جنگ نفتی عربستان برای مقابله با ایران؟

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه در گفت‌وگوی تازه منتشر‌شده خود با سعید لیلاز، به نکته نفتی کمتر دیده شده‌ای اشاره می‌کند که با بررسی آن می‌توان دید روشن تری نسبت به استراتژی عربستان در سال ۲۰۱۴ داشت. در این برهه قرائت رسمی این بود که افزایش تولید نفت اوپک به رهبری این کشور و جلوگیری ریاض از کاهش تولید این سازمان اعلام رسمی جنگ با نفت شیل آمریکا بود که جزو تازه‌وارد‌های بازار به حساب می‌آمد و در سال‌های گذشته اش به تولیدکنندگان اوپک فشار زیادی وارد آورده بود. در واقع، گفته می‌شد که عربستان قصد داشت با کاهش قیمت نفت، تولیدکنندگان نفت شیل را که هزینه بسیار بالاتری برای تولید داشتند، از بازار خارج کند.

همان زمان هم زمزمه‌ها و تحلیل‌هایی وجود داشت که این استراتژی برای مقابله با ایران بوده و شیل بهانه است. حالا پس از چند سال مشخص شده که عربستان در جریان مذاکرات ایران با قدرت‌های جهانی مداخله و کارشکنی کرده بود. ظریف در فایل صوتی منتشر‌شده می‌گوید در نوامبر سال ۲۰۱۴ یا آذر ۱۳۹۳ سعود الفیصل، وزیر خارجه وقت عربستان با دیدار با جان کری آمریکایی در فرودگاه وین باعث بر هم خوردن تفاهم طرف‌های درگیر شده بود.

ظریف در این مصاحبه می‌گوید معتقد است طرف عربستانی به آمریکا «قول داده قیمت نفت را به شدت کاهش دهند تا ایران مجبور شود توافق بهتری از نظر آن‌ها انجام شود و آنجا مذاکره متوقف شد.» در اواخر همین ماه یعنی نوامبر ۲۰۱۴ جلسه اوپک با رای به تمدید تولید بدون اقدام به کاهش آن به پایان رسید که تا حدودی گفته ظریف را تایید می‌کند. با این حال، سوال اینجاست که آیا دولت آمریکا در آن زمان علیه صنعت نفت خودش گام برداشته است؟ در صورتی که می‌دانیم این کشور با قیمت نفت متعادل که هم صنعت شیل آن را به خطر نیندازد و هم قیمت سوخت برای مصرف کنندگان بالا نرود، موافقت بیشتری دارد.

ظریف درباره مداخله عربستان چه گفت؟

برای بررسی این موضوع ابتدا به بخشی از سخنان وزیر امور خارجه کشورمان در گفتگو با سعید لیلاز می‌پردازیم که او درباره نقش عربستان در بر هم خوردن موقتی مذاکرات صحبت می‌کند. بر اساس فایل منتشر شده این مصاحبه، ظریف به تاریخ نوامبر ۲۰۱۴ یعنی آذر ۱۳۹۳ و جریان مذاکرات برجامی اشاره می‌کند. او می‌گوید: «در سال ۹۳ من، آقای کری و اشتاین مایر ساعت ۱۰ صبح به توافق رسیدیم که چارچوب توافق را اعلام کنیم همان چیزی که در لوزان ۵ ماه بعد اعلام شد.

آقای کری رفت فرودگاه وین. سعود الفیصل از پاریس به وین آمد و آنجا در هواپیما با هم ملاقات کردند. یکی از شاهزاده‌ها هم رفت واشنگتن با آقای اوباما ملاقات کرد. من و اشتاین مایر هم که الان رئیس جمهور آلمان شده است صحبت کردیم که امروز بعد از ظهر توافق را مکتوب کنیم یا شفاهی. کاری که سال بعد شروع کردیم قرار بود آذر ماه سال قبل انجام شود.

چارچوب ما هم این بود که ۹ هزار سانتریفیوژ داشته باشیم که جریانش را عوض کنیم که بعدا ۶ هزار سانتریفیوژ شد. من و اشتاین‌مایر توافق کردیم که وقت نمی‌کنیم بنویسیم شفاهی بگوییم، اما کری از فرودگاه برگشت و گفت: توافق نداریم.» ظریف سپس اظهار می‌کند: «عربستان اخلال کرد و موجب به هم خوردن توافق شد. برداشت من این است که به کری و اوباما قول دادند قیمت نفت را به شدت کاهش دهند تا ایران مجبور شود توافق بهتری از نظر آن‌ها انجام شود و آنجا مذاکره متوقف شد.»

