تقویت نگرش اجتماعی در شعاع فولادشهر

محمد ملکوتی؛ فولادشهر، اولین و متفاوت‏‌ترین شهر جدید ایران است که جنبه‌‏های مختلف آن مستعد مطالعه است. این نکته بیشتر به خاطر طرح جامع شهری آن، که کم وبیش در طول ۵ دهۀ اخیر تداوم داشته و معماری مدرن محله ‏های اولیه است. دیدگاه‌‏های مختلفی نیز از دلایل احداث شهر مطرح هست و تغییرات متعدد مراحل توسعۀ شهر در کنار دلایل احداث آن قابل تأمل است.

با این وجود، صرفاً نمی‏ توان مناسبات فولادشهر را با عناوینی، چون شهری «خوابگاهی-سازمانی»، «اقماری» و حتی «شهر جدید» با چشم‏انداز‌های معمول شرکت‏های عمران -در ۳ دهۀ اخیر- نگریست.

اما در این میان، چند گزارۀ قابل قبول می‏توان برای آن در نظر گرفت: اگر چه فولادشهر در ابتدا برای اسکان فوری کارکنان و کارگران کارخانۀ ذوب‏آهن -که از ۱۳۴۶ در دشت طبس، واقع در جنوب فولادشهر و شمال زرین‏شهر و چمگردانِ لنجان آغاز به کار کرد- احداث گردید، اما همۀ دیدگاه‏ها و برنامه‏ها تنها دائر بر این نبود که بخواهند مشکل تجمیع و اسکان خانواده‏های کارشناسان و کارگران ذوب‏آهن را رفع کنند، به نظر و بنا بر شواهد، طرح اولیۀ شهر بسیار بلندپروازانه و آرمان‏ گرایانه بود؛ طرح جامع شهر و معماری آن هویتی مستقل برای فولادشهر مدنظر داشت؛ همچنین برنامه‏ ها و اقدامات کم نظیر و تجربه نشده ‏ای برای معماری، شهرسازی و حیات فرهنگی-اجتماعی شهری در ایران، ایده‌پردازی شده بود و بسیاری از آن موارد نیز در مراحل اجرایی قرار گرفته بود...، اما در این سال‏‌ها، بنا بر دلایل مختلف و تغییر سیاست‏گذاری‌‏ها در حوزۀ مسکن و شهرسازی مسیر رشد و توسعۀ فولادشهر نیز دچار تغییرات بسیاری شد.

در فولادشهر تا اواسط دهۀ ۱۳۸۰ تعداد ۱۸۴۰۰ واحد مسکونی احداث شده که به نسبت، واحد‌های متنوعی در آن ساخته شده بود، که در این زمان، میزبان طرح بزرگ مسکن مهر شد. پس از آن، حدود ۳۰۷۰۷ واحد مسکن مهر در برزن‏‌های سوم، پنجم و ششم طرح جامع فولادشهر، به شکل بلوک‌‏های مسکونی در دست ساخت قرار گرفت که تاکنون حدود ۲۳۷۶۴ واحد مسکونی آماده و تحویل داده شده است.

از اوایل دهۀ ۱۳۹۰ به تدریج متقاضیان واحد‌های مسکونی در این محل‏‌ها ساکن شدند. از این رو، در سال‌‏های اخیر نگرش شرکت عمران بر محور مسائل اجتماعی متمرکز شد؛ چرا که به نظر می‏‌رسید در توسعۀ فیزیکی شهر جنبه‌‏های اجتماعی-فرهنگی تقویت نشده و یا این جنبه‏‌ها نسبت به افزایش کمی ساختمان‏‌سازی نادیده گرفته شده بود. با این وجود، شرکت عمران در راستای افزایش کیفی و کمی زیرساخت‌‏ها و روساخت‌‏ها در مسکن مهر و محله‏‌های جدید فعالیت بسیاری انجام داده، برای نمونه، طبق آمار منتشر شده، در تاسیسات زیربنایی، در هشت سال اخیر ۳۰۰ هزار مترمربع آسفالت معابر اصلی و فرعی، ۲۹۰ هزار متر (طول) جوی و جدول و یک باب پمپاژخانه اجرا شده است.

