نخستین گفتگوی والرشتاین در ایران

پرواز شماره 732 هواپیمایی ایران‌ایر از پاریس به مقصد تهران، این بار یک مسافر ویژه داشت، ایمانوئل والرشتاین جامعه‌شناس معاصر و یکی از نظریه‌پردازان بزرگ قرن21. مسافری که سال‌ها در انتظار دیدار از ایران بود و حالا به دعوت انجمن جامعه‌شناسی ایران و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، برای نخستین‌بار پا به خاک کشوری گذاشته بود که آن را کشوری مهم با «یک تمدن فرهنگی طولانی و شناخته‌شده برای جهان» می‌دانست.

 والرشتاین را در جهان، بیشتر به‌واسطه «نظریه نظام جهانی»‌اش می‌شناسند و کوششی که وی در این قالب، برای درک سرمایه‌داری مدرن صورت بخشیده است. نظریه‌ای که هم از اهمیتی مهم و استراتژیک برخوردار است و هم می‌تواند دریچه‌ای باشد برای فهم تغییرات و تحولات تاریخی و اجتماعی در کشورهای مختلف جهان. این نظریه آنقدر مهم بوده که با اطمینان می‌توان ادعا کرد که در بیشتر کشورهای جهان روی آن مطالعه و کار پژوهشی صورت گرفته و حامیان پروپا قرصی هم پیدا کرده است.

درواقع چارچوب بحث‌هایی که او در این نظریه و سایر مباحثش ارایه می‌دهد، راهی را هموار کرده است که از رهگذر آن می‌توان فرآیندهای توسعه اجتماعی و اقتصادی را در جهان معاصر، درک و تحلیل کرد. والرشتاین فارغ از این، پیش از این رییس انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی هم بوده است و از این رهگذر هم چهره‌ای معتبر و بین‌المللی در فضای فکری- اندیشه‌ای جهان محسوب می‌شود که ارتباطات بین‌المللی گسترده‌ای هم داشته و جامعه‌شناسی شناخته‌شده برای اندیشمندان علوم اجتماعی و علوم انسانی جهان به حساب می‌آید.

از سوی دیگر والرشتاین از جمله اندیشمندان و صاحب‌نظرانی است که به‌شدت «به روز» است و تحولات جهان را از نزدیک دنبال کرده و به‌عنوان یک روشنفکر حوزه عمومی، درباره آنها موضع‌گیری می‌کند. گفت‌وگو با ایمانوئل والرشتاین، به محض ورود و استقرار او و همسرش در پاویون مخصوص فرودگاه امام خمینی و در حضور دکترمحمد امین قانعی‌راد رییس انجمن جامعه‌شناسی ایران، دکتر محمد فاضلی معاون پژوهشی مرکز تحقیقات استراتژیک و دکتر حسین سراج‌زاده مدیر کمیته همکاری‌های بین‌المللی انجمن صورت پذیرفت؛ گفت‌وگویی که می‌کوشد تا دلایل و انگیزه‌های والرشتاین برای سفر به ایران، نگاه او به ایران جدید و جایگاه جامعه‌شناسی ایران در صحنه جهانی را به اختصار، تشریح کند.

 سفر شما به ایران را چگونه باید دید؟ آیا این سفر یک سفر شخصی و با انگیزه‌های توریستی و شخصی است یا می‌توان آن را در ادامه پژوهش‌ها و نگاه کلانتان به ایران به‌عنوان کشوری مهم در صحنه بین‌المللی و خاورمیانه و «حضور» در این کشور برای «تجربه‌اندوزی» دانست؟
من اولا باید بگویم که از صمیم قلب خوشحالم که امروز در ایران هستم، سفر به ایران برای من انگیزه‌ها و جذابیت‌های فراوانی دارد که مهم‌ترین آن انگیزه‌های علمی و پژوهشی و پاسخ به دعوت انجمن جامعه‌شناسی ایران است. در کنار این به‌هرحال من یک سفر توریستی کوچک هم به اصفهان و شیراز انجام خواهم داد اما علت اصلی و انگیزه اولم برای سفر به ایران، امکان تعامل و تبادل اندیشه با اندیشمندان و جامعه‌شناسان ایرانی است.

 من در زمانی که رییس انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی بودم، فعالیت‌های انجمن‌های کشورهای مختلف را تعقیب می‌کردم و امروز با تجربه آن سال‌ها فکر می‌کنم ارتباطات علمی در این سطح، برای همه کشورها بسیار حیاتی است زیرا هر کسی مایل است جهان را از دید خود ببیند و تفسیر کند و این تعامل‌ها و این تبادل اندیشه‌ها منجر به این می‌شود که نگاه ما به‌روز‌تر شده و جنبه واقعی‌تر و عینی‌تری به خود بگیرد.

 به‌عنوان یک جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز معاصر، «نگاهتان» به ایران چگونه است؟ چقدر ایران در مطالعات و پژوهش‌های شما حضور دارد و چقدر برای ایران در جهان معاصر و خاورمیانه جدید، اهمیت و اعتبار قایل هستید؟
من از سال 1950 که در حوزه جامعه‌شناسی کار می‌کنم، از همان زمان هم چیزهایی درباره ایران می‌خواندم؛ البته در ابتدا حوزه مطالعاتی من بیشتر آفریقا را در بر می‌گرفت اما پس از آن به مطالعه در ابعاد مختلف سایر کشورها از جمله ایران هم علاقه‌مند شدم و به صورت جدی‌تر درباره ایران به مطالعه و کنکاش پرداختم. همه این مطالعات و تحلیل‌ها هم من را به این نتیجه می‌رساند که ایران کشوری بسیار مهم در منطقه است و نقش مهمی را از نظر سیاسی در صحنه بین‌المللی بر عهده دارد؛ همین نقش مهم هم هست که ایران را به کشوری بدل ساخته است که تاثیر زیادی روی جهان می‌گذارد.

