احتمال جنگ فراگیر در قفقاز جنوبی

فرارو- درگیری‌های خونبار و تبادل آتش سنگین میان نیرو‌های جمهوری آذربایجان از یک سو و نیرو‌های ارمنستان در منطقه ناگورنو قره‌باغ از روز گذشته آغاز شده و امروز در روز دوشنبه ادامه یافت. طرفین همدیگر را به آغاز حمله با استفاده از آتش سنگین توپخانه متهم کرده‌اند.

در جریان درگیری‌های روز دوشنبه دست کم ۲۱ نفر کشته و صد‌ها نفر مجروح شده‌اند. دولت آذربایجان می‌گوید ۶ غیرنظامی جان خودرا از دست داده‌اند.

وزارت دفاع ارمنستان نیز اعلام کرده دستکم ۱۵ نفر از نیرو‌های استقلال‌طلب ناگورنو قره‌باغ که مورد حمایت ایروان هستند، در نبرد با سربازان جمهوری آذربایجان کشته شده‌اند.

پیشتر ارمنستان شمار کل نظامیان کشته‌شده جنگ تازه در این منطقه که از بامداد یکشنبه آغاز شده، ۳۲ نفر و شمار مجموع قربانیان این جنگ با احتساب غیرنظامیان ۳۹ تن اعلام کرده بود. آذربایجان هنوز آمار تلفات نیرو‌های نظامی خود را اعلام نکرده است.

آرائیک هارطونیان، رئیس منطقه ناگورنو قره‌باغ گفته بود که در اثر درگیری‌های روز گذشته بیش از ۱۰۰ نفر از نظامیان این منطقه نیز مجروح شده‌اند.

نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان هشدار داده است: «ما در آستانه یک جنگ تمام عیار در قفقاز جنوبی هستیم.» الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، گفته امیدوار است "اشغال سی ساله" قره‌باغ به پایان برسد.

 

درگیری‌ها در قره‌باغ با واکنش جامعه جهانی روبه رو شده است. ایران می‌گوید که آماده میانجیگری در مناقشه جاری است. سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه روز دوشنبه در جریان نشست خبری هفتگی خود، آتش بس فوری، ترک مخاصمات و آغاز گفتگو‌های دوجانبه را تنها راه حل بحران میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان ذکر کرد و گفت: «راه حل نظامی راهکار پایدار برای این اختلاف نیست. ایران از همه ظرفیت‌هایش در این راستا استفاده می‌کند.» شب گذشته نیز محمد جواد ظریف با وزرای خارجه ارمنستان و آذربایجان گفتگو کرد.

از طرفق دیگر اصابت خمپاره و راکت به منطقه مرزی ایران تائید شده است و بنا به گفته فرماندار شهرستان خداآفرین "مقرر شده است به طرفین مناقشه تذکر و هشدار جدی داده شود تا احتیاط‌های لازم را برای اصابت نکردن راکت و خمپاره به مرز‌های ما در نظر بگیرند."

در همین حال سازمان ملل متحد، جمهوری آذربایجان و ارمنستان را به توقف فوری درگیری‌ها و بازگشت به میز مذاکرات فراخواند. استفان دوجاریک، سخنگوی دبیرکل سازمان ملل طی بیانیه‌ای با محکوم کردن کشته شدن غیرنظامیان در درگیری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، خواستار توقف فوری این درگیری‌ها شد. او ضمن ابراز نگرانی از این درگیری‌ها اعلام کرد که آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد با الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان تلفنی گفتگو خواهد کرد.

گوترش روز گذشته با اظهار این که «بسیار نگران» است، از طرفین خواست تا جنگ را متوقف کرده و به میز مذاکرات برگردند.

در این حال ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه  به صورت تلفنی با پاشینیان گفتگو کرد و خواستار «پایان جنگ» شد.

ترکیه، متحد آذربایجان، ایروان را مقصر شعله‌ور شدن آتش جنگ دانسته و به دولت باکو قول حمایت کامل داده است. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه در توئیتی نوشت: «مردم ترکیه از برادران آذربایجانی مثل همیشه حمایت خواهند کرد.»

فرانسه، آلمان، ایتالیا و اتحادیه اروپا تا کنون خواستار «آتش بس فوری» شده‌اند و پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان برای صلح در منطقه دعا کرد.

امانوئل ماکرون، رئیس جمهور فرانسه روز یکشنبه «نگرانی عمیق» خود از را ابراز کرد و خواستار «پایان فوری خصومت‌ها» شد.

وزارت امور خارجه آمریکا گفت که با دو کشور تماس گرفته و آن‌ها را به «پرهیز از تشدید تنش» دعوت کرده است.

حسن بهشتی پور تحلیلگر مسائل روسیه و قفقاز درباره مناقشه قره‌باغ به فرارو گفت: "اختلاف بر سر قره‌باغ از سال ۱۹۸۸ شروع شد، اما درگیری اصلی پس از فروپاشی شوروی رخ داد. اکثریت منطقه قره‌باغ ارمنی‌اند که آن زمان تحت حاکمیت آذربایجان قرار داشت، اما در سال ۱۹۹۲-۱۹۹۱ شورشیان ارمنی توانستند با کمک دولت ارمنستان کنترل قره‌باغ را به دست بگیرند، در ادامه بحران شورشیان و دولت ارمنستان حدود ۲۰ درصد از خاک آذربایجان را نیز به اشغال خود در آوردند. احتمالا ارمنی‌ها این اقدام را برای تثبیت موقعیت خود و یا شاید استفاده از آن در مذاکرات انجام دادند. از آن زمان تاکنون روابط ارمنستان و آذربایجان تیره و تار بوده است. آذربایجان می‌خواهد حداقل مناطق اشغالی را پس بگیرد که تاکنون موفق نشده است."

او با اشاره به اینکه همیشه در مقاطع مختلف میان آذربایجان و ارمنستان درگیری رخ داده افزود: "همین چند ماه پس نیز تنش‌های مرزی بالا گرفته بود. مشخص نیست که چرا پس از آن تنش مرزی بی‌نتیجه دوباره آذربایجان تحرکات نظامی داشته است. البته دولت آذربایجان می‌گوید شروع کننده درگیری ارمنستان بوده است، اما به نظر می‌رسد ارزیابی‌ها در باکو این است که می‌توانند در وضعیت کنونی حداقل مناطق اشغالی خارج از قره باغ را آزاد کنند."

بهشتی‌پور درباره اینکه چرا این بحران اینقدر طولانی شده و چند دهه است که این دو کشور نتوانسته‌اند مشکل را حل کنند گفت: "بین ارمنستان و آذربایجان وضعیت "نه صلح و نه جنگ" برقرار است. این مسئله چند بازیگر مهم دارد. ارمنستان که از ارمنیان قره باغ حمایت می‌کند، روسیه که قدرت بازیگر در منطقه قفقاز است و حامی ارمنستان به حساب می‌آید. بازیگر دیگر ترکیه است که از جمهوری آذربایجان حمایت تمام قد می‌کند و طرف دیگر ماجرا هم ایران است که مرز مشترک با ارمنستان، آذربایجان و مناطق اشغالی با آذربایجان دارد که تحت کنترل ارامنه قره‌باغ است. هر کدام از این بازیگران منافع خود را پیگیری می‌کنند."

او افزود: «در این بین گروه مینسک، متشکل از روسیه، فرانسه، آمریکا، انگلیس و.. هم بازیگر مهمی است. گروه مینسک قرار بوده که ماجرا را حل و فصل کند، اما همیشه کار را به تاخیر انداخته است. این گروه به نوعی می‌خواهد این استخوان لای زخم همچنان باقی بماند. ظاهرا ناامن بودن منطقه قفقاز به نفع این گروه است.»

