«یعنی مثبت نیست؟» صدای زنی از داخل اتوبوس شنیده می‌شود: « نه، خیالت راحت. برو» جلوی اتوبوس صف کشیده‌اند. بیشترشان مرد هستند، برگه‌ای دستشان است و منتظرند. «داشتم از این‌جا رد می‌شدم، اتوبوس ایدز را دیدم، گفتم بیام آزمایش بدم.» اینها را مرتضی که ٢٢ ساله است، می‌گوید: «رابطه دارم، گفتم نکنه ایدز گرفتم.»
او کنار چند مرد و یک زن در خیابان نفیسی شهرک اکباتان، ایستاده تا نوبتش شود: «خیلی کار خوبیه، به دوستامم می‌گم بیان آزمایش بدن.»
او دقایقی قبل، مشاوره شده و به تشخیص کارشناس، رفتارهای پرخطر داشته و باید آزمایش دهد. مژگان و علی هم در صف‌اند. قصد ازدواج دارند: «از طریق صفحه خانم بهنوش بختیاری، فهمیدم همچین اتوبوسی هست، اومدم آزمایش بدم. به‌هرحال قبل از ازدواج خوبه.» مرد جوانی که کنارش بود هم با سر تایید کرد. آن یکی هم که با جواب منفی، خیالش راحت شده می‌گوید: «من از پارسال می‌خواستم آزمایش بدهم. امروز اتفاقی اینها را دیدم و آمدم برای آزمایش.» دلیلش را می‌پرسم: «به‌هرحال آدم وقتی ازدواج می‌کنه، باید این آزمایش‌ها را هم بده.» شال‌اش را جلو می‌کشد و به مسیرش در پیاده‌رو خیابان نفیسی ادامه می‌دهد.
شنبه، سی‌ام آبان ماه نوبت شهرک اکباتان بود تا میزبان اتوبوس ایدز شود. اتوبوسی که از شهرک غرب، فرحزاد، شهرآرا و آزادی و خیابان خلیج‌فارس آمده بود. هر منطقه، سهم دو روزه‌ای دارد.
خیابان نسبتا شلوغ است؛ اتوبوس سبز رنگی که پلاکاردهایی روی آن چسبانده شده، از یک کیلومتر دورتر هم دیده می‌شود. زنان و مردان جوان با شال‌های قرمز رنگی که دور گردنشان پیچیده شده، همه جا دیده می‌شوند یا تراکت پخش می‌کنند و یا داخل غرفه‌ای که گوشه‌ای از پارکینگ یک ساختمان است، مشغول صحبت هستند. آنها مشاوره ایدز می‌دهند. سرشان شلوغ است.
هر کس که از این غرفه خارج می‌شود، دو راه بیشتر ندارد، یا مسیری که آمده را ادامه می‌دهد، یا در صف اتوبوس می‌ایستد؛ جایی که باید تست سریع تشخیص اچ‌ای‌وی دهد. داخل اتوبوس سه کارشناس ایدز دانشگاه علوم پزشکی ایران نشسته‌اند، با رپید تست‌هایی که شبیه تست‌های بارداری است، تنها ١٠ دقیقه زمان می‌برد تا یک سر سوزن خونی که از سر انگشت گرفته شده، مثبت و منفی بودن ابتلای مراجعه‌کننده به اچ‌ای‌وی را تشخیص دهد: «جوانان بیشترین مراجعه‌کنندگان هستند.»
این را زهرا غلامی، کارشناس ایدز دانشگاه علوم پزشکی ایران درحالی‌که نتیجه منفی آزمایش یکی از مراجعه‌کنندگان را اعلام می‌کند، به «شهروند» می‌گوید: « هر کدام از ما حداقل ٥ سال سابقه کار در زمینه ایدز داریم.» اشاره‌اش به دو نفر دیگری است که داخل اتوبوس مشغول آزمایش گرفتن هستند. صدای مراجعه‌کننده‌ها به‌سختی شنیده می‌شود، آن‌قدر آرام صحبت می‌کنند که کارشناس هم به زحمت صدایشان را می‌شنود؛ دنبال حریم خصوصی هستند: « استقبال خیلی خوبی از این اتوبوس شده است.»
