من را ببینید/ تحلیل یک روانشناس از برخی رفتارهای نسل زد

نسل امروز پیش از آنکه فرصت تجربه سادگی را داشته باشد، در معرض سیلی از تصاویر پرزرق‌وبرق شبکه‌های اجتماعی و رقابت نفسگیر میان همسالان قرار می‌گیرد.

به گزارش ایران، نوجوانانی که در حال شکل دادن به هویت خود هستند، با رنگ‌های جیغ مو، آرایش‌های متفاوت و استایل‌های غیرمعمول تلاش می‌کنند دیده شوند و جایگاهی برای خود بسازند، اما همین تلاش برای متفاوت بودن، اگرچه در ظاهر نشانه خلاقیت و جسارت آن‌هاست، اما در روان آن‌ها می‌تواند به وابستگی به ظاهر، اضطراب اجتماعی و بحران هویت منجر شود. 

دیده‌ای که روان‌شناسان آن را زبان تازه نسل جدید برای فریاد زدن «من هستم» می‌دانند؛ زبانی که اگر خانواده و مدرسه آن را درست مدیریت نکنند، به جای شکوفایی، نوجوان را در چرخه‌ای از نارضایتی و رقابت بی‌پایان گرفتار خواهد کرد. 

افت تحصیلی سلین، دانش‌آموز کلاس هشتم، برای کادر مدرسه نگران‌کننده شده است. او برخلاف سال‌های گذشته که جزو شاگردهای اول مدرسه بوده، امسال روند دیگری را پیش گرفته و بیشتر از اینکه تمرکزش را روی درس خواندن و یادگیری بگذارد صرف تیپ‌های خاص می‌کند. 

او می‌گوید: «احساس می‌کنم وقتی ظاهرم را فانتزی می‌کنم، بیشتر دیده می‌شم. توی مدرسه خیلی‌ها درباره‌ام حرف می‌زنند، بعضی وقت‌ها مثبت، بعضی وقت‌ها منفی. اما همین توجه باعث میشه حس کنم متفاوتم و حس خوبی دارم.»

او درباره واکنش خانواده‌اش می‌گوید: «مامانم اول خیلی مخالفت می‌کرد، می‌گفت هنوز زوده. ولی وقتی دید اگه سختگیری کنه من پنهانی این کار را می‌کنم، الان فقط بعضی موقع‌ها مخالفت می‌کنه.» 

سامیار ۱۶ ساله نوجوانی است که در جمع دوستانش به خوش‌تیپی معروف است. او استایل را بخش مهمی از هویت افراد می‌داند و می‌گوید: «من عاشق موسیقی «راک‌ام». برای استایل‌هایم لباس‌های مشکی، کتونی ایر جردن و مدل موهای فید را انتخاب می‌کنم. استایل کردن برام خیلی مهمه چون اینجوری نشون میدم کی هستم و سریع‌تر با آدم‌هایی که شبیهم هستند، ارتباط می‌گیرم. بعضی‌ها تیپم را کول و باحال می‌بینند و بعضی‌ها هم مسخره می‌کنند، ولی مهم حس رضایت خودمه، چون حس می‌کنم این استایل من را به بقیه معرفی می‌کند. »

تغییرات فرهنگی و سرعت بالای انتقال الگوها

روایت‌ها نشان می‌دهد که آرایش و استایل‌های غیرمعمول برای نوجوانان فقط یک انتخاب ظاهری نیست، بلکه ابزاری برای دیده‌شدن، هویت‌سازی و ارتباط با گروه همسالان است. اما اگر این رفتارها بدون همراهی خانواده و آموزش در مدرسه ادامه پیدا کند، می‌تواند به بحران‌های عمیق روانی و اجتماعی منجر شود. 

حامد نصیری، روان‌درمانگر فردی با بیان اینکه چند عامل هم‌زمان باعث پایین آمدن سن آرایش کردن در میان نسل جدید می‌شود، می‌گوید: «مهم‌ترین عامل، تغییرات فرهنگی و سرعت بالای انتقال الگوهاست. نوجوانان امروز بسیار زودتر از نسل‌های قبل با معیارهای زیبایی آشنا می‌شوند. در پژوهش‌های روان‌شناسی رشد انجام شده طی سال‌های اخیر، اشاره شده است که نوجوانان امروزی حدود سه تا چهار سال زودتر از نسل پیشین در معرض انتظارات مربوط به «ظاهر مطلوب» قرار می‌گیرند. افزایش نمایش چهره در فضای مجازی، رقابت میان همسالان و ارزش اجتماعی یافتن زیبایی ظاهری فشار را بیشتر می‌کند. وقتی کودک ۱۰ساله هر روز با نسخه‌ای از «خود آرمانی» مواجه می‌شود، طبیعی است که زودتر به سمت جلب توجه گرایش پیدا کند.» 

