پاتک ناقص به ترافیک مهر

مدیران شهر تهران برای مقابله با ابرترافیک مهر، طرح «ساعت ‌کاری شناور» را تصویب کردند. بر اساس این تصمیم، ساعت شروع کار و تحصیل در پنج پله زمانی تعریف شده است؛ به‌طوری‌که کارکنان دستگاه‌ها می‌توانند در بازه ۲ساعته و متناسب با شرایطی که دارند، در محل کار حاضر شوند. شروع سال تحصیلی۱۴۰۱ با دو تغییر بزرگ ترافیکی نسبت به دو سال گذشته همراه است؛ افزایش حدود ۵۰درصدی حجم ترددهای شهری و کاهش ۵۰درصدی ناوگان اتوبوس و مترو. همین گسل ترافیکی، ازدحام خودروها را تشدید می‌کند. ترافیک از دو مسیر قابل حل است.

به گزارش دنیای اقتصاد، با تصمیم مشترک دولت و مدیریت شهری، ساعت کار کارمندان دولت در تهران همزمان با شروع سال تحصیلی جدید به مدت یک ماه شناور می‌شود؛ تصمیمی که نواقص نسخه‌های گذشته تغییر ساعت کاری را ندارد و به مراتب مترقی‌‌تر از آنچه تاکنون در تهران تجربه شده است، به شمار می‌‌آید.

این تصمیم اگرچه یک گام رو به جلو در مدیریت تقاضای سفر به شمار می‌‌آید، اما یک پاتک ناقص به ابرترافیک مهرماه است. تجربه جهانی نشان می‌دهد شناورسازی ساعت کار یکی از دو راهکار اصلی حل مساله ترافیک است اما جای راهکار دوم در تصمیماتی که برای مهر ماه امسال اتخاذ شده، خالی است.

پیش‌‌بینی ابرترافیک در مهرماه امسال سبب شده دولت و مدیریت شهری با اتخاذ مجموعه‌‌ای از تصمیمات اجرایی از تبدیل این پدیده به بحران پیشگیری کنند. امسال با شروع فصل پاییز، ازدحام خودروها و بروز ترافیک فوق سنگین در معابر پایتخت به دو علت قابل پیش‌‌بینی است. علت نخست، از سرگیری سفرهای تحصیلی و همراه شدن آن با سفرهای کاری که ماه‌ها است بدون اعمال دورکاری انجام می‌شود بوده و می‌توان پیش‌‌بینی کرد حضور هزاران دانش‌‌آموز و دانشجوی پایتخت‌‌نشین پس از دو سال وقفه بار تردد قابل توجهی را به معابر تحمیل خواهد کرد.

علت دوم نیز وضعیت رو به اضمحلال ناوگان حمل و نقل عمومی شهر تهران است. میزان جابه‌‌جایی با ناوگان مترو و اتوبوسرانی تهران نسبت به سال‌های قبل از شیوع کرونا تقریبا نصف شده که نتیجه کاهش ناوگان در همین حدود است.

به این ترتیب تهرانی‌‌ها امسال با وضعیتی روبه‌رو هستند که آمار سفرهای روزانه آنها تا 5/ 1برابر نسبت به تابستان امسال قابل افزایش است، اما ظرفیت ناوگان حمل و نقل عمومی تقریبا نصف شده است. با این وصف می‌توان پیش‌‌بینی کرد یک اختلاف سه‌‌برابری بین میزان تقاضای سفر در مهرماه با ظرفیت حمل و نقل عمومی پایتخت وجود دارد و با این معادله می‌توان از همین حالا پیش‌‌بینی کرد تهرانی‌‌ها همزمان با شروع سال تحصیلی جدید با «ابرترافیک» روبه‌رو خواهند شد و متغیرهایی مثل طول معابر درگیر ترافیک، گره‌های ترافیکی در معابر اصلی و فرعی، میزان وقت‌‌کشی در سفرهای خودرویی و... وضعیت به مراتب بدتری نسبت به سال‌های گذشته خواهند داشت.