او می‌گوید که این رپید تست‌ها در کمتر از ٢٠ دقیقه، نتیجه آزمایش را اعلام می‌کند: «ما به مردم توصیه نمی‌کنیم که این تست‌ها را خودشان انجام دهند؛ چرا که ممکن است جواب آزمایش منفی باشد، درحالی‌که فرد نیاز به تکرار آزمایش داشته باشد و در آزمایش بعدی مثبت بودن مشخص شود. هدف تنها تعیین مثبت یا منفی بودن آزمایش نیست، هدف ما آموزش، پيشگیری و خودمراقبتی است.» به گفته غلامی، واردات رپید تست‌ها تنها از طریق وزارت بهداشت انجام می‌شود: «خرید کیت‌ها خارج از این چرخه غیرقانونی است. افرادی هم که تمایل به انجام این آزمایش دارند، می‌توانند از طریق آزمایش استاندارد دیگری موسوم به الیزا، متوجه نتیجه شوند؛ آزمایشی که هر پزشکی می‌تواند آن را برای مراجعه‌کننده تجویز کند.» غلامی می‌گوید: « هیچ‌کدام از مراجعه‌کنندگان نمی‌توانند بدون مشاوره آزمایش دهند.»
از نظر این کارشناسان، همیشه جواب منفی مساوی با مبتلا نبودن نیست. فرد دارای رفتار پرخطر که جواب آزمایش‌اش منفی شده، سه ماه دیگر، باید آزمایش را تکرار کند؛ چرا که احتمال قرار گرفتن در دوره پنجره وجود دارد. دوره‌ای که در آزمایش‌ها، ویروس تشخیص داده نمی‌شود. آنهایی هم که جواب آزمایش‌شان مثبت است، برای اطمینان از نتیجه، باید تمام آزمایش‌ها را تکرار کنند. همه اینها هم از سوی مراکز بیماری‌های رفتاری وزارت بهداشت انجام می‌شود.
این کارشناس ایدز دانشگاه علوم پزشکی ایران با این‌که از ابتدای این برنامه همراه با گروه است و روزی ده‌ها تست می‌گیرد، اما از اعلام آمار روزانه خودداری می‌کند: «آماری برای مخفی کردن وجود ندارد؛ اما چون ممکن است افراد آمارهای مختلفی دهند، ترجیح ما این است که تا پایان کار، آماری اعلام نشود و نتایج نهایی از سوی مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت داده شود. ما نه می‌خواهیم این کار سیاسی شود و نه حاشیه داشته باشد.»
او ادامه می‌دهد: «تمام اطلاعات مربوط به میانگین سنی مراجعه‌کننده‌ها، جنسیت، نوع رفتارهای پرخطر، موارد مثبت و ... به صورت روزانه به مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت اعلام می‌شود.»
غلامی در ادامه از کسانی که رفتارهای پرخطر دارند، می‌خواهد تا برای انجام این تست اقدام کنند: «قبلا اعلام می‌شد که ابتلا به ایدز مساوی با مرگ است؛ درحالی‌که حالا تا زمانی که فرد مبتلا به مرحله خاصی از بیماری نرسد، نیاز به درمان ندارد؛ زمانی هم که قرار باشد درمان را شروع کند، آزمایش‌های متعددی از او گرفته می‌شود. به‌طور کلی، شروع درمان هم با روزی یک قرص است، فرد می‌تواند با همان یک قرص، زندگی عادی داشته باشد.»
هر چقدر هوا تاریک‌تر می‌شود، صف اتوبوس هم طولانی‌تر می‌شود. مردم، عابران پیاده و آنها که از قبل پیامک حضور این اتوبوس را در شهرک اکباتان گرفته‌اند، می‌آیند، برای مشاوره، برای تست.
