برجام مرد؟! دنیای پس از آن چه شکلی است؟

فرارو- بازنگری در توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی تقریبا در ماه مارس و سپس بار دیگر در ماه آگوست صورت گرفت با این وجود، اکنون به نظر نمی‌رسد کسی باور کند که می‌توان آن را نجات داد.

به گزارش فرارو به نقل از فارین پالسی؛ کارشناسان وضعیت برجام را در بهترین حالت در کما و شاید در حال حاضر مرده توصیف می‌کنند. علیرغم چندین دور مذاکرات در وین از سال ۲۰۲۱ میلادی و چندین پیشرفت نزدیک، ایالات متحده و ایران در احیای پیمانی که مدت‌ها توسط حامیان آن به عنوان اهرمی برای حفظ امنیت منطقه و جلوگیری از حرکت ایران به سوی ساخت بمب اتمی امری حیاتی توصیف می‌شود با شکست مواجه شدند.

"مارک فیتزپاتریک" یکی از پژوهشگران انستیتو بین المللی برای مطالعات استراتژیک می‌گوید: "علیرغم آن که برجام در کمای عمیق است هنوز مرده محسوب نمی‌شود و دست کم هیچ یک از طرفین نمی‌خواهد آن را مرده اعلام کند".

با این وجود، تحلیلگران دیگر بدبین‌تر هستند. "علی واعظ" مدیر امور ایران و مشاور ارشد گروه بین المللی بحران می‌گوید: "تصور این که بتوان برجام را احیا کرد دشوار است".

"الی گرانمایه" سیاستمدار ارشد و معاون رئیس برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا می‌افزاید: "فضای بسیار اندکی برای خوش بین بودن وجود دارد". "فرزین ندیمی" پژوهشگر در انستیتو واشنگتن برای خاور نزدیک نیز اشاره می‌کند که برجام اساس مرده است.

با این وجود، اکنون باید پرسید اگر برجام واقعا مرده است پس از آن چه خواهد شد؟ ایران ممکن است در حال حاضر کشوری در آستانه ساخت سلاح هسته‌ای باشد و به زودی بتواند آن را تولید کند. منطقه ممکن است با تشدید بازی‌های جاسوسی خطرناک بین ایران و اسرائیل وارد یک مسابقه تسلیحاتی شود. حتی امکان بروز یک رویارویی نظامی و درگیر شدن ایالات متحده در آن وجود دارد.

تهران پیش‌تر از سوی امریکا متهم شده بود که از نیرو‌های نیابتی خود در منطقه برای اقدام علیه منافع ایالات متحده در خاورمیانه و هدف قرار دادن متحدان امریکا استفاده کرده است. کارشناسان سیاست ایران می‌گویند در غیاب تداوم مذاکرات هسته ای، تهران می‌تواند از نظر شدت و کمیت این حملات را افزایش دهد.

ایالات متحده و اتحادیه اروپا به نوبه خود می‌توانند تحریم‌های بیشتری اعمال کنند و فضای بیش تری را برای خرابکاری‌های پنهانی اسرائیل در تاسیسات هسته‌ای ایران ایجاد کرده و به تشویق تقویت اتحاد دفاعی نوپای عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل علیه ایران بپردازند. غرب حتی می‌تواند مداخله نظامی مستقیم را در نظر بگیرد.

دولت بایدن در ابتدای به قدرت رسیدن با تشدید سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایران مخالف بود، اما اکنون یک "طرح ب" خصمانه مشابه را در نظر گرفته است. این طرح شامل اعمال مجازات‌هایی برای نهاد‌های چینی وارد کننده نفت خام از ایران و هم چنین تسریع تحویل سیستم‌های دفاعی کلیدی به اسرائیل مانند سوخت رسانی به نفت کش‌ها حملات هوایی دوربرد می‌شود تا بتواند به طور بالقوه به زیرساخت‌های هسته‌ای ایران ضربه بزند.

