اعتماد نوشت: بررسی گزارش‌های وزارت بهداشت نشان داد که شهر زابل از سال ۱۳۹۵ تا پایان ۱۴۰۱، به مدت ۷ سال پیاپی، بالاترین غلظت ذرات معلق ۲.۵ میکرون را داشته و آلوده‌ترین شهر کشور بوده است.
تداوم ۷ساله غلظت آلاینده ذرات معلق ۲.۵ میکرون در این شهر مرزی درحالی است که سال ۱۳۹۶ هم سازمان بهداشت جهانی WHO شهر زابل را به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کرد. این انتخاب، به دنبال بررسی کیفیت هوای ۲۹۷۲ شهر در ۱۰۳ کشور جهان رقم خورد.
اردیبهشت سال ۱۳۹۵، زمانی که زابل به عنوان یکی از نامزدهای «آلوده‌ترین شهر جهان» در کنار شهر «آنیتشا» از کشور نیجریه، به فهرست مورد بررسی سازمان بهداشت جهانی راه یافت، کارشناسان این نهاد بین‌المللی اعلام کردند که اگرچه بسیاری از شهرهای جهان، هوای آلوده به ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون دارند اما میزان غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون؛ ذرات میکروسکوپی غیرقابل مشاهده با چشم غیرمسلح که با هر دم، وارد ریه و دستگاه تنفسی می‌شود و به خون می‌رسد، نشانه وخامت شرایط و مخاطرات جدی برای سلامت مردم یک شهر است.
یک سال بعد، اردیبهشت ۱۳۹۶، عنوان «آلوده‌ترین شهر جهان» به زابل رسید چون طبق بررسی یک‌ساله سازمان بهداشت جهانی، میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در این شهر، ۲۷۱ میکروگرم بر مترمکعب (حدود ۱۱ برابر حد استاندارد سازمان بهداشت جهانی) ارزیابی شده بود و بین شهرهای مورد بررسی، بالاترین غلظت این آلاینده را داشت.
دی ماه ۱۴۰۰، عباس شاهسونی؛ رییس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، در یک نشست تخصصی با موضوع «چالش‌های آلودگی هوای خوزستان» اعلام کرد که آلودگی هوا در ایران به عنوان هفتمین عامل مرگ و مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون به عنوان پنجمین علت مرگ در کشور شناخته شده و ایران بین ۱۰۶ کشور دنیا، بابت شاخص کیفیت هوا رتبه بیست و سوم را دارد.
شاهسونی افزود: «میانگین غلظت ذرات با اندازه ۲.۵ میکرون در سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ نشان می‌دهد اهواز و زابل بالاترین غلظت را داشته‌اند و این شاخص در اهواز ۶۰ میکروگرم در مترمکعب یعنی ۱۰ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده و بررسی‌ها از روند غلظت ذرات معلق ۲.۵ میکرون در شهر اهواز در فاصله سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که حتی ۱۰درصد از روزهای اهواز، کیفیت هوای مطابق استاندارهای ملی نداشته و غلظت این آلاینده در این شهر با رهنمودهای سازمان بهداشت جهانی فاصله زیادی دارد.»
این اظهارنظر، اولین اعلام شفاف درباره تداوم آلودگی هوای شهر زابل در فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ بود اما چند هفته پیش از آن و آذر ماه همان سال، شاهسونی در گزارشی که از وضعیت آلودگی هوای شهرهای کشور در سال ۱۳۹۹ ارایه داد، زابل را به عنوان آلوده‌ترین شهر کشور معرفی کرد و گفت که در سال ۱۳۹۹ بالاترین غلظت ذرات معلق با قطر از ۲.۵ میکرون، در شهر زابل گزارش شده است.
نتایج گزارش دیگر وزارت بهداشت درباره پایش میانگین سالانه غلظت ذرات معلق ۲.۵ میکرون در ۲۷ شهر کشور در سال ۱۴۰۰ نشان داد که زابل در این سال هم به دلیل غلظت بالای این آلاینده (بیش از ۱۲ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت) آلوده‌ترین شهر کشور بوده است.
براساس گزارش وزارت بهداشت، در سال ۱۴۰۱ هم میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در شهر زابل، بیش از ۸۰ میکروگرم بر مترمکعب (بیش از ۱۶ برابر حد توصیه شده سازمان بهداشت جهانی و بیش از ۶ برابر استاندارد سالانه کشور) بود که در این سال هم زابل در اولین ردیف جدول شهرهای با هوای آلوده ایران قرار گرفت.
پایان تیر ماه امسال هم شاهسونی در گفت و گو با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد که طی سال ۱۴۰۲ و تا ۲۵ تیر ماه نیز ۸۰ روز غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون در این شهر سنجش شده که بیش از ۳ برابر مدت مشابه سال قبل بوده و فقط ۱۱ روز از این بازه زمانی در محدوده هوای خوب یا پاک اما ۴۲ روز در محدوده ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک بوده است.
طبق نتایج مطالعه‌ای که وزارت بهداشت در سال ۱۳۹۹ درباره تاثیرات مضر ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون بر سلامت ۳۲ میلیون نفر جمعیت ساکن در ۲۵ شهر تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، یاسوج، همدان، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، زنجان، یزد، ارومیه، کرمان، بیرجند، قم، زابل، بحنورد، دزفول و اردبیل انجام داده، در سال مورد مطالعه، میانگین سالانه میزان غلظت این آلاینده در شهرهای مورد بررسی ۲۹ میکروگرم بر مترمکعب و حدود ۶ برابر رهنمود سازمان جهانی بهداشت بوده که در این سال، بالاترین میانگین غلظت سالانه ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در شهر زابل (بیش از ۶۹ میکروگرم بر مترمکعب و ۱۴ برابر توصیه سازمان بهداشت جهانی) گزارش شده و تهران و اهواز و اصفهان و مشهد در ردیف‌های پس از زابل قرار گرفته‌اند اما در این سال، شهرهای اهواز و تهران بابت تعداد روزهای با هوای آلوده به ذرات معلق ۲.۵ میکرون در طول یک سال (اهواز با ۲۹۲ روز و تهران با ۲۲۴ روز) به رتبه‌های اول و دوم رسیده‌اند.
طبق نتایج این گزارش، در سال ۱۳۹۹ تعداد مرگ کل منتسب به مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در ۲۵ شهر مورد مطالعه ۱۱ هزار و ۱۲۹ فقره (در شهر تهران ۳۷۵۱ فقره) بوده در حالی که ۷.۵۱ درصد علت کل موارد مرگ در کشور «منتسب به ذرات معلق»، ۱۱.۱۹درصد موارد مرگ در کشور به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به ذرات معلق، ۹.۳۹درصد موارد مرگ در کشور به علت سرطان ریه منتسب به ذرات معلق، ۱۴.۲۸درصد موارد مرگ در کشور به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به ذرات معلق و ۱۴.۳۴درصد موارد مرگ در کشور به علت سکته مغزی منتسب به ذرات معلق بوده است.
نتایج گزارش دیگر وزارت بهداشت از پایش کیفیت هوای ۲۷ شهر کشور در سال ۱۴۰۰، نشان داد که در این سال تعداد مرگ‌های منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در این شهرها افزایش یافته است.
طبق نتایج این پایش که در شهرهای تهران، اهواز، مشهد، تبریز، شیراز، اصفهان، ایلام، سنندج، همدان، خرم‌آباد، اراک، کرج، کرمانشاه، آبادان، شهرکرد، یزد، ارومیه، کرمان، قزوین، بیرجند، قم، زابل، بجنورد، زنجان، بوشهر، اردبیل و زاهدان و با هدف برآورد اثرات بهداشتی و اقتصادی ناشی از مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون انجام شد، در طول سال ۱۴۰۰، حدود ۲۰ هزار و ۸۰۰ نفر از شهروندان ساکن در این شهرها به دلیل مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق ۲.۵ میکرون جان خود را از دست داده‌اند که این عدد نسبت به آمار فوت سال ۱۳۹۹ بیش از ۸۷درصد افزایش داشت.
درحالی که طبق نتایج این مطالعه، در سال ۱۴۰۰ و در ۲۷ شهر، تعداد مرگ به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون به‌طور میانگین ۵۷۴ نفر، میانگین تعداد مرگ به علت سرطان ریه ۵۱۳ نفر، تعداد مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی به‌طور میانگین ۴۹۲۳ نفر و میانگین تعداد مرگ به علت سکته مغزی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون ۱۹۷۲ نفر ثبت شد، شاهسونی در توضیح نتایج این مطالعه و با نگاهی به مطالعه سال ۱۳۹۹ اعلام کرده بود که در فاصله سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۸، تعداد مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در کشور، روند کاهشی داشته اما نتایج این دو مطالعه نشان داد که از سال ۱۳۹۹ مرگ منتسب به آلودگی هوا افزایشی شد و این افزایش در تمام علل مرگ به علت مواجهه طولانی‌مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون مشهود است چنان‌که مجموع آمار مرگ‌های منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در سال ۱۴۰۰ در شهرهای مورد مطالعه، نسبت به سال ۱۳۹۹ افزایش یافته و همچنین، تعداد مرگ به علت بیماری‌های ایسکمیک قلبی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون نسبت به سال ۱۳۹۹ بیش از ۱۵درصد، تعداد مرگ به علت سکته مغزی بیش از ۱۳درصد، تعداد مرگ به علت سرطان ریه بیش از ۷۲ درصد و تعداد مرگ به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی منتسب به مواجهه طولانی مدت با ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، در سال ۱۴۰۰ و نسبت به سال ۱۳۹۹ بیش از ۱۰درصد افزایش یافته است.
نکته قابل توجه در این دو تحقیق این بود که کیفیت هوای ۲۳ شهر در دو سال پیاپی بررسی شده بود و در تحقیق سال ۱۴۰۰، به جای شهرهای یاسوج و دزفول، شهرهای قزوین، شهرکرد، بوشهر و زاهدان اضافه شده بودند اما نتایج بررسی دوساله در ۲۳ شهر تایید می‌کرد که میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون رو به افزایش بوده است.
ده‌ها موسسه بین‌المللی، کیفیت روزانه و سالانه هوای شهرها و کشورها را براساس میزان غلظت آلاینده‌هایی همچون ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ یا ۱۰ میکرون، ازن (O۳) دی‌اکسید نیتروژن (NO2) دی‌اکسید گوگرد (SO2) و منوکسید کربن (CO2) اعلام می‌کنند. تمام این موسسات، گزارش خود را براساس داده‌های کشورها و مبتنی بر استانداردهای سازمان بهداشت جهانی تنظیم می‌کنند.
سازمان بهداشت جهانی از سال ۱۹۸۷ دستورالعملی درباره شاخص‌های کیفیت هوا و میزان مطلوب آلاینده‌های هوایی تدوین کرد که این دستوالعمل تا امروز در چند نوبت به‌روز رسانی شده است. طبق آخرین نسخه این دستورالعمل، حداکثر میزان مطلوب آلاینده ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در هوای یک شهر یا کشور در مدت ۲۴ ساعت، ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب و در مدت یک سال، ۵ میکروگرم بر مترمکعب، ذرات معلق با قطر کمتر از ۱۰ میکرون در مدت ۲۴ ساعت، ۴۵ میکروگرم بر مترمکعب و در یک سال ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب، ازن در ۸ ساعت، ۱۰۰ میکروگرم بر مترمکعب و در یک فصل، ۶۰ میکروگرم بر مترمکعب، دی‌اکسید نیتروژن در ۲۴ ساعت ۲۵ میکروگرم بر مترمکعب و در یک سال ۱۰ میکروگرم بر مترمکعب، دی‌اکسید گوگرد در ۲۴ ساعت ۴۰ میکروگرم بر مترمکعب و منوکسید کربن در ۲۴ ساعت ۴ میلی‌گرم بر مترمکعب است.