برای مدیریت این ابرترافیک دو راهکار کلیدی وجود دارد که در مقاطع خاص توسط کلان‌شهرهای دنیا به کار گرفته می‌شود؛ یکی کاهش بار سفر با خودروی شخصی از طریق تقویت ناوگان و جذاب‌‌سازی حمل و نقل عمومی و به تبع آن کاهش جذابیت خودروی شخصی و راهکار دوم، توزیع جریان سفر در بازه اوج ترافیک صبح و عصر است.

در حال حاضر یکی از این دو راهکار با هماهنگی دولت و مدیریت شهری قرار است در پایتخت اجرا شود و آن ناظر بر اجرای «شناورسازی ساعات کار ادارات دولتی» با هدف توزیع سفرهای خودرویی در بازه زمانی وسیع‌‌تری نسبت به وضعیت فعلی است. به عبارت دیگر تصمیم استانداری تهران که با هماهنگی معاون اول رئیس‌‌جمهوری و رئیس سازمان اداری و استخدامی کشور اتخاذ شده این است که ساعات کار ادارات و دیگر نهادها را به نحوی تغییر دهد که تمرکز سفرهای شهروندان چه با خودروی شخصی و چه با ناوگان حمل و نقل عمومی از یک نقطه زمانی، به بازه وسیع‌‌تری منتقل شود. جزئیات تصمیم مشترک دولت و مدیریت شهری نشان می‌دهد نسخه‌‌ای که قرار است امسال برای تغییر ساعات کار با هدف کاهش بار ترافیک اجرا شود، مترقی‌‌ترین نسخه‌‌ای است که تاکنون در پایتخت اجرا شده و البته همچنان یک گام نسبت به نسخه هوشمند اصلاح ساعات کاری عقب‌‌تر است.

سابقه مطرح شدن ایده شناورسازی ساعت کار کارمندان با هدف کاهش ترافیک مهر ماه به سال 96 باز‌می‌‌گردد. در طول دو سال پیاپی، نسخه‌‌ای که دولت وقت به اجرای آن تن داد صرفا شروع ساعت کار کارمندان با یک ساعت تاخیر و البته تعیین زمان متفاوت برای شروع کار بانک‌ها و نیروهای نظامی بود. در سال‌های 96 و 97 ساعت شروع کار ادارات دولتی در پایتخت فقط به مدت دو هفته از 8 به 9 صبح تغییر پیدا کرد.

هرچند مدیران شهری وقت اصرار زیادی برای اجرای نسخه‌های مترقی‌‌تر تغییر ساعات کار داشتند، اما نگاه خشک تصمیم‌گیران دولتی در این رابطه مانع از اجرای پیشنهادهای مدیریت شهری شد. در مهر ماه سال 98 نیز تصمیم دقیقه نودی دولت در واکنش به درخواست مدیریت شهری برای شناورسازی ساعت کار که یک روز مانده به بازگشایی مدارس ابلاغ شد، این بود که به کارمندان اجازه داده شد با حداکثر یک ساعت تاخیر در محل کار خود حاضر شوند و در صورت لزوم برای این زمان «مرخصی ساعتی» ثبت شود.