نصیری به نقش مهم خانواده و سبک تربیتی والدین در این زمینه اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «در خانواده‌هایی که گفت‌وگوی باز درباره ظاهر، بدن و معیارهای زیبایی وجود ندارد، نوجوان بیشتر دچار سردرگمی می‌شود و رفتار آشفته‌تری نشان می‌دهد. سبک تربیتی بیش از حد محدودکننده معمولاً نتیجه معکوس دارد. نمونه‌اش والدینی هستند که هرگونه آرایش را کاملاً ممنوع می‌کنند، اما فرزندشان در مدرسه یا خانه دوستان رفتار جبرانی نشان می‌دهد. در مقابل، والدینی که حدود مشخص و محترمانه تعیین می‌کنند، معمولاً فرزندانشان کمتر گرفتار اغراق در ظاهر می‌شوند. والدین باید برای افزایش سواد رسانه‌ای فرزندان خود برنامه‌ریزی کنند، چون در برابر تکنولوژی امروز نمی‌توان ایستاد، بلکه باید با سرعت مناسب با آن همراه شد.» 

او می‌گوید: «شبکه‌های اجتماعی یک مقایسه دائمی ایجاد می‌کنند. نوجوان خود را با کسانی می‌سنجد که در شرایط عادی زندگی روزمره هرگز آن‌ها را نمی‌دید. الگوریتم‌ها معمولاً محتوایی را برجسته می‌کنند که بر جذابیت ظاهری تأکید دارد و همین باعث می‌شود نوجوان حس کند «ظاهر» مهم‌ترین ابزار برای دستیابی به تأیید اجتماعی است. در چند مطالعه داخلی هم گزارش شده است تماشای مداوم تصاویر چهره‌های مشهور با افزایش رفتارهای مرتبط با زیباسازی ظاهر ارتباط مستقیم دارد. »

۱۲ تا ۱۶ سالگی / نقطه عطف هویت‌سازی

نصیری با بیان اینکه در بسیاری از موارد، آرایش در سن پایین نشانه بحران هویت یا نیاز به دیده‌شدن است، می‌گوید: «سنین ۱۲ تا ۱۶ سالگی دوره شکل گرفتن هویت فرد است. هر رفتار اغراق‌شده‌ای در این سن دو پیام دارد؛ یا نوجوان می‌خواهد دیده شود یا نمی‌داند چه چیزی او را تعریف می‌کند. 

وقتی نوجوان می‌گوید بدون آرایش حس می‌کنم خودم نیستم، معمولاً پشت آن یک نگرانی عمیق‌تر درباره ارزشمندی وجود دارد.» 

او می‌گوید: «مهم‌ترین پیامد این رفتار، وابستگی به ظاهر است. نوجوانی که همیشه با تغییر چهره وارد جمع می‌شود، به‌تدریج احساس می‌کند چهره طبیعی‌اش کافی نیست. این احساس ناکافی‌بودن بعدها با اضطراب اجتماعی، کاهش اعتماد به نفس و نارضایتی بدنی همراه می‌شود. از نظر اجتماعی هم نوجوانی که انرژی زیادی روی ظاهر می‌گذارد، روابطش با همسالان بیشتر بر پایه رقابت شکل می‌گیرد تا صمیمیت.» 

دختران، بیشتر از پسران تحت فشار هستند

این روانشناس توضیح می‌دهد: «در دختران معمولاً آرایش به‌عنوان ابزاری برای زیباتر شدن دیده می‌شود، در حالی‌که در پسران بیشتر جنبه بازی هویتی دارد، مثلاً استفاده از ژل، مدل مو یا عطرهای مختلف برای ساختن یک پرسونا (نقاب شخصیت) که اگرچه در سال‌های اخیر فاصله این دو نگاه کمتر شده، اما همچنان دختران بیش از پسران تحت فشار برای زیبایی هستند.»

