آیا دو رقیب هسته‌ای به جنگ خواهند رفت؟

فرارو- رویا پاک سرشت؛ در تاریخ ۵ مه (۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۴)، انفجار مهیبی در منطقه پاهالگام کشمیر، منطقه  تحت کنترل هند رخ داد که دست‌کم ۲۶ زائر هندو را به کام مرگ کشاند. این حادثه به سرعت مورد توجه رسانه‌ها در هند و سایر نقاط آسیا  قرار گرفت و دولت هند گروه‌های مستقر در پاکستان را عامل این حمله معرفی کرد. کمتر از ۲۴ ساعت بعد، فضای سیاسی در دهلی نو به شدت ملتهب شد و مقامات هند از آمادگی برای پاسخ نظامی در این خصوص  سخن گفتند. تحلیلگران بین‌المللی در همان ساعات نخست تهدیدهای طرفین درگیر، نسبت به تشدید بحران هشدار دادند و شرایط کنونی را مشابه بحران‌های گذشته در کشمیر ارزیابی کردند، اما با گذشت حدود یک هفته از این اتفاق، این بار خطرات ناشی از فناوری‌های پیشرفته نظامی و فضای رسانه‌ای دو کشور علیه یکدیگر، وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.

روایت رسانه‌ای هندی: در پی «دفاع مشروع» یا «تهدید ملی»؟

پس از انفجار در کشمیر، رسانه‌های هندی مانند Republic TV و Times Now بلافاصله پاکستان را به عنوان «دولت حامی تروریسم» معرفی کردند. این رسانه‌ها با پوشش گسترده، حمله هوایی هند را به عنوان یک پاسخ مشروع و ضروری به تهدیدات تروریستی پاکستان تلقی کردند و آن را «دفاع از مردم هند» دانستند. بسیاری از این شبکه‌ها ضمن تأکید بر قدرت نظامی هند، عملیات‌های پیشین مانند حمله هوایی به بالاکوت در سال ۲۰۱۹ را به این رویداد نسبت داده و آن را نشان‌دهنده عزم هند در مقابله با تهدیدات از خاک پاکستان دانستند. رسانه‌های هندی تأکید داشتند که این حملات باید به عنوان «پاسخ مشروع به خشونت‌های تروریستی» تلقی شود.

تحلیلگران هند به‌ویژه در رسانه هایی از جمله  The Hindustan Times و The Times of India تأکید کردند که سیاست‌های هند در برابر پاکستان باید بر پایه قدرت نظامی و فشار اقتصادی باشد و هیچگونه نرمش یا دیپلماسی بیشتر نباید در دستور کار قرار گیرد. این نوع تحلیل‌ها غالباً از ملی‌گرایی افراطی حمایت می‌کنند که بر افزایش تنش‌ها و تقویت موقعیت هند در برابر پاکستان تأکید دارند. در چنین فضای رسانه‌ای، هرگونه دعوت به خویشتنداری به عنوان «ضعف» و «دور زدن منافع ملی» تلقی می‌شود.

روایت رسانه‌ای پاکستان: «تجاوز» یا «دفاع مشروع»؟

در طرف مقابل، رسانه‌های پاکستانی مانند ARY News و Geo News به شدت به این حملات واکنش نشان دادند و آن را «تجاوز آشکار» به تمامیت ارضی پاکستان نامیدند. رسانه‌ها با تمرکز بر تلفات غیرنظامیان و آوارگان کشمیر، تلاش کردند حمایت افکار عمومی داخلی و بین‌المللی را جلب کنند. برخی از رسانه‌های پاکستانی حتی فرضیه‌هایی مبنی بر دخالت هند در حمله اولیه به زائران را مطرح کردند تا این حمله را به عنوان بهانه‌ای برای حملات هوایی خود توجیه کنند. Dawn News نیز در گزارشی تأکید کرد که هند می‌تواند به دنبال افزایش فشار سیاسی داخلی و خارجی با استفاده از «تخریب بی‌دلیل» زیرساخت‌ها و افزایش تنش‌ها باشد.

