نفرین تریاک/ پرونده پرحاشیه «کمبود ماده اولیه برای تولید داروهای مخدر»

با گذشت حدود ۵ ماه از هشدار دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره اختلال در تولید داروهای مخدر به دلیل کمبود کشفیات تریاک، منابع آگاه در دولت خبر دادند که رییس سازمان غذا و دارو، در سفر دو روزه‌ای که دو هفته قبل به افغانستان داشته، به برخی مقامات طالبان پیشنهاد خرید مقادیری از تریاک مکشوفه را داده ولی طالبان این پیشنهاد را نپذیرفته و تریاک‌های کشف شده‌اش را آتش زده است. 

به گزارش اعتماد، این منابع آگاه، گفتند که همراهان رییس سازمان غذا و دارو در این سفر، نمایندگان چند شرکت اصلی تولیدکننده داروهای مخدر بودند و قرار بود در صورت موافقت طالبان، به اندازه نیاز یک سال، از کشفیات تریاک طالبان خریداری شده و به ایران منتقل شود. 

رسمیت این خرید و قرار گرفتن در چارچوب همکاری اقتصادی تجاری دو کشور البته هنوز مورد تردید است چون طبق کنوانسیون ۱۹۶۱ هیات بین‌المللی کنترل مواد مخدر INCB غیر از ۱۳کشور که ذیل مجوز این هیات، مجاز به کشت محدود خشخاش و فروش تریاک به دست آمده از این کشت به سایر کشورهای جهان هستند، هیچ کشور دیگری اجازه بهره‌برداری اقتصادی و انتفاعی از کشفیات تریاک خود را ندارد و تمام کشفیات، به عنوان محصول یک تجارت غیرقانونی، باید سوزانده و نابود شود.

بنابراین، کشور افغانستان هم در ۵ دهه اخیر و بعد از تصویب این کنوانسیون، نه تنها مجاز به صادرات و فروش برون‌مرزی کشفیات تریاک خود نبوده، حتی اجازه نداشته این کشفیات را برای مصارف پزشکی و دارویی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار بدهد.

با توجه به اینکه ایران هم از امضاکنندگان کنوانسیون ۱۹۶۱ است، معلوم نیست که رییس سازمان غذا و دارو، چطور چنین پیشنهادی را با مقامات طالبان مطرح کرده و سوال مهم این است که اگر طالبان این پیشنهاد را می‌پذیرفت و مقادیری ولو اندک از کشفیات تریاک افغانستان، به نماینده ایران فروخته می‌شد، بازتاب جهانی این مراوده اقتصادی برای کشوری که خود را پیشروی مبارزه با مواد مخدر در جهان می‌داند، چه می‌توانست باشد؟ 

منابع آگاه در دولت، این احتمال را در نظر داشتند که پیشنهاد رییس سازمان غذا و دارو به طالبان، قدمی برای رفع کمبود ماده اولیه مورد نیاز تولید داروهای مخدر بوده چون نیمه مرداد امسال دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر گفت که به دنبال کاهش کشفیات تریاک ظرف دو سال اخیر و تاثیر ممنوعیت کشت خشخاش در افغانستان، صنعت داروسازی از ابتدای امسال با چالش جدی برای تولید داروهای مخدر مواجه شده است.

این حرف دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر را، همان زمان، یک منبع آگاه در وزارت بهداشت، مفصل‌تر برای «اعتماد» شرح داد و گفت که ۴ کارخانه اصلی و حدود ۱۰ کارخانه وابسته در صنعت داروهای مخدر، هر سال باید ۵۰۰ تن تریاک خالص در اختیار داشته باشند در حالی که کل کشفیات تریاک پارسال کمتر از ۲۱۰ تن و کل کشفیات دو سال قبل هم کمتر از ۴۱۰ تن بوده است.

به دنبال این حرف‌ها، بحث کشت خشخاش یا واردات تریاک به عنوان راه جایگزین مطرح بود اما هر چه گذشت، پرونده تولید داروهای مخدر، ابعاد جدیدی پیدا کرد.

جدیدترین خبر از این پرونده، حرف‌های یک منبع آگاه در بخش مقابله با مواد مخدر است که می‌گوید برخلاف اخباری که طی ۵ ماه اخیر درباره خالی شدن انبارها از کشفیات تریاک مطرح شده، هنوز هیچ سند قابل تاییدی از خالی شدن انبارهای کشفیات تریاک موجود نیست.

این منبع آگاه، بدون ذکر عددی از ذخایر کشفیات تریاک، می‌گوید که طبق قانون، هرگونه کشفیات مواد، در حکم اموال قاچاقچیان بوده و به نفع دولت ضبط و مصادره می‌شود و ستاد مبارزه با مواد مخدر، به عنوان نماینده دولت مسوول نگهداری از اموال با منشأ قاچاق مواد است.

