا تشکیل شود و در آن جا دوباره تصمیم گیری شود که این قطعنامه لغو و یا تعدیل شود. اما نوع دیگری از قطعنامه ها، قطعنامه های شورای امنیت هستند که خاصیت بین المللی دارند. این گونه قطعنامه ها نیز نیازمند تصویب قطعنامه جدیدی برای لغو و یا تعدیل قطعنامه های پیشین هستند.
البته تحریم هایی که به صورت یک جانبه و یا چندجانبه وضع شده اند، به روند پیشرفت مسائل در فضای سیاسی بستگی دارد. اما هر کدام از این مسائل روند خاصی دارند. اما در نهایت به نظر می رسد همه به نحوی با یکدیگر مرتبطند.
به هر صورت ضمانت اجرای قطعنامه های شورای امنیت دولت ها هستند. با توجه به این که شورای امنیت یک نهاد سیاسی است، آیا ممکن نیست تحت تاثیر تصمیمات سیاسی دولت ها، خود به خود این قطعنامه ها اجرا نشود؟ به طور مثال اگر گروه 1+5 تصمیم بگیرند که تحریم های شورای امنیت را اجرا نکنند، ضمانت اجرای این قطعنامه ها نقض نمی شود؟
به هر حال نباید انتظار داشت که این قطعنامه ها ضمانت اجرای حقوق داخلی را داشته باشند. اما ضمانت اجرای حقوق بین الملل را دارند. به این معنی که دولت ها برای حضور خود در سازمان ملل و نهادهای بین المللی اعتباری قائل هستند و وقتی که به عنوان یک عضو از این سازمان ها تکلیفی برای آ» ها مشخص می شود، معمولا آن را زیر پا نمی گذارند. یعنی اگر روی قطعنامه های شورای امنیت طی بیست سال گذشته یک مطالعه آماری داشته باشیم می بینیم که تا حد زیادی این قطعنامه ها رعایت شده است.
اما دولت ها بنابر منافع و مصالح ملی خود گاهی از این قطعنامه ها عدول می کنند یا تفسیر های خود را از قطعنامه ها ملاک قرار می دهند. این بحثی است که در عرف مناسبات بین المللی برای خود جا باز کرده است. یعنی نمی توان به طور صد در صد مطمئن شد که همه دولت ها به یک اندازه به اجرا و رعایت قطعنامه های شورای امنیت وفادار باشند. وقتی به قطعنامه های شورای امنیت به طور قاطع وفادار نباشند، طبیعی است که ممکن است نسبت به تحریم های دیگر کمتر پایبند باشند. بنابراین نمی توان یک مدل رفتاری تعیین شده را که همه جا قابلیت استناد داشته باشد، ارائه داد.
اگر مذاکرات بعدی برگزار شود و به تفاهم دست پیدا کنند که طرح گام به گام انجام شود، این امکان وجود دارد که تحریم ها بدون این که قطعنامه جدیدی صادر شود، متوقف شود؟
مسئله به لحاظ حقوقی با آن چه اجرایی و عملیاتی می شود متفاوت است. به لحاظ حقوقی حتما باید قطعنامه جدیدی صادر شود. اما به لحاظ اجرایی و میدانی طبیعی است که زمانی که حساسیت کمتر باشد، نظارت ها و کنترل ها نیز کمتر است. معمولا برای هر قطعنامه ای یک کمیته ایجاد می شود تا نسبت به اجرای این قطعنامه نظارت داشته باشد. علاوه بر این که وقتی مناسبات امریکایی ها با ایران خصمانه است، بسیاری از امکانات خود را بسیج می کنند تا برای اجرایی شدن این قطعنامه ها فشار وارد کنند. وقتی این پرونده در مسیر طبیعی خود حرکت کند و به عنوان یک عنصر تنش آفرین تعریف نشود، خود به خود حساسیت ها کاهش می یابد و فضای بهتری برای این که مناسبات پیش از آن که به صورت حقوقی حل و فصل شود، به حالت عادی برگردد. اما از نظر حقوقی اگر منشا تحریم قطعنامه شورای امنیت است، رفع آن هم باید از طریق شورای امنیت صورت بگیرد.
مسئله ای مطرح می شود که بازگشت روندی که به لحاظ حقوقی در شورای امنیت طی می شود، بسیار زمان بر است. آیا این مسئله درست است؟
بله؛ روند این کار کند و طولانی است. بعد هم باز برخی اختلافات میان اعضا بر سر برداشتن تحریم ها پیش می آید. بنابراین خود به خود و به طور سریع انجام نمی شود. بنابراین بهترین حالت این است که مذاکرات دو جانبه ای هم در کنار این تلاش ها برای برداشتن تحریم ها انجام شود. چرا که همان طور که اشاره شد، اگر فضای سیاسی از التهاب و تنش خارج شود، حساسیت و پیگیری کمتر می شود. این دولت ها هستند که باید قطعنامه ها را اجرا کنند. اگر دولتی مانند امریکا تا این حد پیگیر اجرای تحریم ها نباشد. در این صورت حتی اگر قطعنامه ها هم وجود داشته باشند، چندان قدرت اجرایی پیدا نمی کنند. اگر ما به سمت تنش زدایی در پرونده هسته ای خود حرکت کنیم، ممکن است تا حدی اجرای تحریم ها کند شود.
بنابراین اگر ایران و 1+5 به تفاهمی در مورد تعلیق برخی از تحریم ها برسند، ممکن است بدون این که نیاز به طی فرایندهای حقوقی پیچیده باشد، در عمل این تحریم ها متوقف شود؟
ممکن است تسهیلاتی ایجاد شود. اگر حسن نیت وجود داشته باشد، این تسهیلات کمک می کند که در میدان عمل بدون این که قطعنامه لغو شود، برخی فشار ها کم شود. بنابراین اگر فضا مناسب باشد، دست شرکت های خصوصی خود را بیشتر باز می گذارند تا مبادلات خود را انجام دهند. بنابراین همکاری در یک حوزه می تواند به کند شدن فشار های تحریم ها منجر شود.