در این فضای رسانه‌ای، نهادهای حقوق بشری بین المللی، به بررسی جنایات جنگی احتمالی در مناطق مرزی پرداخته و خواستار رعایت حقوق بشر و توقف حملات به مناطق غیرنظامی شدند. رسانه‌ها و کارشناسان پاکستانی اما بی توجه به این هشدارها،  بر لزوم پاسخ کنترل‌شده از سوی ارتش پاکستان تأکید کردند و حملات محدود به مواضع هند را به عنوان «حق دفاع مشروع» تلقی کردند.

التهاب و کشمکش رسانه‌ای و تشدید تندروی های 2 کشور

فضای رسانه‌ای پرتنش و قطبی‌شده در هر دو کشور، موجب شده که روایات ارائه‌شده نه بر اساس واقعیت‌های عینی، بلکه بیشتر از منظر سیاست داخلی و رقابت‌های ملی‌گرایانه و ژئوپلیتیکی تدوین شوند. این قطبی‌سازی رسانه‌ای با پیامدهایی خطرناک همراه شده که شامل جلوگیری از گفت‌وگو، دامن‌زدن به افراط‌گرایی و  فشار بر مقامات است. هند در پاسخ به حادثه کشمیر، عملیات هوایی گسترده‌ای به نام «سندور» را علیه اهدافی در کشمیر تحت کنترل پاکستان انجام داد. جنگنده‌های رافال، موشک‌های هدایت‌شونده و پهپادها به پایگاه‌های مشکوک به آموزش نیروهای شبه‌نظامی در مناطق مختلف حمله کردند. منابع ارتش هند ادعا کردند که بیش از ۸۰ هدف در این حمله مورد اصابت قرار گرفته است، اما پاکستان این ادعاها را تکذیب و آنها را تبلیغاتی خواند. این نخستین بار از زمان بحران پولواما در سال ۲۰۱۹ بود که هند چنین حمله وسیعی در خارج از مرزهای خود انجام می‌داد.

در واکنش به عملیات سندور، پاکستان تحت عنوان «عملیات بنیان‌المرصوص» اقدام به پرتاب چندین موشک بالستیک کوتاه‌برد به مواضع مختلف در ایالت جامو و کشمیر هند کرد. نیروی هوایی پاکستان نیز وارد عمل شده و درگیری‌های محدودی میان جنگنده‌های دو کشور در آسمان کشمیر رخ داد. اسلام‌آباد اعلام کرد که این عملیات در چارچوب «حق دفاع مشروع» صورت گرفته است. کارشناسان تحلیل می‌کنند که پاکستان به طور عمدی واکنش محدود و کنترل‌شده‌ای از خود نشان داده است تا از تشدید بحران جلوگیری کرده و در عین حال، قدرت بازدارندگی خود را حفظ کند. با این وجود نقش کشورهای مختلف در بحران بین پاکستان و هند هنوز کمرنگ ارزیابی می شود.

دیپلماسی در سایه: میانجیگری از سوی قدرت‌های جهانی

با افزایش تنش‌های نظامی، برخی کشورها و سازمان‌های بین‌المللی تلاش‌هایی برای میانجیگری و جلوگیری از گسترش بحران انجام داده‌اند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده، طی تماس‌های فشرده با مقامات هند و پاکستان خواستار «خویشتنداری فوری» و کاهش تنش‌ها شده است. چین نیز، که روابط پیچیده‌ای با هر دو کشور دارد، از هند و پاکستان خواسته است تا به جای استفاده از نیروی نظامی، به مسیر دیپلماتیک بازگردند و از تشدید بحران جلوگیری کنند. در این میان، قطر و ترکیه نیز به عنوان میانجی‌های احتمالی مطرح هستند که به دلیل روابط نزدیک خود با هر دو کشور، تلاش‌هایی برای برگزاری مذاکرات محرمانه در ژنو انجام داده‌اند. ایران نیز به‌طور عمومی از هر دو کشور خواسته تا از تشدید تنش‌ها خودداری کرده و از طریق دیپلماسی به حل اختلافات بپردازند. وزارت امور خارجه ایران اعلام کرده آماده است نقش میانجی‌گری را ایفا کرده و از کشورهای منطقه و قدرت‌های جهانی خواسته تا با فشار دیپلماتیک از تبدیل این بحران به جنگ جلوگیری کنند. در واکنش به اقدامات نظامی، ایران بر اصول حقوق بین‌الملل و حق دفاع مشروع تأکید کرده و از هر دو طرف خواسته تا از استفاده از زور پرهیز کنند.اما پرسش این است که کشورهای مختلف تا چه حد به لحاظ حقوقی و قوانین بین المللی امکان ورود بر موضوع را دارند؟

