هیئت تحریر شام از کجا آمد و ابومحمد الجولانی چه در سر دارد؟

فرارو- آندره انگلند تحلیلگر ارشد مسائل سیاسی و اقتصادی روزنامه فایننشال تایمز

به گزارش فرارو به نقل از فایننشال تایمز، در سال‌های اخیر، سوریه وارد مرحله‌ای پیچیده و نگران‌کننده شده است. کشوری که پس از بیش از یک دهه جنگ داخلی، آسیب‌های فراوانی دیده و به ویرانه‌ای بدل گشته، اکنون در وضعیتی قرار دارد که می‌توان آن را در بن بست توصیف کرد. اگرچه بدترین درگیری‌ها به نظر می‌رسد به پایان رسیده، اما خطوط جبهه‌ها به شکلی ثابت باقی مانده و این خود حکایت از عمق بحران و دشواری‌های پیش رو دارد.

حمله هیئت تحریر شام به حلب: نشانه‌ای از ضعف استراتژیک ارتش سوریه

بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، پس از پیروزی‌های نظامی خود، توانسته بیشتر مناطق کشور را به کنترل خود درآورد. این پیروزی‌ها در سایه حمایت‌های گسترده نظامی از سوی روسیه، ایران و گروه‌های مقاومت حاصل شده است. در حقیقت، نیرو‌های دولتی سوریه، با پشتیبانی قوی از این قدرت‌ها، موفق به بازپس‌گیری سرزمین‌های از دست رفته شد. از سوی دیگر، گروه‌های شورشی که دیگر قادر به مقابله با دولت مرکزی نیستند، به مناطق شمالی و شمال‌غربی کشور رانده شدند. این مناطق تحت حمایت و حفاظت ترکیه قرار دارند.

اما این هفته، بن‌بست شکننده‌ای که در سوریه برقرار بود، با حمله‌ای گسترده از سوی گروه‌های شورشی تحت رهبری گروه اسلام‌گرای هیئت تحریر شام از پایگاه خود در استان ادلب، شکسته شد. این گروه‌ها حمله‌ای برق‌آسا به سمت شمال سوریه علیه نیرو‌های نظام بشار اسد آغاز کرده و به سوی حلب، دومین شهر بزرگ کشور پیش‌روی کردند. تا روز شنبه، این نیرو‌ها توانستند به نزدیکی حماه در جنوب برسند. این حمله به وضوح شکنندگی و آسیب‌پذیری نظام بشار اسد را به نمایش گذاشت. حالا با حمله گسترده و سریع گروه‌های شورشی، به وضوح آشکار شد که این نظام همچنان به شدت وابسته به نیرو‌های خارجی—به ویژه روسیه و ایران—برای حفظ قدرت خود است.

این حمله همچنین نشان‌دهنده ضعف جدی ارتش سوریه و توانایی‌های نظامی گروه هیئت تحریر شام (HTS) بود. مبارزان این گروه عملیات خود را از روز چهارشنبه آغاز کرده و در ادامه، روز جمعه، در حالی که به نظر می‌رسید سربازان نظام بشار اسد در حال عقب‌نشینی هستند، در مقابل قلعه حلب—یکی از مهم‌ترین مراکز نظامی و فرهنگی سوریه—و در قلب شهری با جمعیتی نزدیک به دو میلیون نفر، به طور نمادین در حال عکس‌گرفتن بودند.

هیئت تحریر شام در ادلب: از شاخه القاعده به یک تهدید جدید برای دولت سوریه

هیئت تحریر شام، به عنوان قدرتمندترین گروه شورشی باقی‌مانده در سوریه، از شاخه‌ای از گروه جهادی جبهه النصره شکل گرفته است که در دوران بحران سوریه به عنوان یکی از شاخه‌های القاعده شناخته می‌شد. این گروه، تحت رهبری ابومحمد جولانی است که پیش‌تر برای گروه داعش در عراق می‌جنگید، یک دهه پیش از سوی ایالات متحده به عنوان یکی از تروریست‌های بین‌المللی شناخته شد و برای سر او جایزه‌ای به مبلغ ۱۰ میلیون دلار تعیین شده است.