به گفته این منبع آگاه، وزارت بهداشت به عنوان متولی سلامت کشور، تنها نهادی است که می‌تواند در هر زمان از سال به هر میزانی که مد نظر دارد، برای دریافت از ذخایر تریاک کشف شده درخواست بدهد و ستاد مبارزه با مواد مخدر هم موظف است مطابق میزان تقاضای وزارت بهداشت و معادل وزن مکتوب شده، تریاک تحویل بدهد اما طی سال‌های اخیر، هم میزان تولید دارو و هم میزان ماده اولیه مورد نیاز تولید داروهای مخدر در مقایسه با نیاز واقعی کشور، سوال برانگیز و بسیار زیادتر بوده ولی مسوولان وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو، هیچگاه توضیح روشنی درباره حجم وزنی و عددی داروهای تولید شده نداشتند و فقط با یک عدد کلی از ماده اولیه مورد نیاز کارخانه‌های داروسازی، بحث را تمام شده فرض کرده‌اند. 

این منبع آگاه در بخش مقابله، این احتمال را در میان گذاشت که شاید سیاست کاهش قطره چکانی تحویل ماده اولیه به صنعت داروسازی، در راستای تعدیل میزان تولید داروهای مخدر بوده و اشاره‌ای هم به مجوزهای اخیر سازمان غذا و دارو درباره صادرات داروهای ترک اعتیاد به چند کشور همسایه داشت؛ مجوزهایی که سوم بهمن پارسال و سوم شهریور امسال با امضای رییس سازمان غذا و دارو و برای صادرات بیش از ۱۸۰ میلیون عدد قرص ترامادول، بوپرونورفین، متادون (با دوزهای ۲۰ و ۴۰ میلی‌گرم) و ۲۵۰ هزار شیشه ۲۵۰ میلی لیتر شربت تریاک به کشورهای پاکستان، افغانستان، تاجیکستان و نیجریه صادر شده است.

این مجوزها در حالی فعال شده که ایران، با وجود آنکه طبق یک مجوز ضمنی در دهه ۱۳۷۰ شمسی، اجازه تولید داروهای مخدر داشته ولی از کسب هر گونه انتفاع برون مرزی از تولید این داروها منع شده بوده است. سابقه این مجوز ضمنی هم به سال‌هایی در دهه ۱۳۷۰ باز می‌گردد که پروفسور حمید قدس، ریاست هیات بین‌المللی کنترل مواد مخدر INCB را برعهده داشت و دراین دوران، در اشاره به آسیب‌های ناشی از همسایگی ایران با کانون تولید مخدرها گفت که نه‌تنها این موقعیت جغرافیایی باعث شده که کشور زادگاهش به مسیر ترانزیت تریاک و هرویین افغانستان به اروپا تبدیل شود بلکه هزاران نفر از هموطنانش هم در راه مقابله با قاچاق مواد مخدر، جانباز و شهید شده‌اند.

این هیات بین‌المللی هم با پذیرش استدلال مقام عالی ریاست، پذیرفت که ایران از تریاک مکشوفه برای مصارف پزشکی و دارویی استفاده کند مشروط به اینکه داروهای تولید شده از کشفیات تریاک، ممنوع از صادرات باشد.

منبع آگاه در بخش مقابله می‌گوید که رییس سازمان غذا و دارو، برای صدورمجوز صادرات داروهای ترک اعتیاد به کشورهای افغانستان و پاکستان و تاجیکستان و نیجریه، تحت فشار قرار گرفته وبرخلاف میلش این مجوزها را صادر و امضا کرده و از یک شرکت دارویی به ریاست یکی از مسوولان سابق سازمان غذا و دارو که متحدانی هم در گمرکات کشور دارد نام می‌برد و می‌گوید که این شرکت دارویی، طی ماه‌های اخیر، چنان انحصار صادرات داروهای مخدر را در اختیار گرفته و چنان از نظر منابع مالی قدرتمند است که در توافقی با کارخانه‌های داروسازی، محموله داروهای ترک اعتیاد را نقد و در لحظه خریداری کرده و به ریل صادرات می‌فرستد و البته، با این شیوه خرید نقدی و پرداخت آنی، آن هم در مقایسه با دانشگاه‌های علوم پزشکی که همیشه بدحساب و فقیر و بی‌پولند و طلب صنعت دارو را در دوره‌های ۶ ماهه و ۸ ماهه و یک‌ساله تسویه می‌کنند، حتما جذابیت بیشتری دارد.

دو ماه قبل و در زمانی که همچنان کاهش کشفیات تریاک به عنوان دلیل اصلی کمبود عنقریب داروهای مخدر اعلام می‌شد، صاحب یکی از کارخانه‌های اصلی تولیدکننده داروهای مخدر به «اعتماد» گفت که بدهی‌های انباشته دانشگاه‌های علوم پزشکی، چنان خط تولید دارو را زمینگیر کرده که حتی در همین لحظه هم اگر صدها کیلو تریاک به کارخانه‌های داروسازی برسد، صاحبان ۵ کارخانه، اصلا پولی برای فعال کردن خط تولید خود ندارند.