از ابتدای پیروزی انقلاب تا به امروز، همواره مذاکرات مهمی بین غرب و ایران مطرح بوده است که همین موضوع، اهمیت این کشور استراتژیک را در صحنه جهانی نشان می‌دهد، کشوری که به باور من در نظام جهانی نقش مهمی را بر عهده دارد. به‌هرحال ایران برای من بخش مهمی از دنیاست و من سفر به ایران را برای خودم شانس خیلی بزرگی می‌دانم، شانسی که این موقعیت را برایم فراهم کرده که بسیاری از مسایل را در ایران از نزدیک رصد کنم.

 انتخاب حسن روحانی به ریاست‌جمهوری ایران، آیا از نظر شما که مسایل جهانی را از نزدیک و از نظرگاه اندیشه رصد می‌کنید، پیام خاصی داشته است؟ آیا جهان این انتخاب و سیاست‌های بعد از ریاست‌جمهوری وی را مثبت می‌بیند؟
به نظر من آنچه امروز در ایران و بر اثر سیاست‌های آن رخ می‌دهد، چهره جدیدی از ایران را ارایه کرده است؛ البته باید جایگاهی که امروز به دست آمده را در یکی، دوسال آینده تحلیل کرد ولی چیزی که مشخص است این است که امروز یک تغییر خیلی جدی در ایران اتفاق افتاده؛ تغییری که به نظر تغییری مثبت با پیامدهای مثبت است.

 تا چه حد به حل مسایل مرتبط با ایران در جامعه جهانی خوشبین هستید؟ آیا فکر می‌کنید سرانجام غرب و ایران به توافق می‌رسند یا خیر؟
من به حل مسایل ایران در جامعه جهانی بسیار خوش‌بینم؛ البته می‌دانم که در هر دو طرف ماجرا نیروهایی وجود دارند که مانع از حصول توافق می‌شوند و همین موضوع هم هست که مشکل ایران و غرب را پیچیده کرده است اما من بسیار خوشبین هستم و فکر می‌کنم زمان، مسایل را به سمت حل مناقشه پیش می‌برد.

 آیا جهان هم به‌دنبال حصول توافق با ایران هست؟ آیا حل‌شدن مسایل ایران به باور شما به نفع جامعه جهانی است؟
قطعا همین‌گونه است و حل مساله ایران به نفع جامعه جهانی است زیرا آلترناتیوی وجود ندارد: آلترناتیو موجود، تنش و نابسامانی است که هیچ نفعی در آن برای هیچ‌کس وجود ندارد.

 جنابعالی را به‌عنوان منتقد سیاست‌های آمریکا و درواقع یک منتقد سرسخت و جدی در صحنه جهانی می‌شناسند؛ آیا می‌توان این‌طور برداشت کرد که شما ضدآمریکایی هستید؟
ببینید من ضدآمریکایی نیستم بلکه من مخالف این هستم که یک قدرت هژمونیک در نظام جهانی مطرح باشد و جولان بدهد، من مخالف و منتقد این هستم نه مخالف آمریکا.

 تا چه میزان با جامعه‌شناسی ایران و اندیشمندان ایرانی آشنا هستید؟ آیا اساسا چیزی از جامعه‌شناسی ایرانی خوانده‌اید؟
من چیزهایی خوانده‌ام ولی آمده‌ام که چیزهای بیشتری از جامعه‌شناسی ایران بدانم. به باور من مشکل اصلی عدم آشنایی اندیشمندان غربی با جریان تولید علم خصوصا علوم اجتماعی در ایران، ترجمه‌نشدن این آثار است. این موضوع به باور من مانع مهمی در عدم درک و شناخت اندیشمندان غرب با جریان تولید محتوا و ادبیات جامعه‌شناسی در ایران است.

 کدام اندیشمند ایرانی را می‌شناسید و با آثار و نگاهش آشنا هستید؟
به‌دلیل همین موضوع و مانع مهم، من بخش زیادی از اندیشمندان ایرانی را نمی‌شناسم و تنها با علی شریعتی تا حدودی آشنایی دارم.

  گفته شده به بازدید از شیراز و اصفهان و مخصوصا پرسپولیس خیلی علاقه‌مند هستید؛ ریشه این علاقه در چیست؟ این مکان‌ها چه جذابیت‌هایی برای شما دارند؟
ما با این بازدیدها در واقع به دنبال بازدید از شکوه گذشته ایران هستیم. ببینید! دیدار از مکان‌ها و فضاهای تاریخی و باستانی ایران، برای همه دنیا جذاب است. من و همسرم هم به‌دنبال بازدید از این جذابیت‌ها و معماری این فضاها هستیم. ایران یک تمدن فرهنگی طولانی دارد که در تمام دنیا شناخته‌شده است و این مساله کوچکی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت.