چرا گنبد حسینیه ارشاد ترک برداشت؟

 «برای ساخت بناهای تاریخی تهران از مصالحی استفاده کرده‌ایم که شاید با نوع اقلیم این منطقه سازگار نبوده‌اند.» نکته‌ای که به نظر می‌رسد اگر در دیگر شهرهای کشور هم موردتوجه بوده اما برای ساخت بناهای تهران در گذشته توجهی به آن نشده است!

به گزارش ایسنا، گنبد فیروزه‌ای «حسینیه ارشاد» مدتی است ترک برداشته؛ از بی‌توجهی و نبود متولیانی که در طول سال‌های گذشته یا فرصت توجه به این بنای تاریخی را نداشته‌اند، یا اصلا حواس‌شان به آن نبوده است. توجهی که این روزها به نظر می‌رسد درصد کمی از بناهای تاریخی تهران با آن روبه‌رو هستند!

رضا موسوی کارشناس میراث فرهنگی در این زمینه به خبرنگار ایسنا گفت: مصالح ساخت بنا در معماری شهرهای مختلف با توجه به اقلیم آن شهرها تفاوت‌های فاحشی دارد که دقیقا توسط معماران دوره‌های مختلف دیده شده است.

وی با تاکید برنداشتن تناسب مصالح مورد استفاده در معماری معاصر شهر تهران با وضعیت اقلیمی و آب‌وهوایی این شهر در حال حاضر افزود: به طور مثال مواد و مصالح معماری ابنیه‎‌ی یزد با مصالح مورد استفاده در بناهای شهری مانند اصفهان بسیار متفاوت است‌. برای ساخت مسجدی در یزد معمولا از مصالح بومی آنجا استفاده می‌شود. در واقع اصل این است که مصالح و تزئینات در هر شهر با معماری بومی منطقه سازگار باشد.

او ادامه داد: این در حالی است که در تهران برای ساخت بناهای تاریخی از مصالحی استفاده کرده‌ایم که شاید به نوعی با اقلیم این منطقه سازگار نبوده‌اند، گرچه به جرات می‌توان گفت که اقلیم شهر تهران در پنجاه سال گذشته بسیار تغییر یافته است.

موسوی با بیان این نکته که در زمان ساخت بناها در گذشته شاید سازندگان آن به آلودگی تهران از نظر صوتی‌، آب‌وهوایی و زیست محیطی توجه نداشته‌اند، اظهار کرد: شاید آن‌ها هرگز تصورش را هم نمی‌کردند که منطقه‌ی «قلهک» و «چالهرز» آن زمان در تهران، به آلوده‌ترین نقطه شهر تهران از نظر آلاینده‌های هوا تبدیل شود.

درساخت بناهای تهران؛ به اقلیم این شهر توجه نمی‌شود!
او انجام کاشی‌کاری روی گنبدهای تاریخی و نیز بدنه‌های کاشی‌کاری شده ابنیه‌ی قدیمی تهران را دارای یک طول عمر مشخص دانست و افزود: این طول عمر با توجه به مواد و مصالح استفاده شده در بناهای تاریخی تهران و نیز نوع اقلیم مخصوص این شهر و همچنین آلاینده‌های زیست محیطی بسیار متغییر است که این تغییرات به خصوص در معماری سنتی به مراتب پرنوسان‌تر است.

این کارشناس آثار تاریخی شهر تهران تاکید کرد: کاشی‌کاری یا آجرکاری‌های خشتی و تزییناتی از این دست در بناهای تاریخی تهران، خاستگاه‌های منطقه‌ای متفاوتی دارند و الزاما در مناطق دیگر با تنوع آب وهوایی مختلف پاسخگو نیستند.

وی اضافه کرد: حال تصور کنید این مصالح متفاوت از مناطق بومی مختلف، ناگهان در تهران ظهور پیدا می‌کند و بدون مطالعات فنی ابنیه‌ای با معماری خاص و با همین مصالح نسنجیده ساخته می‌شود، به همین دلیل عمر مصالح به کار رفته در بناهای تاریخی تهران کمتر می‌شود. در واقع این یکی از دلایلی است که فرسودگی بناهای تاریخی تهران را چند برابر بیشتر از شهرهای دیگر می‌کند.