حالا، با حرف‌های منابع آگاه و شنیده‌ها پازل سودآوری داروهای مخدر، کم‌کم تکمیل می‌شود؛ در اینکه کشفیات تریاک حداقل در سه سال اخیر و بعد از فرمان سرکرده طالبان درباره ممنوعیت کشت خشخاش، کمتر از مقدار کشفیات پیش از فروردین ۱۴۰۱ بوده، شکی نیست.

اما منبع آگاه در بخش مقابله با قاچاق مواد مخدر می‌گوید: «در طول ۴ دهه اخیر، این واقعیت در مورد افغانستان مطرح بوده و هست که انبارهای تریاک این کشور، هیچ‌وقت خالی نیست. حتی در زمانی که مزارع خشخاش افغانستان، آفت زده و کم بازده بود، ده‌ها تن تریاک در انبارهای این کشور بود. ایران هم از اوایل دهه ۱۳۶۰ در حال مبارزه با قاچاق تریاک از مبدا افغانستان بوده و در طول ۴ دهه اخیر هم هیچگاه تریاک کشف شده را امحا و نابود نکردیم چون تریاک در ذات خودش یک ماده قابل استفاده و ارزشمند برای امور پزشکی و دارویی و تحقیقاتی است.

بنابراین، اگر در طول این ۴ دهه، هر سال حداقل ۳۰۰ تن از محموله‌های تریاک را کشف کرده و به انبارها فرستاده باشیم، الان انبارهای ما خالی نیست اگرچه که ورودی انبارها نسبت به دهه ۱۳۹۰ کمتر شده است.» 

آخرین خبری که از منابع آگاه دریافت کرده، درخواست وزارت بهداشت از هیات بین‌المللی کنترل مواد مخدر INCB برای خرید قانونی تریاک است. در حال حاضر، ۱۳ کشور جهان مجازند که تحت نظارت این هیات و در مقادیر معین و در زمان‌های مشخصی از سال، خشخاش بکارند و تریاک به دست آمده از مزارع تحت کنترل، برای مصارف دارویی و پزشکی و تحقیقاتی سایر کشورها و با قیمت مشخص فروخته می‌شود.

ابتدای هر سال میلادی، بقیه کشورهایی که مجاز به کشت خشخاش نیستند اما برای مصارف پزشکی نیاز به تریاک دارند، درخواست خود را به این هیات ارائه داده و میزان تریاک مورد نیاز را هم اعلام می‌کنند. هیات بین‌المللی نظارت بر مواد مخدر هم هرساله بعد از بررسی درخواست‌ها، موافقت خود را اعلام کرده و تریاک مورد نیاز را از مبادی قانونی و مرزهای دریایی، هوایی یا زمینی به دست دولت‌ها می‌رساند.

حسن این شیوه، تفاوت قابل توجه هزینه پرداختی در مقایسه با خرید از مبادی قاچاق و کیفیت و خلوص تریاک است. طبق گزارش نوامبر ۲۰۲۵ دفتر مقابله با جرم و مواد مخدر سازمان ملل متحد، قیمت هر کیلو تریاک در افغانستان بین ۳۸۰ تا ۶۵۰ دلار است و اگر در سفر اخیر رییس سازمان غذا و دارو به افغانستان، قرار بر این می‌شد که مقادیری از تریاک کشف شده به ایران فروخته شود، با قیمت دلار امروز که به پایان پاییز رسیده‌ایم، قیمت تمام شده تولید هر عدد قرص با این تریاک وارداتی، حداقل بیش از یک میلیون تومان بود در حالی که طبق معاهدات جهانی، تریاک خریداری شده از هیات بین‌المللی نظارت بر مواد مخدر، بر اساس میزان مرفین تریاک و حدود ۵۰ الی ۸۰ دلار قیمت‌گذاری می‌شود و البته دولت‌ها بر اساس مصارف دارویی و پزشکی خود این امکان را دارند که نوع متفاوت با میزان مرفین کمتر یا بیشتر را از این هیات بین‌المللی درخواست کنند.

حالا هنوز معلوم نیست که این هیات بین‌المللی چه زمانی با درخواست وزارت بهداشت موافقت می‌کند و حتی هنوز معلوم نیست که فروشنده تریاک به ایران، کدام کشور خواهد بود؛ چین؟ هند؟ جمهوری چک؟ … 

واقعیت تلخی است اما باید پذیرفت که رانت‌خوارها، با هر مدرک تحصیلی، با هر پیشینه و موقعیت مدیریتی و ریاستی، از هر منبعی به نفع خودشان بهره می‌برند؛ بعضی‌شان شعارهای خوشرنگ می‌دهند و بعضی‌شان، آنقدر چرکند که از همان واو اول هم چنگی به دل نمی‌زنند ولی در نهایت، هر دو، در یک جاده، به سمت یک مقصد، دست در دست هم قدم برمی‌دارند.