یک دیپلمات اروپایی که نخواسته نام اش فاش شود به "فارین پالسی" می‌گوید که انتظار دارد ایران بمب هسته‌ای بسازد و یا دست کم آماده باشد در صورت بی نتیجه ماندن تلاش‌ها برای احیای تافق هسته‌ای به سرعت به بمب اتمی دست یابد.

او از بروکسل به "فارین پالسی" گفت: "در پایان من مداخله نظامی امریکا برای جلوگیری از ساخت بمب اتمی توسط ایران را محتمل می‌بینم". واعظ معتقد است اگر ایران به سمت ساخت سلاح هسته‌ای حرکت کند امریکا را با دو انتخاب ناخوشایند باقی می‌گذارد: "یادگیری چگونگی زندگی با ایران مجهز به بمب اتمی یا بمباران ایران".

"الی گرانمایه" از شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا می‌گوید: "در جامعه اطلاعاتی ایالات متحده به طور گسترده‌ای این باور وجود ندارد که ایران پیش‌تر تصمیم گرفته تا بمب اتمی بسازد". با این وجود، بسیاری از کارشناسانی که با آنان صحبت کردیم معتقدند اگر برجام به طور رسمی با فروپاشی مواجه شود این احتمال به شدت افزایش می‌یابد.

"فیتزپاتریک" می‌گوید: "ایران به تولید اورانیوم با غنای بالا، به کارگیری سانتریفیوژ‌های پیشرفته‌تر و محدود کردن نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد داد و در عین حال به توافق پادمانی پیش از حصول برجام است پایبند خواهد بود. هدف ایران تحت فشار قرار دادن امریکا و وادار کردن واشنگتن برای لغو تحریم‌ها است. همزمان تهران قصد دارد به توانایی تولید سلاح هسته‌ای نزدیک‌تر شود".

جو بایدن رئیس جمهور امریکا اعلام کرده که ایالات متحده آماده است تا از قوه قهریه و زور علیه ایران به عنوان "آخرین راهکار" استفاده کند.

با این وجود، برخی تحلیلگران بر این باورند که او به جای دنبال کردن شکل دیگری از فشار حداکثری یا یک جنگ تمام عیار رویکردی دیپلماتیک و خلاقانه‌تر را ترجیح می‌دهد: سیاست مهار که در آن غرب محدودیت‌هایی را برای اقدامات ایران در منطقه دیکته می‌کند و در این مسیر از تهدید به استفاده محدود از قوه قهریه ادامه می‌دهد و همزمان به مذاکره با تهران در برخی موارد ادامه خواهد داد.

برای مثال، گروه بین المللی بحران پیشنهاد کرده که در ازای کاهش غلظت ذخایر اورانیوم غنی شده ۶۰ درصدی ایران واشنگتن می‌تواند تا حدی دارایی‌های مسدود شده ایران در خارج از کشور را آزاد کند.

با این وجود، بی اعتمادی عمیقی که مذاکرات وین را فلج کرده احتمالا بر روی هرگونه امکان حصول توافقی در آینده تاثیر منفی خواهد گذاشت. کارشناسان می‌گویند مصالحه‌هایی که دیپلمات‌ها برای نجات برجام از طریق برآورده ساختن نگرانی‌های هر دو طرف با زحمت دنبال کرده‌اند هنوز نتوانسته دو طرف را به یکدیگر نزدیک کند.

یکی از اختلافات بر سر تحقیقات آژانس در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سه سایت اعلام نشده بوده است. ایران خواستار پایان دادن به تحقیقات شده و اخیرا به آژانس بین المللی انرژی اتمی پیشنهاد دسترسی به این سایت‌ها را داده است، اما آژانس خواستار کسب اطلاعات درباره اورانیوم کشف شده در آنجا بوده است. فیتزپاتریک می‌گوید: "اگر اورانیوم مورد بحث راه خود را به ذخایری پیدا کرد که تحت پادمان آژانس هستند و این موضوع در کنار وضعیت تجهیزات مربوطه قابل تایید باشد آن گاه می‌توان موضوع را حل کرد حتی اگر آژانس هرگز نتواند به اصل این موضوع پی ببرد که چرا اورانیوم اعلام نشده در وهله نخست وجود داشت".