گروه هیئت تحریر شام از شش سال پیش کنترل استان ادلب را در دست دارد، منطقه‌ای که جمعیتی بین ۳ تا ۴ میلیون نفر را در خود جای داده است. ابومحمد جولانی، رهبر گروه هیئت تحریر شام، در سال ۲۰۱۶ ارتباط خود با شبکه تروریستی القاعده را قطع کرد و تلاش کرد تا گروه خود را به عنوان یک حرکت اسلامی معتدل‌تر معرفی کند. او در سال‌های اخیر کوشیده است تا هیئت تحریر شام را در میان مردم و بازیگران منطقه‌ای به عنوان یک گروه جهادی با هدف‌های محدودتر بازتعریف کند. در عین حال، جولانی توانسته است کنترل خود بر استان ادلب را مستحکم کرده و آن را به پایگاه مستحکم‌تری برای عملیات‌های نظامی و شورشیان تبدیل کند. گزارش‌ها حاکی از آن است که هیئت تحریر شام در حمله اخیر خود از پهپاد‌ها نیز استفاده کرده است.

جولانی می‌خواهد نقش سید حسن نصرالله را برای اهل سنت بازی کند

مالک عبدة، تحلیلگر سوری، در تحلیل‌های اخیر خود به نقش برجسته هیئت تحریر شام در تحولات اخیر شمال سوریه اشاره کرده است. به گفته او، در ماه اکتبر، زمانی که جولانی، رهبر گروه، برنامه‌ریزی برای حمله بزرگ خود را آغاز می‌کرد، هیئت تحریر شام ارتباطاتی با دیگر گروه‌های شورشی در شمال سوریه، به ویژه گروه‌هایی که بخشی از ارتش ملی سوریه تحت حمایت ترکیه هستند، برقرار کرده بود. این گروه‌ها در آن زمان اعلام کرده بودند که خود را در موقعیتی قرار داده‌اند که بتوانند عنوان «فتح‌کننده حلب» را به دست آورند. عبدة برآورد کرده است که هیئت تحریر شام دارای حدود ۳۰ هزار مبارز است که صفوف آن شامل کهنه‌سربازان جنگ و افرادی با انگیزه‌های دینی است که حقوق بالاتری نسبت به مبارزان تحت حمایت ترکیه دریافت می‌کنند.

عبده اشاره می‌کند که این گروه اسلامی خود را مشابه حزب‌الله لبنان می‌بیند و به ویژه آن را به عنوان نماینده سنی‌ها در برابر جریان‌های شیعی در منطقه، به ویژه ایران و حزب‌الله، مطرح کرده است. عبده می‌گوید: «جولانی می‌خواهد نقش حسن نصرالله، رهبر پیشین حزب‌الله، را برای اهل سنت بازی کند.» او همچنین افزوده است که در مورد جولانی، ایدئولوژی و باور‌های مذهبی کمتر از قدرت‌طلبی او اهمیت دارند. عبده تصریح می‌کند: «جولانی هر کاری که لازم باشد انجام می‌دهد تا خود را به قدرت برساند و هیچ‌گاه پنهان نکرده است که قصد فتح دمشق را دارد.»

هیئت تحریر شام؛ از آموزش‌های پیشرفته تا عملیات‌های ویژه در برابر نیرو‌های اسد

آسیب‌های سنگینی که حزب‌الله در طول ۱۴ ماه جنگ خود با اسرائیل متحمل شده است، به نظر می‌رسد فرصتی را برای جولانی و هیئت تحریر شام فراهم کرده تا اقدام خود را علیه نظام بشار اسد و نیرو‌های متحد آن آغاز کنند. حزب‌الله، به همراه روسیه و ایران و دیگر گروه‌های شبه‌نظامی شیعه نقش حیاتی در توانایی اسد برای بازپس‌گیری مناطق تحت کنترل مخالفان ایفا کرده‌اند. با این حال، از زمان حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، اسرائیل ضربات ویرانگری به حزب‌الله وارد کرده است که شامل ترور سید حسن نصرالله، رهبر این گروه و حملات مکرر به اهداف شبه نظامیان شیعه سوریه بوده است. اسرائیل همچنین به اسد هشدار داده است که باید در این جنگ‌ها طرف خود را انتخاب کند. هیئت تحریر شام حمله خود را ساعاتی پس از اجرایی شدن آتش‌بس میان اسرائیل و حزب‌الله که با وساطت آمریکا به امضاء رسید، آغاز کرد.