محمدرضا سیدقاسمی، مدیرعامل جمعیت خیریه پیام‌آوران همیاری می‌گوید كه با ٥ منطقه شهرداری تهران برای استقرار این اتوبوس هماهنگ شده است: «برنامه ما از هجدهم آبان‌ماه در شهرک غرب شروع شد، فرحزاد، مکان بعدی بود. بعد هم به پارک شهرآرا رفتیم که استقبال خیلی خوبی از این اتوبوس شد. دو روز بعدش هم از منطقه دو به منطقه ٩ رفتیم و در کنار پارک المهدی مستقر شدیم؛ میزان مراجعه مردم بیش از انتظار ما بود، آن‌جا ورودی شهر تهران است و خیلی‌ها آمدند، بعد هم به اکباتان آمدیم. دو روز دیگر به مترو صادقیه می‌رویم و بعد از آن هم کارمان را در منطقه پونک تمام می‌کنیم.»
سیدقاسمی از احتمال تمدید این برنامه در مناطق دیگر خبر می‌دهد: «به‌خاطر استقبال زیادی که از این اتوبوس شده، به احتمال زیاد به مناطق دیگری می‌رویم که یکی از آنها، منطقه ١٢ و در کنار پارک حقانی است. البته رفتن به این منطقه نیاز به هماهنگی با دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی دارد.»
جمعیت پیام‌آوران همیاری فعالیت‌اش را از سال ٨٥ در زمینه اعتیاد تزریقی و پیشگیری از ابتلا به ایدز آغاز کرد. حالا ٩ سالی می‌شود که اعضای این جمعیت، در قالب گروهایی، افراد با رفتارهای پرخطر جنسی را در محله‌های مختلف شناسایی می‌کنند: «ما سال گذشته ٢٠ شب تئاتر روبان قرمز را برای کاهش انگ و تبعیض اجرا کردیم، هدف از این برنامه‌ها این است که افراد مبتلا، قضاوت نشوند. در همین ارتباط هم برنامه‌های اطلاع‌رسانی در مترو و برخی از قهوه‌خانه‌های پرتردد داشتیم. اما این برنامه یعنی گرفتن آزمایش اچ‌ای‌وی برای نخستين‌بار است که در کشور انجام می‌شود.»
او به استقبال دور از انتظار از اجرای این برنامه اشاره کرد: «تصور می‌کردیم افراد از این برنامه استقبال کنند اما نه به این شکل. هدف ما این است که مردم نسبت به این موضوع حساس شوند و برای مشاوره و آزمایش اقدام کنند. همه این امکانات هم باید در دسترس مردم قرار گیرد.» آنها به دنبال شناسایی افراد با رفتارهای پرخطر هستند، یعنی کسانی که اعتیاد تزریقی یا رابطه جنسی محافظت نشده دارند: « براساس تعریفی که می‌شود، رابطه جنسی محافظت نشده، رابطه‌ای است که خارج از چارچوب خانواده انجام شود، از نظر ما زنی که همسرش اعتیاد دارد و رفتار پرخطر دارد هم جزو این گروه قرار می‌گیرد.»
سیدقاسمی از حمایت‌های وزارت بهداشت می‌گوید: «این وزارتخانه حمایت همه جانبه‌ای از ما داشت و به ما کیت‌های تشخیص سریع داد، دانشگاه علوم پزشکی ایران هم نیروهای متخصص در اختیارمان گذاشت، سازمان رفاه شهرداری هم با ٥ منطقه شهرداری هماهنگی ایجاد کرد و هر منطقه اتوبوسی برای ما در نظر گرفت.»
همه این هماهنگی‌ها اما بیش از ١٧ ماه زمان برد. طرحی که خردادماه سال گذشته ارایه شد و آبان ماه امسال به اجرا درآمد: « ما خردادماه سال قبل این طرح را اعلام کردیم، قرار بود اسفند ماه اجرا شود، اما آن‌قدر پروسه‌اش طولانی شد که درنهایت آبان ماه امسال موفق به اجرایش شدیم.»