او مطالعه نداشتن در این‌گونه طراحی‌ها و ساخت‌وسازها را دارای ریشه‌های قدیمی‌تری دانست و افزود: به طور مثال ما در کاشت درختان چنار خیابان ولیعصر (عج) نیز با توجه به بی‌آب بودن شهر تهران و آب‌خور بودن این نوع درخت دچار همین سردرگمی شده‌ایم.

موسوی با تاکید بر اینکه تزئیینات وابسته به معماری در بناهای تاریخی تهران شکلی برون‌گرایانه دارند، گفت: کاشیکاری در گنبد و نیز در فضاهای باز، باعث وازدگی زودتر مصالح در بنا می‌شود، اگر خاتم‌کاری و آیینه‌کاری در فضای بیرونی شکل بگیرد، زودتر صدمه می‌بینند. باران‌های اسیدی در تهران به شدت روی تزئینات بناها آسیب وارد کرده و آنها را با سرعت بیشتری تخریب می‌کنند؛ همه‌ی این موارد با توجه به عوامل زیست‌محیطی بر سرعت تخریب می‌افزایند.

وی معماری سنتی را در بناهای تاریخی نماد گرا دانست و تاکید کرد: برای هرچیز یک نماد وجود دارد تعریف ما از یک مدرسه‌، مسجد‌ و حتی خانه‌ی مسکونی همگی برمبنای نمادها و المان‌های بصری و کاربردی در اثر است. این در حالی است که حرکت‌های آوانگارد در کشور ما که توسط برخی افراد بسیار تعریف نشده و نسنجیده است، باعث تخریب این نمادها و در نهایت هویت‌های اصیل و میراث فرهنگی کشور است.

معماری کنونی تهران؛ محکوم به فناست
وی معماری موجود در تهران را با رویه‌ی موجود محکوم به فنا دانست و ادامه داد: برخلاف گذشته که وقتی با احترام به معماری، همه‌ی توجه‌مان در خیابان معطوف به ابنیه‌ ساخته شده، بود امروز متاسفانه مجبوریم در شهر با سرافکندگی حرکت کنیم، چون هر زمان که سر خود را بالا می‌آوریم با نمایی زشت از یک ساختمان بی‌هویت روبرو می‌شویم که نه مفهوم، نه فرم و نه رابطه‌ای با معماری باشکوه گذشته و حتی ساخت و سازهای سال‌های نه چندان دور دارند.

او با اشاره به وجود اختلاف دمای زیاد تهران بین فصول مختلف و حتی اختلاف گاهی بسیار زیاد بین شب و روز اظهار کرد: استفاده از مصالح و ملاتی موجود در اقلیم‌های کاملا متفاوت با تهران در پایتخت، یک اقدام ناکارآمد و غیرعاقلانه است‌، اما باز هم همان کار را می‌کنیم. این یک ایراد در ساخت بناهای ماندگار شهری است.

برای ساخت بناهای تهران؛ استادکار اصفهانی می‌آورند!
وی مسجد باشگاه پیام در منطقه‌ی سیدخندان تهران را یک نمونه‌ی قابل ذکر در استفاده از فرم‌، طرح،‌ تناسبات و مصالح خوب و مناسب و سازگار با اقلیم شهر تهران دانست و تاکید کرد: باید توجه کنیم که اگر برای ساخت مسجدی در تهران استادکار اصفهانی را به تهران می‌آوریم، او نیز همان کار و همان مصالح اقلیم اصفهان را برای ساخت در تهران مورد استفاده قرار می‌دهد، کاری که دقیقا از سلیقه و درک ناچیز ما نشات می‌گیرد.

این کارشناس آثار تاریخی شهر تهران در پاسخ به راهکار مقابله با فرسایش محیطی در تهران نیز گفت: شاید امروزه با استفاده از سیستم‌های نانو تکنولوژی و علوم رفتارشناسانه‌ی مواد بتوانیم تاثیرات محیطی در یک بنا را کم و سال‌های عمر مفید این سرمایه‌های ملی رابالا ببریم. به هر حال راه پیشرفت، راه علم و هنر است.

