سال غلبه پراگماتیسم خاورمیانه بر سیاست

فرارو- در سال ۲۰۲۲ میلادی رهبران خاورمیانه برای عکسبرداری با کسانی که زمانی دشمن سرسخت آنان بودند مقابل دوربین‌ها لبخند زدند و به دیدارهای دولتی پر زرق و برق رفتند دیدارهایی که چند سال پیش از آن غیر قابل تصور به نظر می‌رسید. این جشن از آنکارا و قاهره گرفته تا دبی و دوحه به نمایش گذاشته شد و از دیدارهای «بشار اسد» رئیس جمهور سوریه تا نشست‌های حاکمان موروثی خلیج فارس با جیب‌های پر از دلارهای نفتی بادآورده به پشتوانه حمله روسیه به اوکراین گسترش یافت.

به گزارش فرارو به نقل از میدل ایست آی، «عبدالله باعبود» کارشناس بنیاد کارنگی به «میدل ایست آی» می‌گوید: «امسال خسته شدن ناشی از مناقشاتی که به مدت یک دهه منطقه را درگیر خود کرده بود آغاز شد. این یک چرخش شگفت‌انگیز از وقایع است و البته برای منطقه‌ای که تشنه گفتگو بوده امری مثبت است».

«رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه اولین دیدار رسمی خود از امارات در ۹ سال گذشته را از ماه فوریه آغاز کرد. اردوغان در ماه آوریل سفر خود به عربستان سعودی را پیگیری کرد و بعدا میزبان «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان دشمن سابق خود در آنکارا بود.

ترکیه از بهار عربی ۲۰۱۱ میلادی زمانی که اردوغان از اخوان المسلمین، اسلام گرایان و جنبش‌های دموکراتیک که سلطنت‌های مطلقه آنان را تهدیدی علیه خود می‌دانستند حمایت کرد با کشورهای حاشیه خلیج فارس اختلاف نظر داشت. دشمنی با عربستان زمانی به اوج خود رسید که «جمال خاشقجی» در کنسولگری عربستان در استانبول به قتل رسید فرمان قتلی که گفته می‌شود شخصا به دستور ولیعهد عربستان صادر شده است.

با این وجود، تحلیلگران می‌گویند که امسال در تصمیم گیری‌های اردوغان این اقتصاد بوده که بر ایدئولوژی غلبه پیدا کرده است. بحران اقتصادی ترکیه باعث شده نرخ تورم در آن کشور به بالای ۸۰ درصد افزایش یابد. این وضعیت برای اردوغان در شرایطی ایجاد شده که او به دنبال انتخاب مجدد در انتخابات ماه ژوئن است. ریاض و ابوظبی میلیاردها دلار برای تقویت ذخایر ارز خارجی ترکیه و سرمایه‌گذاری در آن کشور متعهد شده اند.

«کن کاتزمن» مشاور ارشد گروه سوفان به «میدل ایست آی» می‌گوید: «اقتصاد یک مشکل بزرگ برای اردوغان است. او در تلاش است تا در حالی که به دنبال یک راه نجات مالی است با کشورهای حوزه خلیج فارس به روزهای خوبی بازگردد».

در طرف دیگر مناقشه مصر قرار دارد یکی دیگر از کشورهایی که از نظر مالی در محاصره قرار دارد و روابط خود با دشمنان قدیمی‌اش را از سر گرفته است. ترکیه و قطر از دولت منتخب دموکراتیک تحت رهبری «محمد مرسی» حمایت کردند که برکناری آن توسط ارتش مصر باعث به قدرت رسیدن «عبدالفتاح السیسی» رئیس جمهور مصر شده بود. روابط بین کشورها بلافاصله پس از آن رویداد در هم شکسته شد.

اردوغان به صراحت مشروعیت سیسی را زیر سوال برد در حالی که قاهره قطر را به مداخله در امور داخلی آن متهم کرد و قطر با استفاده از شبکه خبری «الجزیره» و تامین بودجه آن برای حمله رسانه‌ای علیه دولت مصر استفاده نمود. در سال ۲۰۱۷ میلادی مصر با تحریم قطر تحت رهبری عربستان سعودی به دلیل حمایت آن کشور از اخوان المسلمین و جنبش‌های اسلام گرا حمایت نمود. ریاض و متحدان‌اش دولت قطر را «تروریست» خواندند. قطر تمام این اتهامات را رد کرد.

