چند روایت از محله ۲۰۰ ساله / نازآباد یا نازی‌آباد؟

محله نازی‌آباد یکی از محله‌های مشهور جنوب تهران است چرا که خیلی از ساکنان شهر تهران برای تهیه وسایل موردنیاز خود از جمله پوشاک به این قسمت از منطقه می‌روند.

به گزارش همشهری آنلاین، حضور خریداران در این محله به‌خصوص در اواخر سال به حدی زیاد می‌شود که نمی‌توان در این محله به راحتی تردد کرد. با وجودی که این محله در چندسال اخیر به دلیل بازارهایش مورد توجه قرار گرفته، اما قدمتی بیش از ۲۰۰ سال دارد که آن را از دیگر محله‌های منطقه متمایز کرده است. در گفتگو با تعدادی از ساکنان قدیمی نازی‌آباد، تاریخچه این محله را بررسی کرده‌ایم تا اهالی به‌خصوص جوانان از علت نامگذاری و شهرسازی در آن باخبر شوند.

محله نازی‌آباد را می‌توان جزو قدیمی‌ترین محله‌های شهر تهران دانست چرا که بیش از ۲۰۰ سال از شکل‌گیری آن می‌گذرد. این محله در شمال یاخچی‌آباد، جنوب جوادیه، غرب خانی‌آبادنو و شرق علی‌آباد قرار دارد. نقل قول‌های زیادی برای نامگذاری این محله وجود دارد، اما خیلی‌ها علت نامگذاری آن را به حضور آلمانی‌ها در منطقه و این محله نسبت می‌دهند. علی حبیب‌پور در این‌باره می‌گوید: «آلمانی‌ها در جنگ جهانی به این منطقه آمده بودند. اینجا نخستین محله شهر تهران بود که گازکشی شد و آلمانی‌ها در آن ساکن شدند. به همین خاطر اینجا را نازی‌آباد لقب دادند و تا الان به همین نام شناخته می‌شود.» اگرچه خیلی‌ها با نظر حبیب‌پور موافق هستند، اما نقل قول دیگری نیز وجود دارد که ملک‌علی حبیبی در این‌باره می‌گوید: «شنیده‌ام که در اینجا آبادی کوچکی به اسم «نازآباد» وجود داشته است. وقتی هم مهاجران به این محله آمده و شروع به خانه‌سازی کردند، به شکل امروزی درآمد و آن آبادی توسعه پیدا کرد.»

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران، مصداق صحبت‌های حبیبی را می‌توان پیدا کرد. در این کتاب نوشته شده یک آبادی به اسم نازآباد در این قسمت از منطقه ما وجود داشته که جزئی از بخش ری (غار غرب) بوده است. ۳۰ نفر در این‌آبادی زندگی می‌کردند که در ضلع شمالی‌آبادی بریانک و کارخانه بلورسازی، در غرب محله خانی‌آباد، در جنوب محله یاخچی‌آباد و در شرق علی‌آباد مجدالدوله وجود داشته است. هرچه باشد، محله نازی‌آباد کنونی یکی از محدود محله‌های پایتخت است که از زمان شکل‌گیری تاکنون تغییر اسم نداده است.

املاکی که ناصرالدین شاه بخشید

نقشه تهران و اطراف آن که سال ۱۲۸۹ توسط مهندس بغایری ترسیم شده، موقعیت نازآباد را در زمان سلطنت احمدشاه قاجار این‌طور نشان می‌دهد که از شمال به تهران آن زمان، از شرق به فرح‌آباد، از جنوب به علی‌آباد و از غرب به یاخچی‌آباد (یخچی‌آباد) و خانی‌آباد محدود بوده است. نازآباد در زمان ناصرالدین شاه، جزو املاک خالصه نام برده می‌شد. امین‌الدوله در خاطراتش به این موضوع اشاره کرده که ناصرالدین شاه این محدوده را به یکی از زنان محبوبش یعنی امینه اقدس بخشید.

این بخشش پیش از سال ۱۳۰۸ هجری قمری اتفاق افتاده چرا که در آن سال امینه اقدس، مهمانی مجللی در املاک خود در نازآباد برپا کرد و میزبان ده‌ها شاهزاده قجری بوده است. امینه اقدس پس از اینکه این املاک را از ناصرالدین شاه به‌عنوان پیشکش دریافت کرد، ۴۰ هزار تومان صرف تعمیر بنا و بهبود وضعیت کشتزار‌های اطراف آن کرد که این هزینه پیشاپیش از خزانه دولت به او پرداخت شده بود.

آلمانی‌ها در نازی‌آباد

امینه اقدس، دوشنبه ۲۸ ذی الحجه ۱۳۱۱ هجری قمری درگذشت. پس از او، علی‌آباد و نازآباد در منطقه ما به دستور ناصرالدین شاه به برادرش میرزا محمد خان گروسی معروف به امین خاقان یا ملیجک اول رسید. او از کودکی مورد توجه و علاقه ناصرالدین شاه بود و املاک و مستغلات زیادی به او بخشید. تا پایان سلطنت ناصرالدین شاه، این‌آبادی همچنان نازآباد نام داشت و در زمان سلطنت احمدشاه نیز به همین اسم معروف بوده است. به همین دلیل می‌توان نتیجه گرفت که تغییر اسم نازآباد به نازی‌آباد، در دوره رضاشاه و از زمان ورود نظامیان آلمانی به این محدوده انجام شده است.