این بخش از سخنان وزیر خارجه با توجه به اختلافات و رقابت ایران و عربستان و متحد بودن ریاض و واشنگتن قابل درک است. در واقع، عربستان قصد داشته با اهرم نفت بر ایران فشار بیاورد، اما برای آنکه موضوع اندکی روشن‌تر شود باید به اقدامات عملی این کشور در بازار نفت و سازمان کشور‌های صادرکننده نفت (اوپک) پرداخت چراکه متغیر قدرتمند دیگری در این معادله وجود دارد و آن جنگ نفتی عربستان با شیل آمریکا است.

عربستان در میدان بازار نفت چه اقدامی کرد؟

در سال ۲۰۱۴ قیمت نفت با توجه به ورود تولیدات شیل آمریکا به شدت در حال کاهش بود و به پایین‌ترین قیمت ۴ ساله رسیده بود؛ البته با قیمت ۷۲ دلار بر بشکه که برای آن زمان سطح بالایی محسوب نمی‌شد. در این شرایط، عربستان هم تولید خود را افزایش داد و سقف ۳۰ میلیون بشکه در روز اوپک را نگه داشت. در اواخر نوامبر این سال جلسه اوپکی‌های برای بررسی و مدیریت بازار نفت برگزار شد که امید می‌رفت با کاهش عرضه موجب بالا رفتن قیمت نفت شوند. این خواسته بسیاری از اعضای این سازمان از جمله ایران تحت‌تحریم بود چراکه قیمت به نسبت پایین از نظر اقتصادی فشار زیادی وارد می‌کرد. اما با اتمام این جلسه تصمیم اوپکی‌ها چیز دیگری از آب درآمد. در واقع، پایان این جلسه با بی‌تغییر ماندن سقف تولید همراه بود که به معنای ضمنی جنگ نفتی با شیل برای سهم بازار بود.

به گزارش خبرگزاری رویترز، علی النعیمی، وزیر نفت آن زمان عربستان به همتایانش در اوپک حین جلسه گفته بود آن‌ها باید با شکوفایی نفت شیل آمریکا مبارزه کنند و در مقابل تمایل آنان برای کاهش تولید که می‌توانست به افزایش قیمت‌ها منجر شود، ایستاده بود. گفته می‌شود ونزوئلا و الجزایر هم مانند ایران درخواست کاهش تولید نفت را داشتند، اما موفق نشدند نظر جمعی را به این سو هدایت کنند. پس از این جلسه، عبدالله البدری دبیرکل وقت اوپک به نحوی تایید کرد اوپک وارد یک جنگ برای سهم بازار شده بود.

از او سوال شد آیا این سازمان پاسخی به تولید فزاینده نفت آمریکا دارد و او گفت: «ما پاسخ دادیم. ما سطح تولیدمان را حفظ می‌کنیم.» اوپک در حالی حاضر به کاستن سقف تولیدش نشد که خود این سازمان پیش‌بینی کرده بود تقاضا برای نفت اعضای اوپک در نیمه اول سال ۲۰۱۵ دست کم یک میلیون بشکه در روز کمتر از سقف ۳۰ میلیون بشکه‌ای مصوب باشد. تحلیل کارشناسان نفت در آن زمان هم از آغاز جنگ نفتی با شیل حکایت دارد و نه اقدام عربستان برای مقابله سیاسی-اقتصادی با ایران.

نتیجه جنگ ریاض

اما اگر فرض کنیم عربستان رشد تولید نفت را به هر دو دلیل یعنی مبارزه با ظهور نفت شیل و همینطور کارشکنی در مذاکرات برجامی انجام داده بود، باید گفت این کشور در هر دو جنگ شکست خورد. این کشور با کاهش شدید قیمت نفت و رسیدن آن به حدود ۳۰ دلار بر بشکه در سال ۲۰۱۶ نهایتا تصمیم گرفت از روسیه برای مدیریت بازار کمک گیرد و توافقی شکل داد که به واسطه آن تولید اوپک و روسیه کاهش پیدا می‌کرد.

بعد‌ها این ائتلاف به «اوپک پلاس» مشهور شد. در مورد ایران هم تلاش عربستان کار به جایی نبرد و تهران با ۱+۵ در سال ۲۰۱۵ به توافق برجام دست یافت و تحریم‌های ایران برای مدتی برداشته شد تا آنکه رئیس جمهور بعدی آمریکا، دونالد ترامپ رای به خروج از این توافق بین‌المللی و بازگرداندن تحریم‌ها داد.

اما نکته‌ای که دراین‌باره اهمیت دارد اینکه چطور آمریکا حاضر شده علیه صنعت نفت خود با عربستان همکاری کند؟ این در حالی است که صنعت شیل این کشور از اقدامات اوپک ضربه بزرگی دید؛ هرچند جان سالم به در برد. در واقع تناقضی که در اینجا وجود دارد به سادگی قابل حل شدن نیست و تحلیل ظریف از مکالمه سعود الفیصل و جان کری در فرودگاه وین را تضعیف می‌کند.