به سال ۲۰۲۲ میلادی رسیدیم و اردوغان در جام جهانی با سیسی دست داد آن هم در شرایطی که سیسی در کنار «تمیم بن حمد آل ثانی» امیر قطر لبخند بر لب داشت.

قطر به عربستان سعودی و امارات پیوست و میلیاردها دلار برای حمایت از اقتصاد در حال فروپاشی مصر از طریق سرمایه‌گذاری و سپرده‌های بانک مرکزی تخصیص داد.

کشورهای حاشیه خلیج فارس کینه‌های قدیمی را کنار می‌گذارند و همزمان جنگ در اوکراین قیمت‌های منابع انرژی را افزایش می‌دهد و خزانه‌های آنان را با دلارهای نفتی پر می‌کند و آن کشور نفوذ خود را بر کشورهای ضعیف‌تر از نظر اقتصادی مانند مصر و ترکیه افزایش می‌دهند.

«باعبود» می‌گوید: «بزرگترین رویداد سال یعنی حمله روسیه به اوکراین از بسیاری جهات به کشورهای حوزه خلیج فارس کمک کرده است. حامیان سیسی در خلیج فارس لزوما از مدیریت او در اقتصاد راضی نیستند و حمایت مالی قطر بدان معنا نیست که دوحه با سیسی در مورد همه چیز موافق باشد. با این وجود، این هراس وجود دارد که اقتصاد مصر با پیامدهای بی‌ثبات کننده بالقوه در سراسر خاورمیانه دچار فروپاشی شود».

جام جهانی به میزبانی قطر به رهبران خاورمیانه فرصت برجسته‌ای بخشید تا تغییر رویکرد خود را در منطقه برای تمام جهان آشکار ساخته و بیان کنند. در طول این مسابقات «محمد بن سلمان» با شالی به رنگ پرچم قطر دیده شد. امیر قطر نیز متقابلا با انداختن پرچم عربستان سعودی بر شانه‌هایش به این حرکت او پاسخ داد. یک دیپلمات خلیج فارس به «میدل ایست آی» می‌گوید: «پوشیدن پرچم اقدامی نمادین بود. آن حرکت پیامی را به مخاطبان منطقه‌ای و رهبران غربی ارسال کرد، اما اقدامی بیش از صرفا یک ژست بود».

این دیپلمات می‌افزاید: «تعهدات برای عادی‌سازی روابط واقعی هستند. پیوندهای خانوادگی و قبیله‌ای خلیج فارس را به یکدیگر متصل می‌سازند و تنش‌زدایی به نفع منافع ملی آن کشور می‌باشد».

«سینزیا بیانکو» از اعضای شورای روابط خارجی اروپا به «میدل ایست آی» می‌گوید نزدیکی عربستان و قطر «کاملا واقعی» است و می‌افزاید: «این اقدام با درک متقابلی از لزوم هماهنگی ژئوپولیتیکی به عنوان یکی از منافع اصلی برای هر دو طرف صورت گرفته است».

تحلیلگران انتظار دارند که قدرت‌های منطقه‌ای به اصلاح روابط خود در سال ۲۰۲۳ ادامه دهند، اما هشدار داده‌اند که اختلافات تداوم خواهد یافت. «کاتزمن» می‌گوید: «این رهبران همگی حاکمان خلیج فارس هستند، اما دیدگاه مشابهی در مورد مسائل منطقه ندارند». او می‌افزاید: «محمد بن سلمان و محمد بن زاید زمامداران اصلی عربستان سعودی و امارات متحده عربی نسبت به اخوان المسلمین بدبین هستند با این وجود، قطر کماکان معتقد است که باید از کارت اسلام گرایان در سیاست استفاده کرد».

روابط بین قطر و بحرین کماکان ضعیف است. در همین حال، علیرغم سفر «محمد بن زاید» رئیس جمهور امارات به قطر در ماه دسامبر نزدیکی دوحه به امارات در مقایسه با آشتی آن کشور با عربستان سعودی پر از دست‌انداز بوده است.

«بیانکو» به «میدل ایست آی» می‌گوید: «در سال ۲۰۲۲ میلادی قطر در وهله نخست بر میزبانی جام جهانی متمرکز بود، اما آنان به آرامی از نظر ژئوپولیتیکی فعال‌تر خواهند شد و از شدت فعالیت در طول زمان برگزاری مسابقات جام جهانی برای جلوگیری از ایجاد هرگونه بی‌ثباتی کاسته بودند». بیانکو معتقد است که با فعال‌تر شدن قطر در مناطقی مانند شاخ آفریقا منافع دو کشور با یکدیگر تلاقی خواهد کرد و فضایی برای همکاری با عربستان سعودی وجود خواهد داشت. با این وجود، او نقاط اشتعال بالقوه‌ای در روابط بین قطر و امارات بر سر ترکیه می‌بیند جایی که هر دو کشور به دنبال سرمایه گذاری‌های مقرون به صرفه و افزایش نفوذ در افغانستان هستند. در ماه سپتامبر، امارات متحده عربی قراردادی را برای اداره فرودگاه کابل منعقد کرد که قطر و ترکیه به آن چشم دوخته بودند.

سوریه هم چنان یک نقطه اختلاف بین قدرت‌های منطقه‌ای است. اردوغان به طور ناموفق به «بشار اسد» رئیس جمهور سوریه پیشنهاداتی را ارائه کرده است. امارات متحده عربی در ماه مارس از رئیس جمهور سوریه برای نخستین دیدارش از یک کشور عربی پس از آغاز جنگ سوریه استقبال کرد.

با این وجود، قطر و عربستان سعودی برای بازگرداندن دمشق به جمع اعراب مردد هستند. «کاتزمن» می‌گوید: «سوریه تنها یکی از شکاف‌هایی است که منطقه باید با آن مقابله کند. زیرا حماس به آزار همسایگان خلیج فارس مانند امارات ادامه می‌دهد».

اسرائیل از گرم شدن روابط میان کشورهای منطقه دور نمانده است. اردوغان از این موضوع استقبال کرده و روابط خود را با کشورهای امضا کننده توافق ابراهیم تقویت کرده و با امضای یک قرارداد تجارت آزاد تاریخی با امارات متحده عربی و افزایش صادرات تسلیحات مبادرت ورزیده است.

مقام‌های نظامی اسرائیل حتی به قطر اعزام شده‌اند که علیرغم‌عدم وجود روابط رسمی بین آن دو کشور از پروازهای اسرائیل برای جام جهانی استقبال کردند.کشورهای حاشیه خلیج فارس هم چنین در مورد چگونگی مدیریت روابط با دشمن اصلی اسرائیل یعنی ایران با یکدیگر اختلاف نظر دارند.

قطر که بزرگترین میدان گاز طبیعی جهان را با ایران به طور مشترک در اختیار دارد طرفدار تعامل نزدیک‌تر است و از اوایل سال جاری میزبان مذاکرات برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ بود.

در حالی که امارات و عربستان سعودی با این توافق مخالف بودند اخیرا اقداماتی را برای ایران انجام داده اند. امارات در ماه آگوست سفیر خود را در ایران مجددا منصوب کرد. این تصمیم پس از آن اتخاذ شد که موشک‌ها و پهپادهایی توسط شورشیان انصارالله وابسته به ایران در یمن به سوی دبی و ابوظبی شلیک شده و به پرواز درآمدند و زنگ خطر را در میان رهبران اماراتی درباره تعهد واشنگتن به تامین امنیت آنان به صدا در آورد.

کاتزمن می‌گوید: «تلاش عربستان سعودی و امارات برای تعامل با ایران بدان خاطر است که آنان نمی‌دانند در صورتی که مورد حمله واقع شوند امریکا چه خواهد کرد».

با این وجود، با گسترش تنش در ایران به دلیل اعتراضات رخ داده روابط دولت‌های خلیج فارس در راستای تعامل با ایران سردتر شده است. مقام‌های عراقی روز دوشنبه اعلام کردند که مذاکرات بین عربستان سعودی و ایران در بغداد که شامل گفتگوها بر سر جنگ یمن بود به دلیل وضعیت داخلی ایران متوقف شده است.

«باعبود» می‌گوید: «با نگاهی به سال ۲۰۲۳ در صورت ادامه اعتراضات در ایران سرعت گفتگو با عربستان سعودی کُند خواهد شد». با این وجود، تحلیلگران انتظار دارند روند عمومی گرم‌تر شدن روابط میان قدرت‌های خلیج فارس و ترکیه ادامه یابد.

«باعبود» می‌گوید: «رهبران پس از بهار عربی با این تصور که به چیزی دست خواهند یافت وارد درگیری با یکدیگر شدند، اما پس از تلاش و هزینه فراوان به دستاورد زیادی دست نیافتند. هنوز نقاط اصطکاک وجود دارند، اما نزدیک شدن کشورهای منطقه به یکدیگر در حال افزایش است و این روند در سال ۲۰۲۳ نیز ادامه خواهد یافت».