اما به جای مدل ناقص تغییر ساعت کار که در سه سال 96 تا 98 و پیش از شیوع کرونا اجرا شده بود، اکنون نسخه به مراتب کامل‌‌تری در تهران پیاده می‌شود که اشکالات نسخه‌های قدیمی را ندارد. در نسخه‌های قدیمی ترافیک به جای توزیع شدن در یک بازه زمانی وسیع که به روان شدن ترددها می‌‌انجامد، صرفا از یک ساعت به ساعت دیگر پرتاب می‌شد. همچنین در سال‌های 96 تا 98 صرفا ساعت شروع کار تغییر می‌کرد و در نتیجه بار ترافیک عصرگاهی همچنان فوق سنگین و آزاردهنده بود. اشکال سوم تجربیات گذشته تهران این بود که این تصمیمات اغلب دیرهنگام اعلام می‌شد و این در حالی است که کارشناسان بارها توصیه کرده‌‌اند اثر این قبیل تصمیمات بستگی زیادی به اطلاع‌‌رسانی به موقع و دادن فرصت به شهروندان برای تنظیم الگوی سفرهای روزانه خود با قواعد جدید دارد. به این ترتیب نمی‌توان انتظار داشت تصمیمی که 30 شهریور اتخاذ و اعلام می‌شود (مشابه آنچه در سال 98 رخ داد)، آن‌‌طور که باید بر تغییر و بازتنظیم سبک سفر شهروندان اثر داشته باشد و حتی می‌تواند موجب سرگردانی شاغلان در روزهای نخست مهرماه شود؛ به ویژه با توجه به اینکه بسیاری از افراد شاغل در ادارات و نهادهای مختلف ناگزیر هستند پیش از حضور در محل کار، فرزندان خود را تا مدرسه همراهی کنند و هماهنگی این موضوع نیازمند اطلاع قبلی از کم و کیف ساعت شروع و پایان کار و تحصیل است.

در نهایت چهارمین اشکال برجسته نسخه‌های قبلی تغییر ساعت کار این بود که صرفا برای اجرا در مدت زمان بسیار کوتاه دو هفته‌‌ای اختصاص داشت و این در حالی است که در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی، مدل‌هایی از ساعت کار شناور در تمام طول سال یا در نیمه پرترافیک سال اجرا می‌شود.

به‌طور میانگین در 80 درصد از ادارات کشورهایی نظیر نیوزیلند، هلند، سوئیس، انگلستان، ایرلند و آمریکا، ساعت کار به صورت شناور و منعطف تعریف شده که مطالعات گوناگون نشان می‌دهد این مدل‌ها افزایش بهره‌‌وری را نیز به دنبال داشته است. با این حال می‌توان این طور تعبیر کرد که دولت‌های گذشته در ایران نسبت به تغییر ساعت کار به‌شدت «دست به عصا» بودند و از اتخاذ تصمیمات جسورانه برای اجرا در بازه زمانی میان یا بلندمدت پرهیز می‌کردند.

اما امسال جدول زمانی حضور نیروی کار در چهار به اضافه یک طبقه به نحوی تنظیم شده که می‌تواند تا حد زیادی نگرانی‌‌ها از ازدحام ترافیکی در معابر همزمان با بازگشایی مدارس را کاهش دهد. بر اساس تصمیمی که با تایید دولت و تصویب ستاد استقبال از مهر شهر تهران اتخاذ شده، از اول مهر به مدت یک ماه، ساعت کار کارمندان ادارات دولتی شناور می‌شود؛ به این ترتیب که آنها می‌توانند در یک بازه دوساعته بین ساعت 7 تا 9 صبح در محل کار خود حاضر شوند و به همان نسبت نیز زمان خروج آنها از محل کار با تکمیل ساعت کاری موظف روزانه آنها تعیین می‌شود. از سوم شهریور امسال که اجرای طرح تغییر ساعت کار با هدف کاهش مصرف برق لغو شد تا پایان ماه جاری، کارمندان بین ساعت 7:30 تا 14:30 در محل کار خود حاضر می‌شوند؛ اما با تصویب تغییراتی که ویژه مهرماه پیش‌‌بینی شده، آنها می‌توانند هفت ساعت کاری موظفی روزانه خود را به صورت شناور متناسب با بازه زمانی تعیین شده برای شروع کار، به انتخاب خود تنظیم کنند. به این ترتیب هم زمان شروع و هم پایان کار کارمندان به جای یک زمان ثابت، در یک بازه تعریف شده و این یعنی تصمیم امسال هم بر ترافیک صبحگاهی و هم بر ترافیک عصرگاهی اثر کاهشی خواهد داشت. افزون بر این تغییر ساعت کار در چهار طبقه دیگر نیز به تصویب رسیده که شامل کارخانه‌ها، بانک‌ها، دانش‌‌آموزان متوسطه و دانش‌‌آموزان ابتدایی است. این چهار گروه باید به ترتیب در ساعات 6، 6:30، 7:30 و 8:30 در محل کار یا تحصیل خود حاضر شوند. تغییر ساعت حضور ابتدایی‌‌ها و دبیرستانی‌‌ها در مدرسه یکی از ویژگی‌‌های ممتاز تصمیم امسال برای کاهش ترافیک مهرماه است. همچنین دردسر هر ساله والدین شاغل این بود که عملا با توجه به تعیین زمان ثابت برای شروع کار، برای رساندن محصلان خود به مدرسه و سپس حاضر شدن در محل کار دچار مشکل بودند و امکان تنظیم بهینه زمان را نداشتند. اما اکنون با توجه به شناور شدن واقعی ساعت کار، این امکان را دارند که به بهترین شکل، زمان انجام دو سفر صبحگاهی خود برای رساندن فرزند خود به مدرسه و حضور در محل کار را تنظیم کنند.

