یک درخت، شگفتی محیط زیست دریایی

«حرّا» (مانگرو) در ایجاد یک اکوسیستم کامل مشارکت می‌کند؛ پرنده‌ها روی شاخه‌های آن و دوزیستان و ماهیهای کوچک روی ریشه‌های آن زندگی می‌کنند. این درخت همچنین باعث تثبیت خاک سواحل می‌شود و از آن در برابر فرسایش محافظت می‌کند. لاکپشت‌ها، سخت‌پوستان مانند میگو و خرچنگ همچنین ماهی‌ها برای تخمگذاری به آن پناه می‌آورند. علاوه بر آن، این درخت نقش اقتصادی برجسته‌ای در تغذیه جانداران و فراهم کردن چوب برای ساخت و ساز ایفا می‌کند. همچنین با توجه به نقش حیاتی آن در تعادل زیست محیطی سواحل دریا این درخت دارای اهمیت زیادی است.

به گزارش ایسنا، درخت حرّا مادر هر پرنده دریایی و هر جاندار آبی مناطق ساحلی گرمسیری و استوایی و مادر جانداران خشکی به شمار می‌آید؛ جایی که شترها و گوسفندان هنگام نبود چراگاه در بیابان به برگ‌های این درخت برای تغذیه تکیه می‌کنند.

بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست گونه های مختلف درختان حرّا در محیط ها و مناطق استوایی به خوبی رشد می‌کنند. این رشد به طرف شمال و جنوب نیز گسترش می‌یابد اما از عرض‌های ۲۰ درجه شمالی و ۲۰ درجه جنوبی فراتر نمی‌رود. در منطقه دریایی راپمی (کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریایی خلیج فارس و دریای عمان) نیز همزیستی این چنینی میان درختان حرّا و گیاهان مقاوم در برابر شوری وجود دارد. این گیاهان نزدیک به ۱۴ میلیون هکتار از سطح زمین را در برمی‌گیرند. درخت حرّا در سواحل مناطق استوایی وجود دارد و در دمای بین ۱۹ تا ۴۲ درجه سانتیگراد زیست می‌کند علاوه بر آن در مناطق ساحلی جنوب شرق آسیا و منطقه دریای راپمی گسترده است.

درختان حرّا در سواحل غربی دریای سرخ یعنی مصر و سودان و در سواحل شرقی آن یعنی عربستان و یمن نیز رشد می‌کردند؛ جایی که دست کم منطقه‌ای به طول نزدیک به ۱۰۰ کیلومتر را در بر می‌گرفتند. این درخت درخلیج عقبه نیز رشد می‌کند. به نظر می‌رسد ژئومورفولوژی و آب و هوای این مناطق ساحلی برای رشد گیاه حرّا مناسب است؛ به طوری که خلیج‌های کوچک که به سواحل می‌رسند و مورد حفاظت صخره‌های مرجانی و یا جزایر هستند، مکانی مناسب برای رشد این درختان را فراهم می‌کنند چرا که باعث کم کردن توان امواجی می‌شوند که معمولا باعث نابودی میانگین رشد درختان می‌کنند و نهال‌ها را از رویشگاه اصلی خود جدا و دور می‌کند. مساله جالب در مورد درخت حرّا این است که این درخت در سواحل دریایی شوری رشد می‌کند که آب در حالت مد آن را در بر گرفته و در حالت جزر از آن دور می‌شود.

جنگل‌های مانگروی ایران یکی از نقاط منحصربه‌فرد زیستگاه‌های مانگروی دنیا محسوب می‌شود چون این رویشگاه بین عرض‌های ۲۵ تا ۲۷ درجه گسترش پیدا کرده و این منطقه از نقاط جغرافیایی خاص است.

اکوسیستمهای درختان حرّا در مناطق مختلف جهان، فضای زندگی بیش از ۲۰۰۰ گونه از ماهی‌ها، جانداران بی‌مهره همچنین گیاهان را فراهم می‌کنند.