چارلز لیستر از موسسه خاورمیانه بیان کرده است که هیئت تحریر شام در طول چهار سال گذشته، به طور قابل توجهی بر آموزش و ارتقاء سطح حرفه‌ای خود متمرکز شده است. او افزود که این گروه «خطوط فرماندهی و کنترل به مراتب بهتری ایجاد کرده‌اند، واحد‌های ویژه پهپادی، نیرو‌های شبانه و انواع دیگر نیرو‌های ویژه را تشکیل داده‌اند و همچنین توانایی‌های خود در تولید سلاح را به شکل چشمگیری تقویت کرده‌اند. لیستر تأکید کرد که شورشیان تنها می‌توانند «تا حدی پیش بروند، قبل از آن که توان و کشش نیروهایشان به پایان برسد، اما آنها توانسته‌اند «خطوط کنترل» را به جایی بازگردانند که شش سال پیش قرار داشت.»

روابط ترکیه و هیئت تحریر شام؛ تهدید اسلامی یا شریک استراتژیک؟

تحلیلگران معتقدند که هیئت تحریر شام در حال هماهنگی با شورشیان تحت حمایت ترکیه در ارتش ملی سوریه است، هرچند که نیرو‌های این ارتش هنوز به طور کامل وارد میدان نبرد نشده‌اند. ارتش ملی سوریه تخمین زده می‌شود که حدود ۴۰ هزار مبارز داشته باشد، اما این ارتش از گروه‌های مختلفی تشکیل شده که در مناطق مختلف شمال سوریه مستقر هستند و در واقع تحت کنترل ترکیه قرار دارند. این وضعیت به دلیل تقسیمات فئودالی در سوریه است که باعث شده دولت مرکزی قدرت خود را به طور کامل بر همه مناطق اعمال نکند.

هدف اصلی ترکیه در سوریه، مقابله با شبه‌نظامیان کرد از مناطق مرزی است که آنها را امتداد حزب کارگران کردستان (PKK) می‌داند؛ گروهی جدایی‌طلب که دهه‌هاست علیه دولت ترکیه شورش می‌کند. این هدف شامل نیرو‌های کردی است که در مبارزه با داعش از سوی آمریکا حمایت می‌شوند و بخش‌هایی از شمال‌شرقی سوریه را تحت کنترل دارند. پیوند‌های ترکیه با هیئت تحریر شام که آن را نیز به عنوان یک سازمان تروریستی می‌شناسد، وضعیت پیچیده‌ای دارد. ترکیه به عنوان مدافع نهایی استان ادلب در برابر حملات گسترده نیرو‌های سوریه و حامیان روسی آن عمل می‌کند، در حالی که آنکارا همچنین مرز‌های استان ادلب را کنترل می‌کند و از این طریق، هیئت تحریر شام به تجارت و مالیات‌های ترکیه وابسته است. با این حال، گروه اسلامی پیشتر با شورشیان تحت حمایت ترکیه نیز درگیر شده است.

در حالی که ترکیه ممکن است حمله هیئت تحریر شام را از پیش تأیید نکرده باشد، تحلیلگران معتقدند که این حمله می‌تواند به نفع آنکارا باشد، به‌ویژه اگر ترکیه بخواهد از آشوب به‌وجود آمده برای مقابله با شبه‌نظامیان کرد بهره‌برداری کند. دارین خلیفه از گروه بین الملی بحران اظهار داشته است: «ترکیه محافظ اصلی ادلب است و حامی بسیار مهمی برای این استان است که هیئت تحریر شام نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. اما این یک رابطه پیچیده است و نوساناتی دارد. با این حال، ترکیه این گروه را تهدید اسلامی نمی‌بیند. برعکس، این یک واسطه مفید است که در نگه‌داشتن پناهندگان سوری در آن‌سوی مرز و مقابله با گروه‌های جهادی مفید واقع می‌شود.»

ادلب تحت حکومت «دولت نجات سوریه»، که تحت کنترل هیئت تحریر شام قرار دارد، اداره می‌شود. کمیسیون تحقیق سازمان ملل در خصوص سوریه در گزارشی که در سپتامبر منتشر شد، اعلام کرد که مستنداتی از «شکنجه و اعدام زندانیان» در مناطق شمال‌غرب سوریه که تحت کنترل هیئت تحریر شام هستند، جمع‌آوری کرده است. ناتاشا هال، پژوهشگر ارشد برنامه خاورمیانه در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی، گفته است که هیئت تحریر شام «بی‌تردید قدرتمندترین، منضبط‌ترین و مالی‌ترین گروه مخالف» است. او افزوده است: «این گروه کنترل بسیار محکمی بر بخش‌های مختلف اقتصادی در ادلب دارد و با مشت آهنین حکومت کرده‌اند — تلاش می‌کنند هر نوع مخالفتی را از بین ببرند.»