بند طلایی مصوبه «ساعت کار شناور» در سال تحصیلی پیش رو، پیشنهاد دورکاری 20 درصدی کارکنان (معادل یک روز در هفته برای هر کارمند) است که موجب می‌شود از حجم سفرهای کاری در همه روزهای هفته دست کم به مدت یک ماه کاسته شود. شیوع کرونا عاملی برای شکستن مقاومت دولت‌ها در برابر دورکاری کارمندان بود و قطعا این موضوع در انعطافی که دولت امسال با هدف مدیریت ابرترافیک مهر نشان داده، بی‌‌تاثیر نبوده است. اکنون باید دید این پیشنهاد به تایید نهایی دولت می‌رسد یا نه.

نکته قابل تامل این است که بر اساس اعلام استاندار تهران، نتایج اجرای یک ماهه این تصمیمات پایش خواهد شد و مبنای تصمیمات بعدی قرار می‌گیرد. با این وصف می‌توان امیدوار بود در صورت نتیجه‌‌بخش بودن برنامه کاهنده ترافیک که برای اجرا در تهران پیش‌‌بینی شده، پس از مهرماه نیز تمدید شود.

دردسرهای پرواز با یک بال

کشورهای بسیاری از مدل شناورسازی ساعت کار با هدف مدیریت تقاضای سفر استفاده می‌کنند و این نسخه آزموده‌‌ای است که اگر به درستی اجرا شود، می‌توان به کسب نتیجه مطلوب از آن امیدوار بود. اما مساله این است که این فقط یکی از دو بال مهار ترافیک در ابرشهرهای توسعه‌یافته دنیا به شمار می‌‌آید و از این بابت می‌توان آن را پاتک ناقص به ترافیک مهر ماه توصیف کرد.

بال دیگری که در کاهش بار ترافیک نقش اساسی دارد، تقویت فوری ناوگان حمل و نقل عمومی برای پوشش سهم بیشتری از سفرهای روزانه خودرویی است. طی چند سال اخیر ناوگان حمل و نقل با بی‌‌مهری مدیریت شهری و دولت مواجه بود و در نتیجه از تعداد واگن‌‌ها و اتوبوس‌‌های سر پا به میزان چشمگیری کاسته شده است؛ ضمن اینکه ضعف در نگهداشت سبب شده حتی کیفیت ناوگان موجود نیز تنزل پیدا کند و در نتیجه از میزان تقاضای سفر با حمل و نقل عمومی کاسته شود.

بر اساس آماری که سید‌جعفر تشکری‌هاشمی، رئیس کمیسیون عمران و حمل و نقل شورای شهر تهران اعلام کرده، در حال حاضر تعداد اتوبوس‌‌های فعال تهران به زیر ۲هزار دستگاه رسیده و آمار سفر روزانه با این ناوگان به ۸۰۰ هزار سفر تنزل یافته است. افزون بر این از حدود ۱۵۰۰ واگن متروی تهران، بیش از ۳۰۰ واگن از رده خارج شده و بیشتر واگن‌‌های باقی‌‌مانده هم نیازمند تعمیرات اساسی (اورهال) هستند.