از اواسط سال‏ ۱۳۹۶، با توجه به استقرار جمعیت در مسکن مهر، این برزن‌‏ها به عنوان ناحیه ۲ شهر، صاحب شهرداری ناحیه‌‏ای شدند (برزن‏های A و B و C به عنوان ناحیه ۱ قلمداد شده‏اند)، اما هنوز برای مدیریت شهری ناحیۀ ۲ ساختمان مناسبی ساخته نشده و به طور موقت یک مکان کوچکی به مدیریت شهری اختصاص یافته است.

دربارۀ مسکن مهر فولادشهر، بسیاری بر این باور بودند که احداث این میزان مسکن یعنی بیش از ۳۰۰۰۰ واحد در یک بازۀ زمانی به نسبت محدود، و به شکل تک‏بافت و بلوک‏‌های مسکونی در محله‌‏های دو برزن E و F مسائل و معضلات شهری و اجتماعی-فرهنگی بسیاری را با خود به همراه خواهد آورد؛ به واقع، این استدلال از این مسئله ناشی می‏‌شود که توسعه و رشد کمی فولادشهر پیش از این پروژه، به تدریج پیش می‏‌رفت و محله‌‏های برزن‏های B و C به مرور (یعنی در طول سه دهه) در کنار محله‏‌های قدیمی در دست آماده‌‏سازی و بهره‌‏برداری بودند، همچنین، جمعیت مهاجر محدود و نسل دوم فولادشهری‌‏ها در یک روال طبیعی و قابل مدیریت در محله‌‏ها ساکن می‏‌شدند.

دیگر این‏که، جامعۀ هدف و متقاضی مسکن مهر بیشتر، قشر کم‏ درآمد و یا جوانان بودند که عمدتاً توان بالای اقتصادی ندارند از این رو، چنین استدلال می‏شد که مسکن مهر کانون یک طبقۀ اقتصادی ضعیف می‏شد و شاید تجمیع یک طبقۀ اقتصادی کم درآمد در محله‌‏های غربی شهر گون‌ه‏ای از «حاشیه‏‌نشینی» با مسائل مبتلابه‌‏اش را ایجاد می‌کند.

با این وجود، اکنون جمعیت قابل توجهی در مسکن مهر ساکن شده؛ ‏ زندگی و جنب و جوش در کوی و برزن آن جاری است، در بازارهایش کسب و کار و رونق دیده می‏‌شود. در عین حال، بسیاری از ناظران ویژگی‌‏هایِ مثبتی نیز از این شهرک برمی‏‌شمارند، یکی از این موارد موقعیت جغرافیایی آن است: فاصلۀ برزن‏های مسکن مهر فولادشهر تا محله‏‌های قدیمی شهر یک برزن ساخته نشده است (یعنی برزن ‏D که اکنون در حال آماده سازی است)، همچنین، مسکن مهر حدود ۳۰ کیلومتر با کلان‏شهر اصفهان، حدود ۱۱ کیلومتر با نجف‏آباد و ۹۵ کیلومتر با مرکز استان چهار محال و بختیاری فاصله دارد.

آزاد راه کنار گذر غرب اصفهان (خلیج فارس) که از گردنۀ گاوپیسه وارد محدودۀ فولادشهر شده از جنوب محله‏‌های مسکن مهر می‏‌گذرد، این موارد مزیتی برای دسترسی مطلوب برزن‏‌ها محسوب می‏‏‌شود. به واقع، اگر جمعیت مهاجر در شهرستان‏‌های جنوب غرب اصفهان به دنبال مسکن نوساز و ارزان قیمت و با موقعیت مناسب باشند، مسکن مهر فولادشهر یکی از بهترین گزینه‏‌ها است.

بافت جمعیتی و میزان جمعیت در مسکن مهر دقیقاً مشخص نیست و به مطالعه و سرشماری جدیدی نیاز است، اما به نظر، مسکن مهر یکی از نقاط هدف مهاجرین از استان‏های چهارمحال و بختیاری و خوزستان است در سال‏های گذشته نیز برخی از خانوار‌های حادثه‏ دیده سیل نیز به مسکن مهر آمدند و گویا سکونت موقت‏شان، دائمی شده است.

در مطالعات اجتماعی-فرهنگی شهری، پدیدۀ شهر قائم به جنبه‏‌های کالبدی آن نیست. این انسان‌‏ها و گروه‏‌های اجتماعی هستند که با فضا‌های شهری در تعامل‏اند با آن ارتباط برقرار می‌‏کنند یا بالعکس.

علایق، منافع و دل مشغولی‏‌های خود را در آن می‏‌سازند و یا جستجو می‌کنند. از این رو شرکت عمران فولادشهر به جنبه‏‌های روبنایی مسکن مهر نیز حساسیت بیشتری نشان داده اگر چه همچنان چهرۀ برزن‏‌ها و محله‌‏ها در برخی نقاط و گذر‌ها خوشایند نیست. اما در این سال‏ها (از سال ۱۴۰۰ -۱۳۹۲) شرکت عمران در راستای برنامه برای توسعۀ زیرساخت‌‏ها و روساخت‌‏ها، ۱۱ باب فضای آموزشی، ۱۵ باب فضای مذهبی شامل مسجد و حسینه‏‌ها (که تعدادی از آن‏ها در فولادشهر احداث شده)، ۲ باب واحد درمانی، ۵ باب اداری و انتظامی ساخته که در دست بهره‌‏برداری است. دیگر این‏که ۳۲۳۴۰۰ متر مربع فضای سبز، ۲۱۴۷ مترمربع فضای فرهنگی و ۳۵۰۰ متر مربع خدمات شهری ایجاد کرده است.

در بازدید میدانی به همراه کارشناس امور اجتماعی شرکت عمران از مسکن مهر شاهد فعالیت‏‌هایی در موارد گفته شده بودیم؛ یک باب مرکز بهداشت (خدمات جامع سلامت) در مراحل پایانی و فرهنگ‌سرای قرآنی مسکن مهر هم در مرحلۀ نازک‌‏کاری بود. احداث دو یادمان شهدای گمنام نیز از نکات قابل توجهی فرهنگی-ملی بود که مشاهده کردیم.

با این وجود مسائل بسیاری می‌‏بایست لحاظ گردد تا زیست شهری برزن‏‌های پنجم و ششم فولادشهر پویاتر گردد. پویایی فرهنگی- اجتماعی مسکن مهر نیازمند هم‏‌افزایی تعداد زیادی از ارگان‏‌های دولتی و نهاد‌های مردمی -و حتی با مشارکت ساکنین- است. برنامه‏‌ریزی فرهنگی-اجتماعی برای ایجاد حس تعلق خاطر ساکنین به شهر، تقویت همبستگی اجتماعی و ارتقای کیفیت زندگی در این محله‌‏ها از نکات بسیار مهم است که می‏بایست در کنار فعالیت‏های سخت‌‏افزارانه در مسکن مهر پیگیری گردد؛ اهمیت این مسئله به این خاطر است که ما در یک بازۀ زمانی ده ساله، که زمان محدودی در شکل‏‌گیری سکونت‏گاه شهری قلمداد می‏‌گردد با انباشتی از مسائل گوناگون انسانی، اجتماعی، اقتصادی و شهری مواجه هستیم.