شکل‌گیری محله

ساخت‌وساز و شکل‌گیری محله نازی‌آباد در سال ۱۳۳۵ شروع و زمین‌های این محدوده تقسیم شد. خوشبختانه در آن زمان ساخت املاک به گونه‌ای انجام شده که این محله دارای خیابان‌های عریض و میدان‌های مناسب است. پیش از ساخت املاک در این محله، نازی‌آباد محل کشت تره‌بار و سبزی برای مصرف اهالی تهران بود. در ابتدای شهرسازی، بیشتر ساکنان نازی‌آباد را کارکنان دولت، کارگران و پیشه‌وران تشکیل می‌دادند و در اطراف محله بیش از ۱۰۰ کاروانسرا و آغل گاو و گوسفند وجود داشت که برای کشتار روزانه کشتارگاه ساخته شده بود. به همین خاطر این محدوده از نظر بهداشتی مشکلات زیادی داشت.

مأمن زلزله‌زدگان بویین زهرا

ساخت ساختمان سیلوی تهران که در ضلع شمالی محله نازی‌آباد قرار دارد، از سال ۱۳۱۵ شروع شد. این سیلو در زمینی به مساحت ۱۹۰ هزارمترمربع ساخته شد و برای ساخت آن ۳ سال زمان صرف شد تا اینکه مردادماه سال ۱۳۱۸ به بهره‌برداری رسید. در ابتدای دهه ۴۰ که زلزله بویین زهرا باعث آواره شدن خانوار‌های زیادی شد، بخشی از محله نازی‌آباد برای ساخت خانه برای این افراد در نظر گرفته شد. آن زمان ۹۰۰ خانه در اینجا ساخته شد که امروزه از آن‌ها به‌عنوان هزاردستگاه یاد می‌شود.

متأسفانه تعجیل در ساخت این واحد‌های مسکونی باعث شد که غیراصولی ساخته شود و پس از چندسال به اعضای گارد رژیم سابق واگذار شد. مسلم عبادی می‌گوید: «همه اعضای گارد رژیم سابق را به اینجا آوردند و از آن‌ها پرسیدند کدام ساختمان را می‌خواهید. بعد ساختمانی را که خودشان انتخاب کرده بودند را به آن‌ها دادند.» کتیبه‌ای در ساختمان هزاردستگاه وجود داشته که مربوط به تاریخ ساخت و افتتاح این ساختمان‌ها بوده است. به گفته عبادی، این لوح به‌صورت کامل در اثر یک حادثه رانندگی و برخورد یک دستگاه کامیون از بین رفت.»

ساخت نخستین فرهنگسرای تهران

هم اکنون محله نازی‌آباد متشکل از محله‌های هزاردستگاه، بازار دوم، ته خط و گلابدره است که پیش از این مملو از دکه‌های جگرکی بود. در دهه ۷۰ این دکه‌ها به دستور شهردار وقت تهران جمع‌آوری شد و اثری از آن‌ها نماند. یکی از مشخصات بارز محله نازی‌آباد، فرهنگسرای بهمن است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شد.

اینجا نخستین فرهنگسرای تهران است که فعالیت آن در اوایل سال ۱۳۷۰ شروع شد و یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و اجتماعی پایتخت بود. ساخت این مجموعه بزرگ فرهنگی منجر به کاهش فاصله طبقاتی شمال و جنوب تهران از نظر فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی شد. این فرهنگسرا در محل کشتارگاه تهران ساخته شد و نقش مهمی در افزایش سطح فرهنگی مردم داشت. امروزه هم از این مجموعه فرهنگی برای برپایی کلاس‌های مختلف هنری و ورزشی، همچنین برگزاری کنسرت‌ها و همایش‌ها استفاده می‌شود. تنها سینمای منطقه ما هم در این فرهنگسرا با نام سینما تراس چاپلین فعالیت می‌کند.

صیانت از انقلاب اسلامی

ساکنان محله نازی‌آباد برای شکل‌گیری انقلاب اسلامی تلاش زیادی کرده‌اند. مرحوم احمد کافی در این محله همراه با جوانان زیادی به سخنرانی علیه رژیم شاهنشاهی می‌پرداخت. روحانیون و افراد زیادی در این محله از جمله حجت‌الاسلام محمدباقر دشتیانه ترور شدند، اما خواست خدا زنده ماندن آن‌ها و تداوم راه شهیدان انقلاب بود. این محله کوچک‌ترین شهید انقلابی یعنی منوچهر شجاعی را تقدیم اسلام کرده که ۱۶آبان ماه سال۵۷ در ۸سالگی شربت شهادت نوشید.

سردار شهید حسن شاطری هم که فرمانده حوزه مقاومت بسیج شهید صنیع خانی در محله نازی‌آباد بود، پس از جنگ ۳۳روزه مسئول بازسازی لبنان شد و لبنانی‌ها او را با نام مستعار مهندس حسام خوش‌نویس می‌شناختند. او ۲۴ بهمن ماه سال ۱۳۹۱ به دست مزدوران رژیم صهیونیستی در لبنان به شهادت رسید. خانواده‌های شهید زیادی هم در این محله زندگی می‌کنند که می‌توان به خانواده شهیدان صنیع خانی اشاره کرد.

برادران طاهری و منصور ارضی هم از این محله رشد کرده و از مداحان معروف کشور هستند. با تمامی شواهد موجود، نازی‌آباد یکی از مؤثرترین محله‌ها در تمامی حوادث تاریخی بوده است.