گونه‌های حرّا

در سطح جهان نزدیک به ۸۰ گونه از گیاهان حرّا وجود دارد که ۷۸ گونه آن دو لپه و دو گونه دیگر نیز تک لپه هستند. این گیاه به ۱۸ تیره و ۲۳ رده تقسیم می‌شود و در مناطق استوایی و نزدیک به استوایی (معتدل) جهان گسترده هستند. بیشتر این گونه‌ها یعنی ۶۵ گونه در منطقه جنوب شرق آسیا و نزدیک به ۱۱ گونه دیگر آن نیز در قاره آمریکا و منطقه کارائیب وجود دارند. با وجود این گونه‌ها تنها دو گونه آن در سواحل کشورهای عضو سازمان منطقه ای راپمی وجود دارند. هر کدام از این دو گونه نیز به یک تیره گیاهی متفاوت برمی‌گردد. گونه نخست حرّا، ابن سینا (Avicennia marina) نامیده شده است و به ابن سینا دانشمند مشهور ایرانی و مولف کتاب قانون در پزشکی نسبت داده می‌شود. گونه دوم چندل (Rhizophora mucronata) نامیده می‌شود.

بیشترین گسترش گیاه حرّا در سطح جهان از گونه نخست یعنی حرّا ابن سینا است. از شرق آفریقا و دریای سرخ که بهترین مکان برای رشد آن به شمار می‌آید و در سواحل آن به فراوانی پیدا می‌شود تا سواحل استوایی و نزدیک به استوایی در اقیانوس هند، جنوب چین، بیشتر مناطق استرالیا تا پلینزیا، جزایر فیجی و نیوزیلند را در بر می‌گیرد. گونه دوم یا همان چندل نیز در سواحل و تالابهای نیمه شور جنوب فلوریدا، مکزیک، غرب هند همچنین مرکز و جنوب آمریکا به فراوانی یافت می‌شود البته این گونه در سواحل کشورهای عضو راپمی از جمله ایران به‌صورت محدود گسترش دارد.

مساحت جنگل‌های مانگرو در ایران بیش از ۲۷ هزار هکتار است که غالب گونه‌های آن گونه ابن سینا است. این جنگل‌ها از خلیج نایبند در بوشهر تا خلیج گواتر در جنوب سیستان و بلوچستان و در حاشیه دریای عمان گسترش پیدا کرده است. بیش از ۹۰ درصد این جنگل‌ها چه از لحاظ کیفیت و کمیت در استان هرمزگان مانند بندر خمیر و جزیره قشم واقع شده است البته لکه‌ای در منطقه خور آذینی استان هرمزگان شهرستان سیریک وجود دارد که گونه «چندل» است.

در کشورهای عربی نیز سه گونه گیاه حرّا وجود دارد که علاوه بر دو گونه مذکور گونه دیگری به نام ( BruguieraGymnorrhiza) در این کشورها رشد می‌کند.

مهمترین ویژگیهای گیاهان حرّا

گیاهان حرّا از جمله گیاهان همواره سبز هستند که در طول سال سبز می‌مانند. این گیاهان از آب دریا اشباع می‌شوند. گیاهان حرّا در برخی مناطق تنها درختچه‌های کوتاهی هستند، در حالی که در مناطقی دیگر آن قدر رشد می‌کنند تا تبدیل به درختان تنومندی شوند که ارتفاع آنها به ۳۰ تا ۴۰ متر می‌رسد. این گیاهان دارای شاخه‌هایی درهم هستند که به طرف بالا و یا به طرف پایین در آب‌های تالابی ساحلی رشد می‌کنند.