بر اساس منشور سازمان ملل و به‌ویژه ماده ۵۱ آن، کشورها تنها در صورت حمله مسلحانه می‌توانند از «دفاع مشروع» استفاده کنند. هند بدون ارائه مستندات کافی، اقدام به حمله هوایی در خاک پاکستان کرده است که برخی از حقوقدانان این اقدام را نقض حاکمیت ملی پاکستان می‌دانند. در مقابل، تهدیدات هند به تعلیق پیمان آب‌های ایندوس، که یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین توافقات آبی در جهان است، می‌تواند نقض جدی تعهدات معاهداتی طرفین تلقی شود. در همین راستا، انستیتو تحقیقات بین‌المللی صلح استکهلم (SIPRI) هشدار داده است که این تهدیدات می‌توانند تبعات فاجعه‌آمیز در روابط بین‌المللی ایجاد کنند. در این شرایط وضعیت مردم در مناطق مرزی دو کشور نگرانی های زیادی را برانگیخته است.

وضعیت انسانی و اقتصادی: قربانیان واقعی در حاشیه جنگ

با ادامه درگیری‌ها و تشدید بحران، بیش از ۶۰ هزار نفر از ساکنان مناطق مرزی در هر دو طرف مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند. مدارس تعطیل شده، بیمارستان‌ها با کمبود دارو مواجه‌اند و دسترسی به اینترنت در برخی از مناطق کشمیر هند قطع شده است. در کنار این مسائل، اختلال در خطوط پروازی بین‌المللی و فعالیت‌های تجاری نیز باعث آسیب به اقتصاد هر دو کشور شده است. تحلیلگران اقتصادی پیش‌بینی می‌کنند که ادامه این بحران می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر قیمت انرژی، غلات و مهاجرت در منطقه داشته باشد.

در چنین وضعیتی برخی تحلیلگران معتقدند، یکی از مهم‌ترین مسائل راهبردی در این بحران، میزان کارکرد بازدارندگی هسته‌ای است. هند و پاکستان هر دو تسلیحات هسته‌ای دارند  و بارها تهدیدات متقابل در زمینه استفاده از این تسلیحات مطرح شده است. مؤسسه مطالعات امنیتی بین‌المللی لندن (IISS) در گزارشی تأکید کرده است که اگرچه خطر استفاده از تسلیحات هسته‌ای در این بحران وجود دارد، اما احتمال استفاده از این سلاح‌ها بیشتر در مواقعی است که دیپلماسی به طور کامل شکست بخورد. این تهدیدات همچنان مانع از تشدید فوری بحران شده، اما دیپلماسی کم‌اثر و افزایش تنش‌ها به نگرانی‌ها درباره استفاده از سلاح هسته‌ای دامن زده است.

با توجه به اظهارات اخیر مقامات هر دو کشور، وضعیت همچنان پرتنش است. اما عوامل مختلفی، از جمله تحرکات نظامی اخیر، تهدیدات رسمی و فضای رسانه‌ای می‌تواند خطر تشدید درگیری‌ها را افزایش دهد. در این شرایط، بازدارندگی هسته‌ای و فشارهای بین‌المللی نقش کلیدی در جلوگیری از وقوع جنگ تمام‌عیار دارند، اما نمی‌توان این احتمال را به‌طور کامل رد کرد.