با توجه به اینکه طبق دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی، میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، شاخص مهمی برای ارزیابی کیفیت هوای شهرها و کشورهاست چون میزان بیشتر از توصیه سازمان بهداشت جهانی می‌تواند به مخاطرات جدی برای سلامت انسان‌ها منجر شود، اغلب موسسات بین‌المللی تمرکز گزارش‌های خود را هم بر رتبه‌بندی کیفیت هوای شهرها و کشورها با درنظر گرفتن میزان غلظت این آلاینده گذاشته‌اند و با استناد به توصیه WHO درباره حد مجاز غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، نمایه رنگ‌بندی ایجاد کرده‌اند.
طبق این نمایه، اگر میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در هوای یک شهر یا کشور در طول یک سال، بین صفر تا ۵ میکروگرم بر مترمکعب باشد، این شهر یا کشور با رنگ آبی در جدول رتبه‌بندی مشخص می‌شود. در صورتی که میانگین سالانه غلظت این ذرات معلق، یک تا دو بار بین ۵.۱ تا ۱۰ میکروگرم بر مترمکعب باشد، این شهر یا کشور با رنگ سبز در جدول مشخص می‌شود.
رنگ زرد مربوط به شهر یا کشورهایی است که میانگین سالانه غلظت این ذرات معلق در هوای آن‌ها دو تا سه بار بین ۱۰.۱ تا ۱۵ میکروگرم بر مترمکعب بوده و رنگ نارنجی مربوط به شهر یا کشورهایی است که سه تا پنج بار در یک سال، میانگین غلظت ۱۵.۱ تا ۲۵ میکروگرم بر مترمکعب داشته‌اند.
شهر یا کشورهایی که در این رتبه‌بندی‌ها با رنگ قرمز مشخص می‌شوند ۵ تا ۷بار در یک سال میانگین غلظت ذرات معلق ۲۵.۱ تا ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب ثبت کرده‌اند و در شهر یا کشورهای با رنگ بنفش، ۷ تا ۱۰ بار در یک سال، میانگین غلظت ذرات معلق ۳۵.۱ تا ۵۰ میکروگرم بر مترمکعب ثبت شده است. رنگ قهوه‌ای در این رتبه‌بندی‌ها، به معنای بدترین وضعیت است. شهر یا کشوری که در گزارش سالانه این موسسات با رنگ قهوه‌ای مشخص می‌شود بیش از ۱۰بار در یک سال، غلظت ذرات معلق ۵۰.۱ میکروگرم بر مترمکعب داشته است.
نکته قابل توجه این است که غیر از گزارش سازمان بهداشت جهانی، گزارش باقی موسسات درباره کیفیت هوای شهرها و کشورها ممکن است به عنوان گزارش قطعی قابل استناد نباشد چون اختلاف ساعت کشورها و زمان به‌روزرسانی گزارش‌ها می‌تواند صحت این گزارش‌ها را تا حدی مخدوش کند.
با این حال در اغلب گزارش این موسسات، کیفیت هوای ایران و شهرهای کشورمان براساس داده‌های رسمی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران (وابسته به شهرداری تهران) و سامانه پایش کیفی هوای کشور (وابسته به سازمان حفاظت محیط‌زیست) برآورد و به صورت روزانه و سالانه اعلام می‌شود.
در گزارش سال ۲۰۲۲ IQAIR درباره میزان غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در ۱۳۱ کشور جهان، ایران در ردیف ۲۱ جدول قرار گرفته و در این سال ۲۰ کشور چاد، عراق، پاکستان، بحرین، بنگلادش، بورکینافاسو، کویت، هند، مصر، تاجیکستان، امارات متحده عربی، سودان، رواندا، قطر، عربستان سعودی، نپال، اوگاندا، نیجریه، بوسنی و هرزگوین و ازبکستان در ردیف‌های بالاتر از ایران هستند، در این گزارش، ایران با رنگ قرمز مشخص شده چون میزان غلظت سالانه ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در این سال، بیش از ۵ یا ۷بار از حد توصیه شده سازمان بهداشت جهانی فراتر رفته است. طبق این استاندارد، رنگ قرمز، وضعیت ناسالم محسوب می‌شود.