بهشتی‌پور با اشاره به رویکرد دولت و مردم جمهوری آذربایجان به ماجرا قره‌باغ گفت: «افکار عمومی این کشور خواستار بازپس گیری مناطق اشغالی است. دولت الهام علی اف هم بار‌ها وعده آن را داده است، اما توان اجرای آن را نداشته است. ارمنستان هم اخیرا اقداماتی در این مناطق انجام داده که مجموع این وضعیت الهام علی اف و دولت آدربایجان را به این نتیجه رسانده که زمان مناسبی برای اقدام است. البته به نظر می‌رسد این ارزیابی غلط است چرا که تجربه نشان داده است قره‌باغ راه حل نظامی ندارد و باید با گفتگو‌های سیاسی مسئله فیصله یابد. از یک طرف بحث تمامیت ارضی آذربایجان مطرح است و از طرف دیگر حقوق شهروندان ارمنی است که در قره باغ زندگی می‌کنند، باید با گفت وگو به یک راه حل سیاسی رسید و بعید است که بتوان راه حل نظامی برای آن متصور بود.»

این تحلیلگر مسائل قفقاز در پاسخ به این سوال که گفته می‌شود روسیه و ترکیه پشت پرده این درگیری اخیر قرار دارند و شایعات فراوانی در این باره مطرح است، اظهار کرد: «این ادعا‌ها داستان‌سرایی رسانه‌ای است. سال‌های گذشته موضوع سوریه را به اوکراین ربط می‌دادند و می‌گفتند روسیه می‌خواهد با برگ سوریه با غرب معامله می‌کند که اوکراین را بگیرد و... که هیچ یک صحت نداشت. هیچ زمینه‌ای وجود ندارد که روسیه و ترکیه بخواهند با استفاده از این ماجرا معامله‌ای کنند و یا کاری انجام دهند. این دو کشور بازیگران بسیار موثر بحرانند، اما در شروع ماجرا مستقیما دولت باکو و ایروان مسئولند، نباید گردن ترکیه و روسیه انداخت هر چند که آن‌ها هم بهره برداری خود را انجام می‌دهند.»

بهشتی‌پور درباره شایعه حضور لشکری از ترکمان‌های سوریه برای حمایت از آذربایجان گفت: «این مطالب شاید برای روحیه دادن به آذربایجان و یا فضا سازی باشد، اما واقعیت ندارد. گفته می‌شود کرد‌های سوریه هم با همکاری ایران وارد ارمنستان شده‌اند، این موارد قصه‌پردازی رسانه‌ای است.»

این کارشناس مسائل بین‌الملل درباره پیشنهاد میانجیگری ایران و تلاش برای آتش‌بس بین دو کشور گفت: «ایران منافع مشروع در منطقه دارد. ناامنی در قفقاز جنوبی روی ایران تاثیر مستقیم می‌گذارد، ایران با ارمنستان، آذربایجان و مناطق اشغالی توسط ارامنه قره‌باغ مرز مشترک دارد و ناچار است ورود پیدا کند و بگوید این درگیری‌ها جز گسترش بحران نتیجه‌ای دیگر ندارد. ایران وظیفه دارد وارد این میانجیگری شود، اما برای میانجیگری باید طرفین دعوا هم تمایل داشته باشند، به نظر می‌رسد ارمنستان و آذربایجان از میانجیگری ایران استقبال نکنند. آن‌ها در سال‌های گذشته در چهارچوب گروه میسنک برای حل بحران عمل کرده‌اند. متاسفانه گروه مینسک هم مایل است "حالت نه جنگ نه صلح" در منطقه تداوم داشته باشد.»

بهشتی‌پور درباره چشم‌انداز درگیری اخیر گفت: «بحران بسیار جدی است. از جنگ و اتفاقات سال ۱۹۹۲ تاکنون هیچ وقت وضعیت اینقدر بحرانی نبوده است. درگیری های پیشین همیشه محدود بوده است، اما حالا به نظر بسیار جدی است، ارزیابی‌ها غلطی در دولت‌های آذربایجان و ارمنستان از قدرت یکدیگر وجود دارد. باید سازمان ملل و دولت‌های پر نفوذ دست به کار شوند و تلاش کنند که جنگ فراگیری در منطقه به راه نیافتد، چرا که منطقه قفقاز جنوبی را با بحران سنگینی روبه‌رو خواهد کرد. هیچ زمانی احتمال جنگ فراگیر اینقدر جدی نبوده است.»