با این وجود، نه کارشناسان و نه دیپلمات‌هایی که "فارین پالسی" با آنان صحبت کرد باور نداشتند که ایران هرگز این اطلاعات را ارائه نخواهد کرد چرا که این رفتار می‌تواند باعث می‌شود ایران در مظان اتهام قرار گیرد. ایران معتقد است که این تحقیقات به دلیل اطلاعاتی است که دشمن اصلی آن کشور اسرائیل به آژانس بین المللی انرژی اتمی ارائه داده است رژیمی که از ابتدا با حصول برجام مخالف بود.

حذف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از فهرست سازمان‌های تروریستی خارجی در اوایل سال جاری به عنوان یک خواسته از سوی ایران مطرح شد اگرچه این موضوع خارج از حیطه برجام است. گزارش‌های رسانه‌ای حاکی از آن بود که ایران این درخواست را کنار گذاشته، اما منابع دیپلماتیک اروپایی می‌گویند ایران کماکان در مورد آن پافشاری می‌ورزد.

با این وجود، رویداد‌های اخیر اشتها برای از سرگیری مذاکرات با ایران را در واشنگتن و بروکسل کاهش داده اند. از جمله می‌توان به ارسال پهپاد از سوی ایران به روسیه  اشاره کرد. مورد دیگر اعتراضات در ایران است.

بن بست مذاکره همچنین از طریق ارزیابی مجدد اهرم‌های ایران و ایالات متحده در مذاکرات ایجاد می‌شود. ایران معتقد است قدرت مذاکره اش از زمانی که جنگ اوکراین منجر به افزایش قیمت نفت شد افزایش یافته و احتمال بیش تری وجود دارد که غرب مستاصل در تامین انرژی خواستار بازگرداندن نفت ایران به بازار جهانی شده و در این راستا به ایران امتیاز بدهد. در همین حال، امریکا می‌خواهد منتظر بماند تا تاثیر اعتراضات در داخل ایران بر ثبات نظام سیاسی آن کشور در آینده را مشاهده کند.

برخی تحلیلگران استدلال می‌کنند که اگر برجام احیا می‌شد به نفع اقتصاد ایران بود و این احتمال وجود داشت که اعتراضات گسترده هرگز شعله ور نمی‌شد. با این وجود، رئیسی رئیس جمهور اصولگرا می‌گوید برای احیای برجام عجله‌ای ندارد. او در ماه سپتامبر در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفته بود: "ما در بسیاری از موارد موفق شده ایم تحریم‌های (آمریکا) را خنثی کنیم. سیاست فشار حداکثری شکست شرم آوری را متحمل شد. ما مستقل از هرگونه توافقی راه خود را پیدا کردیم و به شکلی استوار ادامه خواهیم داد".

"محمد مرندی" مشاور تیم مذاکره کننده هسته‌ای ایران نیز در توئیتی از صبور بودن ایران گفته بود و نوشت: "زمستان نزدیک است و اتحادیه اروپا با بحران انرژی فلج کننده مواجه است".

با این وجود، ایالات متحده و شرکای آن اصرار دارند که بهترین پیشنهاد خود را روی میز قرار داده اند، فضا برای مذاکره به اتمام رسیده و متن نهایی که منافع تمام طرفین را در بر می‌گیرد روی میز است.

"پیتر استانو" سخنگوی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به "فارین پالسی" می‌گوید: "متن مورد مذاکره مجدد قرار نخواهد گرفت. در همین حال، ایران به غنی سازی اورانیوم و اجتناب از نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی بر فعالیت‌های اتمی آن کشور ادامه می‌دهد. زمان به نفع ما نیست و اکنون زمان تصمیم گیری سیاسی فرارسیده است".