در این گزارش میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون در سال ۲۰۲۲ برای ایران ۳۲.۵ میکروگرم بر مترمکعب ثبت شده است. در این گزارش، کشورهایی همچون ایسلند و فنلاند، با رنگ آبی (میانگین غلظت کمتر از ۶ میکروگرم بر مترمکعب) سوئد، نروژ، کانادا، ایرلند، آرژانتین، پرتغال، دانمارک، انگلیس، امریکا، ژاپن و سوییس با رنگ سبز (میانگین غلظت کمتر از ۱۰ میکروگرم بر مترمکعب) در آخرین ردیف‌های جدول هستند.
با استناد به گزارش رتبه‌بندی این موسسه، سال ۲۰۲۲، ایران برای سومین سال متوالی با رنگ قرمز مشخص شد درحالی که در گزارش سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۱۸ ایران با رنگ نارنجی مشخص شده به این معنا که میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، سه تا پنج بار در سال از ۱۵.۱ تا ۲۵ میکروگرم بر مترمکعب بوده و بنابراین، تا پیش از سال ۲۰۲۰، کیفیت هوای کشورمان بابت میانگین سالانه غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون، بهتر و در وضعیت مطلوب‌تر بوده است.
در گزارش موسسه AQI درباره رصد لحظه‌ای کیفیت هوای ۱۰۰ شهر جهان، ایران بابت میانگین غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون حضور پررنگ‌تری دارد. در گزارش این موسسه درباره ۱۴۱ کشوری که سال ۲۰۲۲ آلوده‌ترین هوا بابت غلظت ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون داشتند، ایران در ردیف ۱۳ جدول قرار گرفته درحالی که کشورهای بنگلادش، کویت، چاد و امارات متحده عربی در ردیف اول تا چهارم جدول به عنوان کشورهای با آلوده‌ترین هوا و کشورهای هند، عراق، پاکستان، سودان، بحرین، نپال، ارمنستان و چین، در ردیف‌های پنجم تا دوازدهم جدول و قبل از ایران هستند.
روز ۱۴ مرداد امسال و بعد از آخرین به‌روزرسانی گزارش این موسسه، ۲۳ شهر ایران بابت غلظت بالای ذرات معلق با قطر کمتر از ۲.۵ میکرون رتبه‌بندی شدند؛ زابل در ردیف ۸ جدول با شاخص آلاینده ۲۸۳، زاهدان در ردیف ۹ با شاخص ۲۷۷، بیرجند در ردیف ۱۰ با شاخص ۲۷۴، سنندج در ردیف ۱۵ با شاخص ۲۰۱، قم در ردیف ۱۹ با شاخص ۱۸۴، کبودرآهنگ در ردیف ۲۱ با شاخص ۱۶۷، بیرام در ردیف ۲۲ با شاخص ۱۵۶، بهبهان در ردیف ۲۳ با شاخص ۱۵۴، اهرام در ردیف ۳۱ با شاخص ۱۴۲، بم در ردیف ۳۳ با شاخص ۱۳۹، زرند در ردیف ۳۵ با شاخص ۱۳۸، همدان در ردیف ۴۴ با شاخص ۱۲۸، بندر ماهشهر در ردیف ۴۵ با شاخص ۱۲۶، ملایر در ردیف ۴۶ با شاخص ۱۲۶، دزفول در ردیف ۵۶ با شاخص ۱۱۹، رامهرمز در ردیف ۵۹ با شاخص ۱۱۷، اندیمشک در ردیف ۶۱ با شاخص ۱۱۵، بندر گناوه در ردیف ۶۲ با شاخص ۱۱۵، ملارد در ردیف ۶۴ با شاخص ۱۱۵، شوشتر در ردیف ۶۶ با شاخص ۱۱۴، یزد در ردیف ۶۹ با شاخص ۱۱۱، بجنورد در ردیف ۹۴ با شاخص ۱۰۲ و اهواز در ردیف ۹۹ با شاخص ۱۰۰.