درختان حرّا پوشش گیاهی اصلی سواحل مناطق گرم را تشکیل می‌دهند و معمولا در کنار آب‌های اقیانوس‌های آرام رشد می‌کنند اما جنگلهای انبوه حرّا در مناطق آبی کم‌عمق و یا در امتداد خلیج‌ها، دریاچه‌ها و دهانه‌های رودخانه‌ها (مصب‌ها) رشد می‌کنند. ریشه در هم این گیاهان به گل می‌چسبد و باعث آرام شدن جریان آب در دهانه رودخانه‌ها و مصب‌ها می‌شود و با این کار به تثبیت رسوبات و ایجاد مناطق ساحلی مناسب کمک می‌کند؛ مناطقی که بسیاری از گونه‌های ماهی و جانداران دریایی در آنها زاد و ولد می‌کند.

گیاه حرّا این توانایی را دارد که در محدوده میان آب دریاها و اقیانوسها از یک طرف و خشکی‌های سواحل و خلیج‌ها در مناطق گرم و نیمه گرم از طرف دیگر رشد کند. تالاب‌های حرّا نیز معمولا در آب‌های کم‌عمق مناطق ساحلی، مناطق گلی چسبیده به ساحل و یا مناطق جزر و مدی به‌ویژه در خلیج و مصب‌ها که از ضربه‌های شدید امواج در امان هستند، وجود دارند.

درختان حرّا به همراه گیاهان شور دیگر گروه‌های گیاهی تشکیل می‌دهند. این گیاه می‌تواند در شرایط سختی که بیشتر گیاهان جهان نمی‌توانند در آن زندگی کنند، مقاومت کند، به‌طوری که در برابر شوری بیش از حد مقاومت می‌کند و می‌تواند غلظت‌های بالایی از آن را تحمل کند. گیاه حرّا آب شور را تصفیه میکند و نمک اضافه را به برگها انتقال میدهد.

گیاه حرّا در زیستگاه‌های دارای بستر شنی و یا گلی بدون هوا رشد می‌کند همچنین به خاطر ریشه‌های زیاد آن می‌تواند در در سواحل شنی درشت دانه نیز زندگی کند حتی اگر این شن‌ها با گل نیز پوشیده شده باشند. حرّا همچنین می‌تواند در برابر همه شرایط سخت آب و هوایی مانند دمای بالا، خشکسالی، رطوبت بالا و جریانهای جزر و مدی مقاومت کند. درختان حرّا نیازی به مراقبت کشاورزی ندارند چراکه برای مقابله با شرایط زیست محیطی اطراف خود آمادگی دارد.

درختان حرّا در سواحل گلی، در مناطق جزر و مدی در خلیج‌های نیمه بسته و دارای جریان‌های آبی آرام همچنین در آب‌های شور و لب شور رشد می‌کنند.

گیاهان حرّا از جمله مهمترین منابع برای چیرگی بر عوامل منفی تاثیر گذار در محیط زیست دریایی شامل تجزیه بخش‌هایی از دریا از طریق رسوب‌گذاری و خشک شدن آن یا آلودگی‌های محیط زیست دریایی هستند.

تهدیدهای جنگل‌های حرّا

درختان حرّا با وجود اینکه از لحاظ زیست‌محیطی منحصر به فرد است، این روزها در معرض انواع خسارات و تخریب از طرف انسان‌ها قرار دارد. متاسفانه بخشی از مردم جهان نسبت به حفاظت از این درخت غفلت می‌کنند، به‌گونه‌ای که مناطق زیست حرّا پر از زباله و پسماندها است و یا به وسیله بولدوزر گودبرداری و تخریب می‌شود. به دلیل فعالیت‌ها و اقدامات اشتباه انسان‌ها و نابودی مداوم سواحل به وسیله آنها از طریق ریختن زباله و افزایش وسعت خشکی در سواحل با خشک کردن دریا با هدف ایجاد امکانات تاسیسات گردشگری همچنین ساختمانهای مسکونی، ریشه و شاخه درخت حرّا در بسیاری از مناطق دریایی جهان در معرض نابودی است.