به این ترتیب سهم مترو از سفرهای روزانه شهروندان تهرانی با وجود عبور از پیک هفتم کرونا هنوز نسبت به گذشته بسیار اندک و حدود یک میلیون و ۵۰۰ تا حداکثر یک میلیون و ۷۰۰ هزار سفر است. این در حالی است که متروی تهران رکورد پوشش ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار سفر را در اوایل دهه ۹۰ ثبت کرده بود.

راهکار میانبری که تشکری‌هاشمی برای تقویت فوری ناوگان حمل و نقل عمومی ارائه کرد، با تامین مالی یک‌هزار میلیارد تومانی قابلیت اجرا دارد؛ رقمی که در مقایسه با بودجه بیش از 50 هزار میلیارد تومانی شهرداری تهران، ناچیز به شمار می‌‌آید. بر اساس این پیشنهاد در صورتی که روزانه فقط یک واگن مترو اورهال شود، تا پایان سال می‌توان حدود 200 واگن را به ناوگان در حال تردد در شبکه مترو اضافه کرد که این اقدام با توجه به هزینه 3 میلیارد تومانی تعمیرات اساسی هر واگن، با حدود 600 میلیارد تومان اعتبار قابلیت اجرا دارد. همچنین هزینه اورهال هر دستگاه اتوبوس بین 300 تا 400 میلیون تومان است و به این ترتیب با توجه به وجود ظرفیت فنی کافی در این زمینه، می‌توان با اختصاص 300 میلیارد تومان به این امر، 700 دستگاه اتوبوس از رده خارج پایتخت را در یک بازه زمانی کوتاه‌‌مدت به خطوط بازگرداند. با این وصف حداکثر یک‌هزار میلیارد تومان اعتبار برای تقویت اورژانسی ناوگان مترو و اتوبوس کفایت می‌کند.

در صورتی که ناوگان تقویت شود، دست مدیریت شهری برای افزایش هزینه سفر با خودروی شخصی از طریق نرخ‌‌گذاری بر معابر با ارقام موثر طی سال‌های آینده باز خواهد شد و از جذابیت سفر با خودروی شخصی به نفع افزایش سفر با حمل و نقل عمومی کاسته می‌شود.

طرح شش ماهه به جای یک ماهه

به گزارش «دنیای اقتصاد»، حتی اگر هر دو راهکار جهانی حل معضل ترافیک در مقاطع اوج، به صورت تمام و کمال در تهران پیاده شود، باز هم یک گام با ایده‌‌آل‌‌ترین شکل تصمیمات مذکور فاصله داریم. در بسیاری از شهرهای دنیا ساعت کار شناور در کل سال یا دست کم در نیمه پرترافیک هر سال اجرا می‌شود و به این ترتیب آسایش و آرامش شهروندان تامین می‌شود. البته پایان تصمیم دولت و مدیریت شهری باز است و این احتمال وجود دارد که تصمیمات مذکور تمدید شود؛ اما اگر به هر دلیل گارد تصمیم‌‌سازان نسبت به ساعت کاری صلب و خشک بسته شود، عملا اثر این نسخه مترقی از ساعت کار شناور نیز محدود به یک ماه خواهد بود و پس از آن بسیاری از گره‌های ترافیکی به معابر بازخواهد گشت.

همچنین نتیجه مطالعاتی که پژوهشکده آمار همزمان با ایام شیوع کرونا در پایتخت انجام داد، نسخه هوشمندی از تغییر ساعات کار را معرفی کرد که بر اساس آن ادارات واقع در یک خوشه که به لحاظ موقعیت مکانی به همدیگر نزدیک هستند، بهتر است ساعت کار متفاوت داشته باشند. بنابراین دولت می‌تواند در تصمیمات بعدی درباره ترافیک تهران به این سمت و سو حرکت کند.