برآورد وزارت بهداشت، ابتلای ١٠٠ هزار نفر به اچ‌ای‌وی (ایدز) است. اینها آمارهای غیررسمی است؛ آمارهای رسمی اما حول ٢٩ هزار مورد می‌چرخد: «ما در میان مراجعه‌کننده‌ها نوجوان هم داشتیم، کلا از گروه‌های سنی مختلفی به ما مراجعه کرده‌اند. در نخستين مرحله از مشاوره هم اعتیاد یا رابطه جنسی محافظت نشده، تعیین و براساس آن مشاوره داده می‌شود. به‌هرحال رابطه جنسی مختص یک گروه خاصی نیست. کسانی که رفتارهای پرخطر با تکرار زیاد دارند، احتمال این‌که مبتلا باشند، زیاد است.»
سیدقاسمی اینها را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «مرحله اول اجرای این برنامه در غرب تهران بود؛ کار هم به صورت پایلوت انجام شد، پس از اجرای این برنامه، حتی از شهرهای دیگر هم درخواست داشتیم که باید هماهنگی‌های آن صورت گیرد.»
هر اتوبوس ایدز، حداقل سه کارشناس ایدز دارد. دو نفرشان زن و یکی هم مرد هستند؛ همان‌ها که تست‌های تشخیص سریع اچ‌ای‌وی را انجام می‌دهند. ١٥ تا ٢٠ نفر هم کارهای مشاوره و اطلاع‌رسانی را انجام می‌دهند: «از زمانیکه کسی وارد غرفه اطلاع‌رسانی می‌شود تا تست انجام دهد و نتیجه را بگیرد، نزدیک به ٣٠ دقیقه طول می‌کشد، ما در گروهمان پزشک، روانشناس، مددکار و افراد داوطلب داریم. همه اینها گروه را اداره می‌کنند.»
غرفه مشاوره پر و خالی می‌شود. دختران و مردان جوان اما بیشتر به چشم می‌آیند. افرادی کاملا معمولی. ظاهرشان نه به معتاد تزریقی می‌خورد نه کارتن خواب: «خیلی از کسانی که می‌آیند برای مشاوره، رابطه جنسی محافظت نشده داشتند، زنان راحت‌تر موضوع را بازگو می‌کنند، مردان اما راحت نیستند، شاید دلیلش این است که مشاوران زن هستند.»
اینها را سها ملک‌شاهی که دقایقی از پایان مشاوره‌اش به یکی از مراجعه‌کنندگان می‌گذرد می‌گوید: «مراجعه‌کنندگان همه سوالاتشان را مطرح می‌کنند؛ تعدادی هم مراجعه‌کننده داشتیم که در پارک، موقع دست گذاشتن روی چمن‌ها، سرنگ آلوده وارد دستشان شده که آنها را هم برای انجام تست معرفی کردیم.»
به گفته او، حدود ٧٠درصد کسانی که مشاوره می‌شوند، آزمایش اچ‌ای‌وی از آنها گرفته می‌شود. هوا کاملا تاریک است، هنوز تا ساعت ٧ که پایان کار اتوبوس ایدز است، یک ساعتی مانده، تیم همچنان مشغول است و تراکت پخش می‌کند: «خیلی‌ها اسم ایدز را که می‌شنوند، سریع دور می‌شوند، هنوز بین مردم حتی مطرح کردن این موضوع هم غیرعادی است، خیلی‌ها هم از بیان مسائل خصوصی‌شان شرم دارند.»
اینها را مدیرعامل جمعیت پیام‌آوران همیاری می‌گوید و نگاهش به زنی جوان است که درباره ایدز می‌پرسد: « اچ‌ای وی چی هست؟ مربوط به قند خونه؟»