آلودگی‌ها روی گنبد حسینیه ارشاد تاثیر گذارند
وی درباره‌ی ترک ایجاد شده روی کاشی‌های گنبد «حسینیه ارشاد» که دوم بهمن ماه 1382 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، نیز اظهار کرد: ملاتی را که با آن کاشی‌های گنبدی مانند «حسینیه ارشاد» را چسبانده‌اند، به شدت تحت تاثیر باران‌های اسیدی شهر متزلزل می‌شود و آلودگی صوتی بسیار زیاد این منطقه از شهر، به شدت روی تزئینات معماری این اثر و آثار مشابه تاثیر می‌گذارد.

موسوی که پرونده‌ی ثبتی این بنای تاریخی را تهیه کرده است؛ افزود: در طرح اصلی بنا، قرار بر ساخت حسینیه بود، ولی پس از ساخت حسینیه تصمیم بر این گرفتند که این مکان را به مسجد تغییر دهند و به مرور المان‌های مسجد به سازه‌ی اصلی افزوده شد. هرچند در حال حاضر نیز حسینیه‌ی ارشاد المان‌های کامل یک مسجد را ندارد‌، اما ساخت گنبد نمازخانه به صورت الحاقی تا حدی هویت یک مسجد اسلامی و ایرانی را به این اثر بخشیده است.

او ادامه داد: ساخت گنبد پس از گذشت چند سال از ساخت سازه‌ی اصلی و رعایت نکردن تناسبات درست هندسی در ابعاد گنبد نسبت به بدنه‌ی مسجد، بزرگترین عامل فشارهای جانبی بر بدنه و در نهایت بر شاکله‌ی گنبد است.

به اعتقاد وی به نظر می‌رسد برای بهتر دیده شدن‌، گنبد را به شکلی نامتعارف بلندتر از حد فنی درنظر گرفته‌اند.

این کارشناس میراث فرهنگی افزود: تصور ذهنی ما از حسینیه‌ی ارشاد بنایی نه چندان بزرگ با گنبدی بسیار بزرگ است، هرچند شاید طراحان و سازندگان گنبد به لحاظ ذهنی و تاثیرگذاری درست فکر کرده باشند،‌ اما قطعا عدم تناسبات بدنه و گنبد تاثیرات منفی بر زندگی و حیات این اثر تاریخی گذاشته و خواهد گذاشت.

موسوی با تاکید براین‌که به دلیل بزرگی گنبد و وزن آن، به مرور فشارهای زیادی روی پایه‌های گنبد و بدنه‌ی مسجد ایجاد می‌شود، اظهارکرد: در سال‌های گذشته گنبد از داخل مرمت و بازسازی و سطح آن از داخل کاشی شد که این بارگذاری دوباره نیز مزید بر علت شده و تعادل تقریبی بنا که در سال‌های گذشته به تدریج ایجاد شده بود، برهم خورد، به همین دلیل به مرور شاهد ترک‌هایی در سطوح خارجی و داخلی بنا بوده و خواهیم بود و به مرور این گنبد با مشکلات جدی‌تری مواجه می‌شود.

وی چهار عامل «محیطی» و «زیستی»‌، «عدم تناسب فنی در طراحی بنا» و «عدم استفاده از مصالح مناسب» و همچنین اتفاقاتی که در سال‌های گذشته در مرمت این بنای تاریخی رخ داده است را عوامل وجود مشکلات موجود در این اثر تاریخی دانست.

حریم حسینیه ارشاد 10/5متر است
او همچنین درباره‌ی ساخت یک مجتمع تجاری در حریم درجه یک «حسینیه ارشاد» گفت: درگذشته میراث فرهنگی تهران و مدیریت حسینیه ارشاد به این توافق رسیدند که با توجه به ضرورت وجود کتابخانه در این محدوده، ارتفاع ساختمانی که در عرصه حسینیه ارشاد ساخته می‌شود، هم‌تراز با این حسینیه و با کاربری فرهنگی باشد و اگر قرار شد ساختمان دیگری در این محدوده ساخته شود 10/5 متر بیشتر ارتفاع نداشته باشد.

این کارشناس آثار تاریخی تهران اضافه کرد: بنابراین ساخت و ساز در حریم درجه یک حسینیه ارشاد خارج از ضوابط حریم حفاظتی اثر، ممنوع است و اگر چنین اتفاقی در حال وقوع باشد،‌ نیاز به بررسی بیشتر توسط سازمان میراث فرهنگی دارد.