او با تأکید بر اینکه در خانواده بهترین راهکار، دادن حق انتخاب همراه با حد است، می‌گوید: «والدین می‌توانند بگویند اگر نوجوان دوست دارد از کرم ملایم یا آرایش خیلی سبک در میهمانی استفاده کند مشکلی نیست، اما برای مدرسه این اجازه را ندارد. در مدرسه هم آموزش سواد رسانه‌ای، گفت‌وگو درباره تصویر بدن و توضیح علمی درباره تغییرات دوران بلوغ بسیار مؤثر است. نوجوان وقتی بفهمد بدنش در مسیر طبیعی رشد قرار دارد، کمتر تحت فشار زیبایی قرار می‌گیرد. لازم است محیط مدرسه نه بیش از حد سختگیر باشد و نه بی‌قید. وقتی مدرسه با احترام و گفت‌وگو برخورد می‌کند، نوجوان بهتر پیام‌ها را می‌پذیرد.» 

نصیری با اشاره به اینکه این رفتار باعث شکل‌گیری زودهنگام دغدغه‌های ظاهری و کاهش تمرکز تحصیلی می‌شود، می‌گوید: «وقتی ذهن نوجوان مدام مشغول این است که «چطور دیده می‌شوم»، بخش زیادی از انرژی روانی‌اش صرف ظاهر می‌شود. این انرژی از تمرکز، خلاقیت و انگیزه تحصیلی کم می‌کند. گاهی نوجوان برای عکس گرفتن، ویدیو ساختن یا هماهنگی با دوستان، وقت زیادی تلف می‌کند. در این میان صنعت زیبایی با معرفی محصولات مخصوص نوجوانان، عملاً این سن را هدف قرار داده است.

مثلاً تبلیغاتی که روی «پنهان کردن نقص‌های صورت» تمرکز دارند، پیام ناامن‌کننده‌ای به نوجوان می‌دهند: «عیب داری، باید اصلاحش کنی.» این پیام برای ذهنی که در حال شکل‌گیری هویت است، بسیار اثرگذار است. این روند می‌تواند نوجوان را به سمت مصرف محصولات غیراستاندارد هم ببرد. بخصوص در سنین پایین که آگاهی کمی درباره سلامت پوست وجود دارد.

دیده شده دختران نوجوان برای صرفه‌جویی یا نداشتن هزینه کافی، از محصولات ارزان یا ترکیبات خانگی نامطمئن استفاده می‌کنند که باعث آلرژی یا آسیب پوستی می‌شود. در مناطق برخوردار، دسترسی به محصولات زیبایی بیشتر است و الگوهای رسانه‌ای هم غالب‌تر هستند. در حالی که در مناطق محروم، تأثیر گروه همسالان قوی‌تر است و رفتارها معمولاً از دل تقلید جمعی شکل می‌گیرد. اما در هر دو گروه، فشار برای زیبایی وجود دارد، فقط شکلش متفاوت است. »

والدین باید مهربان اما قاطع باشند

نصیری با این توصیه که والدین باید به جای دعوا یا ممنوعیت شدید، روی معنای رفتار نوجوانان تمرکز کنند، می‌گوید: «اگر نوجوان علاقه افراطی به آرایش دارد، احتمالاً پشت این رفتار نگرانی درباره رابطه با همسالان یا تصویر از خود نهفته است. والدین باید مهربان اما قاطع باشند؛ نه تمسخر، نه بی‌تفاوتی و نه سختگیری شدید داشته باشند. این روند کاملاً می‌تواند منجر به کاهش اعتماد به نفس و وابستگی به ظاهر شود. نوجوانی که همیشه برای پذیرفته شدن باید ظاهرش را اصلاح کند، به‌تدریج باور می‌کند بدون این تغییرات دوست‌داشتنی نیست.» او توضیح می‌دهد: «در مشاوره‌ها بارها دیده شده نوجوان حتی برای رفتن به سوپرمارکت هم بدون آرایش به خروج از خانه فکر نمی‌کند.» 

این روانشناس با تأکید بر اینکه اگر روند آگاهی‌بخشی ضعیف بماند، احتمال دارد به یک هنجار پایدار تبدیل شود، می‌گوید: «تجربه جهانی نشان داده وقتی آموزش درباره تصویر بدن و سواد رسانه‌ای تقویت می‌شود، نوجوانان کم‌کم از رفتارهای افراطی فاصله می‌گیرند. درواقع برای درمان این موضوع نباید مدام آن را سرکوب کرد بلکه با افزایش گفت‌وگو و آگاهی باید آن را درمان کرد.»