از این رو در این نوشتار چند پیشنهاد را می‏‌توان در راستای ارتقای اجتماعی-فرهنگی مسکن مهر و کیفیت فضا‌های عمومی طرح کرد؛ اگر چه همچنان به موازات این موارد اهمیت وجود سایر امکانات و روساخت‌‏های شهری در مسکن مهر را کم نمی‏‌دانیم، از جملۀ این موارد، ایجاد یک پارک‏سوار برای بهبود حمل و نقل عمومی است؛ احداث آرامستان برای ریشه‏ دواندن انسان‏‌ها در خاک؛ و نیز بازنگری در احداث اماکن فرهنگی، ورزشی و آموزشی: این موضوع بدین خاطر طرح شده است که شرکت عمران و یا حتی برخی شرکت‏‌های خصوصی طبق برنامه‏‌های توسعه شرکت عمران اقدام به احداث زمین ورزشی و فرهنگ‎سرا می‏‌نمایند، اما با توجه به شرایط مسکن مهر و بافت جمعیتی آن بهتر است مطالعات بیشتری در این زمینه گردد چه از حیث مکان‏گزینی و چه از نظر ایده‌‏های جدید برای ساختمان‏های فرهنگی- آموزشی. به عنوان مثال بهتر بود برای فرهنگسرایی که در حال اتمام است یک سالن نمایش مدرن (بلک باکس) یا یک سالن سینمای کوچک طراحی و اجرا می‏شد. طراحی و اجرای این گونه ایده‏‌ها آثار فرهنگی-اجتماعی قابل ملاحظه‌‏ای در میان ساکنین خواهد داشت.

تمامی ساختمان‏‌های مسکن مهر، مجتمع‏های مسکونی چهار طبقه تا هفت طبقه هستند و متأسفانه در طراحی اولیه تنوع در ساختمان‏‌ها و فضای کالبدی محلات لحاظ نشده، اگر چه طیف‏‌های متنوعی از مجتمع‏های مسکونی را شاهد بودیم، اما فراموش نکنیم که ما با یک پدیدۀ شهری و انسانی مواجه هستیم...

به واقع اگر در کنار مجتمع‌‏های مسکونی، الگوی شهرسازی سنتی «ایرانی-اسلامی» نیز در برخی محله‌‏ها اجرا می‏شد، الگویی که بسیاری از ساکنین پیش از این، تجربه سکونت و زندگی در آن داشتند- کیفیت زندگی فردی و اجتماعی در این سکونت‏گاه افزایش می‌‏یافت. مسکن مهر فولادشهر بزرگترین پروژۀ مسکن مهر است که در مرکز ایران و نزدیک چند استان و شهرستان مهاجر فرست طراحی و ساخته شده، بنابراین اکنون می‏‌توان گفت که این سکونت‏گاه کانون پذیرش جمعیت قابل ملاحظه‌‏ای خواهد شد، از این رو، باید به نیاز‌های روانی و تجربۀ زیستۀ ساکنین و حتی «متولدین مسکن مهر» اهمیت داد و این موارد را با برنامه‌‏ها و ایده‌‏های با کیفیتی هدایت کرد.

سرانجام این که، شاید بد نباشد عنوان مناسب‏‌تری برای این دو برزن انتخاب نمود؛ شاید «مسکن مهر» بیانگر پیش‏فرض‌‏هایی است که ساکنین احساس خوبی از این بابت نداشته باشد، اگرچه فضای کالبدی مسکن مهر در حال حاضر نوساز و مدرن است، اما این موارد، اهمیت پایش فرهنگی-اجتماعی در این محله‏‌ها را کم نمی‏‌کند، نکتۀ دیگر این‏که بایستی ارتباط و همبستگی بیشتری در راستای هویت مستقل فولادشهر میان مسکن مهر و محله‏‌های اولیه ایجاد کرد؛ افق جمعیتی این ناحیه و شهر باید نسبتی قابل دفاع با اقتصاد شهری و وضعیت نرخ بیکاری داشته باشد و گاهی فرصت‏‌های پیش روی توسعه شهر با عواطف انسانی گره بخورد. این موارد با همگام نمودن نگرش‏‌های فرهنگی-اجتماعی با شهرسازی و توسعه شهر امکان‏‌پذیر است.